Του Κανάκη Γερωνυμάκη
Στη μεγάλη επανάσταση του 1866-1869 ήτανε η μόνη φορά που ο τουρκικός στρατός έμεινε για αρκετές μέρες στην επαρχία Σφακίων. Εφτά φορές εισέβαλε τουρκικός στρατός στα Σφακιά και κάποιες φορές έφευγε και τα άφηνε ολοκαύτωμα, μα άλλες φορές έφευγε με σπασμένα μούτρα. Στις 15-7-1821 π.χ. εισβάλανε από ανατολικά και κάψανε τον Καλλικράτη και το Αφένδου, δεν τολμήσανε να περάσουνε στα ενδότερα της επαρχίας, μα όταν φεύγανε τους χτυπήσανε οι Σφακιανοί στου Καϊρέ τον Λαγκό και, όπως γράφει ο Ψιλάκης, είχανε απώλειες «υπέρ τους δις χιλίους άνδρες». Στη μάχη του Φραγκοκάστελου, ενώ είχανε προκαλέσει φθορά στους άνδρες του Χατζή Μιχάλη, όταν τους ανάγκασαν εις άτακτον φυγή οι επαναστάτες, είχανε, κατά τον Παπαδοπετράκη 1902 νεκρούς μέχρι να πάνε στον Κόρακα, νοτίως του Ροδακίνου.
Όμως μια από τις φορές που τα Σφακιά γίνανε ολοκαύτωμα, ήτανε αυτή η επανάσταση του 1866-69. Ο ανθυπαστιστής τότε Ν. Ψύχας που είχε κατεβεί ως εθελοντής στην Κρήτη, έγραφε για τα Σφακιά: «Δεν υπάρχει πλέον εν Σφακίοις κατάλυμα ή ναός, αμπελών ή φυτεία. Κτήνος ή πρόβατον. Δεν αναφωνεί αλέκτωρ. Πανταχού τέφρα και ερημία φρικώδης». Ήρθανε τότε αρκετοί εθελοντές από την ηπειρωτική Ελλάδα. Σε μια μάχη που έγινε τότε στα Βολουδιανά πλάγια, δύο χιλιόμετρα βορείως του Βουβά, με τη συμμετοχή εθελοντών εσκοτώθηκε ένας εθελοντής. Στον Τρυπών τον Λαγκό, οι Τούρκοι ήσανε από την δυτική μεριά από τα Βασιλοχώραφα. Εκεί έπεσε ο δυστυχής εθελοντής μπροστά από ένα κυπαρίσσι. Ώσπου να απομακρυνθούνε οι Τούρκοι ο νεκρός ήτανε σε προχωρημένη σήψη και δεν μπορούσανε να τον μετακινήσουνε, όπου του πετάξανε χώμα και αυτή ήτανε η ταφή του «χωρίς παπά και διάκο». Εκεί ήτανε ανενόχλητος μέχρι τη δεκαετία του 1980, όπου ο Κανάκης Καγιαδάκης εμάζεψε τα οστά και τα έφερε στον Αγ. Γιάννη του Βουβά σε ένα κασάκι. Το 1994 ο τότε πρόεδρος της Κοινότητος Ασφένδου Μανούσος Χιωτάκης έφτιαξε ένα ηρώο στη δυτική πλευρά του Βουβά και εκεί στο ηρώο εβάλανε τα οστά του ηρωικού εθελοντή. Σε αυτή την περιοχή βρήκε ο Ι. Δεληγιαννάκης ένα βέλος τόξου. Ήτανε φτιαγμένο από όχι καλό τεχνίτη, σιδηρουργό. Η εύρεση του βέλους δεν θα μας πείσει βέβαια, ότι μέχρι και τον 19ο αιώνα εχρησιμοποιούσανε τόξα, μα συμπαιρένομε ότι και επί της εποχής των τόξων, εκεί στα ίδια μέρη διεξάγονταν μάχες.
Άφησε όμως, ο δυστυχής εθελοντής τοπωνύμιο: Είναι του «Θελοντή το Μνήμα» που ξέραμε εμείς οι παλιοί. Με τα σημερινά δεδομένα για τους νέους είναι αρκετό να ξέρουνε το όνομα του χωριού τους. Οι νεότεροι από τα 60 χρονών κανείς δεν ξέρει τι σημαίνει «του Θελοντή το Μνήμα», όπως δεν ξέρουνε και τίποτα από τα 370 τοπωνύμια που έχω καταγράψει στο βιβλίο μου για την Κοινότητα Ασφένδου.