-Παιδιά κι ίντα ‘ναι η μαζωξιά
στο Σφακιανό το γ-κάμπο
στν μ-Παναγιά τη Θυμιανή
που ‘ναι στσοι Κομητάδες;
-Σύναξη κάνουν οι γι-αρχηγοί,
χιλιάδες οπλοφόροι
ορκίζονται στη μ-Παναγιά
στο μ-πόλεμο να μπούσι
φωθιά να δώσου στην Τουρκιά…
Παλιό ριζίτικο τραγούδι, που διέσωσε ο Μανώλης Βαλυράκης, ετών 81 (1980) από τον Πετρέ Ασκύφου Σφακίων.
Την τελευταία Κυριακή του Μαΐου του 1821 έγινε στην Θυμιανή Παναγιά των Σφακίων η επίσημη έναρξη της επανάστασης των Κρητών. Ύστερα από συνεννοήσεις και προπαρασκευαστικές ενέργειες επισημοποιήθηκε η έναρξη της επανάστασης. Και στην ημερομηνία αυτή έχει ορισθεί με διάταγμα να εορτάζεται επίσημα η αρχή του μεγάλου εκείνου αγώνα για το νησί μας.
Στην εκκλησία της Θυμιανής Παναγιάς των Σφακίων ευλογήθηκαν τα όπλα των επαναστατών. Από ‘δω άρχισε ένας πολύχρονος αγώνας που στοίχισε ποταμούς αιμάτων και ατελείωτη σειρά θυσιών.
Μα όταν δέκα χρόνια αργότερα (21-1-1830) υπογράφηκε στο Λονδίνο το περίφημο Πρωτόκολλο με το οποίο ορίζονται τα όρια του νέου ελληνικού κράτους, η Κρήτη έμεινε απ’ έξω.
Από τότε και μετά, χρειάστηκε μια σειρά νέων επαναστάσεων με ποταμούς αιμάτων μέχρι να γίνει (1898) η Κρητική Πολιτεία και αργότερα (1913) η πολυπόθητη Ένωση με την Ελλάδα.
Αυτήν την τελευταία Κυριακή του Μαΐου του 1821, στην Θυμιανή την Παναγιά έγινε πολυάριθμη Γενική Συνέλευση όλων των Κρητικών αρχηγών και πολεμιστών. Εδώ ο λαός επικύρωσε με ενθουσιώδη βοή την απόφαση των καπετάνιων για κήρυξη της Επανάστασης. Έγινε η εκλογή των στρατηγών. Ευλογήθηκαν τα όπλα. Μαζεύτηκαν χρυσαφικά και ό,τι πολύτιμα είδη, ασημικά κ.τ.λ. υπήρχαν στα σπίτια τους για να αγορασθεί οπλισμός συμπληρωματικός και μπαρούτι. Και δόθηκε διαταγή για την έναρξη των εχθροπραξιών. Είχε προηγηθεί η συνάθροιση τον Απρίλη, της Διακαινησίμου, στο Λουτρό Σφακίων. Συμμετείχαν ο Γ. Δασκαλάκης, εγγονός του Δασκαλογιάννη και ο Ανδρέας Κριαράς. Οι αδελφοί Πέτρος, Αναγνώστης και Ανδρέας Μανουσέλης, οι αδελφοί Γεώργιος, Ιωσήφ και Στρατής Δεληγιαννάκης, οι αδελφοί Ρούσος και Στρατής Βουρδουμπάς. Οι αδελφοί Θεόδωρος και Ρούσος Χούρδος. Οι αδελφοί Πωλιός και Μανούσος Μανουσάκης, ο Μπουζομάρκος, ο Χατζή-Χιονιάς, ο Αναγνώστης Ψαρουδάκης, ο Νικόλαος Ανδρουλακάκης, ο Ανδρέας Φασούλης, ο Αναγνώστης Πρωτοπαπαδάκης, ο Πρωτόπαπας Σφακίων Γεώργιος Μωράκης. Ο Γεώργιος Πωλογιώργης. Ο Στρατής Πελιβάνης. Οι αδελφοί Αναγνώστης και Κωνσταντίνος Μανουσογιαννάκης. Οι αδελφοί Αναγνώστης και Μανούσος Παναγιώτου. Ο Μανούσος Παπαδάκης, ο Ιωσήφ Καυκαλάκης.
Πήραν αποφάσεις για την έναρξη του Αγώνα και εξέλεξαν καγκελαρία, δηλ. κυβέρνηση, την οποία αποτελούσαν: Πρωτόπαπας Σφακίων Γεώργιος Μωράκης, Χατζή Γιάννης Πωλιουδάκης, Ιωσήφ Παπαδάκης, Βουρδουμπάς, Ανδρέας Κριαράς και Αναγνώστης Ψαρουδάκης. Διατήρησε την ισχύ της μέχρι τον Νοέμβρη που έφτασε στο νησί σαν αντιστράτηγος ο Αφεντούλιεφ.
Το 1866 κηρύχθηκε πάλι επανάσταση, τρίχρονη, με πολλές θυσίες και ποταμούς αιμάτων.
Η πλατεία 1866 στα Χανιά δόθηκε προς τιμήν της Επανάστασης αυτής και όχι για να γίνει οίκος εμπορίου. Ντροπή! Μεγάλη ντροπή.
