Δέκα χρόνια μετά το δημοψήφισμα του Ιουλίου 2015, η ελληνική κοινωνία εξακολουθεί να φέρει τα σημάδια μιας ιστορικής επιλογής που μετατράπηκε, σχεδόν ακαριαία, σε ένα βαθύ συλλογικό τραύμα. Η μέρα εκείνη αποτέλεσε για πολλούς μια κορυφαία στιγμή πολιτικής αφύπνισης, ένα ξέσπασμα αξιοπρέπειας απέναντι σε χρόνια υποταγής και λιτότητας. Όμως για άλλους –ίσως για τους περισσότερους σήμερα–, εκείνη η μέρα είναι ταυτόχρονα το σημείο μηδέν: η αρχή της μεγάλης διάψευσης.

Το ΟΧΙ του 2015, ηχηρό και απρόσμενο για τις πολιτικές ελίτ της Ευρώπης, δεν ήταν απλώς ένα αποτέλεσμα σε ένα δημοψήφισμα. Ήταν η σπάνια αποτύπωση μίας λαϊκής καταγγελίας απέναντι σε πέντε χρόνια μνημονίων, λιτότητας, κοινωνικής απορρύθμισης, και κυβερνήσεων που συχνά δεν είχαν άμεση λαϊκή εντολή. Ήταν η απάντηση ενός λαού που είχε εξαντληθεί από τις ουρές στα ΑΤΜ, από τη φτώχεια, την ανεργία, τις αυτοκτονίες, από τη διάλυση των νοσοκομείων και των κοινωνικών δομών. Ήταν μια πράξη αντίστασης – και, για πολλούς, το τελευταίο αποκούμπι ελπίδας.

Η ταχύτατη ανατροπή της λαϊκής βούλησης από την ίδια την κυβέρνηση που τη ζήτησε, δεν λειτούργησε απλώς ως πολιτική προδοσία. Λειτούργησε ψυχολογικά καταλυτικά, εδραιώνοντας στην κοινωνική συνείδηση το αίσθημα ότι «τίποτα δεν αλλάζει». Το βάρος δεν ήταν μόνο οικονομικό, αλλά κυρίως υπαρξιακό: η αίσθηση ότι κάθε φορά που ένα συλλογικό κίνημα αντίστασης σηκώνει κεφάλι, κάποιος θα φροντίσει να οδηγήσει ξανά τους ανθρώπους που το αποτελούν να σκύψουν ξανά.

Η συνθηκολόγηση του ΣΥΡΙΖΑ απέναντι στους θεσμούς –παρά την καθαρή εντολή του ΟΧΙ– δεν κατέστρεψε απλώς ένα πολιτικό κεφάλαιο. Διέλυσε την πίστη σε κάθε εναλλακτική, αφήνοντας έναν λαό απογοητευμένο, ανίσχυρο και βαθιά τραυματισμένο. Η ελπίδα αντικαταστάθηκε από κυνισμό. Η συμμετοχή από αδιαφορία. Η πίστη στη δημοκρατία από τη βεβαιότητα πως πρόκειται για μια πρόσοψη χωρίς ουσία.

Οι κοινωνικές συνέπειες μιας διάψευσης

Η απώλεια αυτής της πίστης αποτυπώνεται παντού γύρω μας. Δεκάδες χιλιάδες νέοι άνθρωποι έφυγαν στο εξωτερικό και δεν επέστρεψαν ποτέ, παρά τα αφηγήματα περί brain gain. Το κοινωνικό κράτος διαλύθηκε – και η τάση αυτή συνεχίζεται. Η εργατική τάξη φτωχοποιήθηκε δραματικά, η μεσαία τάξη συρρικνώθηκε, οι άστεγοι πολλαπλασιάστηκαν, και οι ανασφάλιστοι πολίτες βίωσαν την ταπείνωση στην πιο υλική και απτή μορφή της.

Η συντριβή της αξιοπρέπειας δεν ήταν μεταφορική. Ήταν κυριολεκτική. Για πολλούς, μεταφράστηκε σε εξευτελιστικές συντάξεις, σε κακοπληρωμένες δουλειές, σε θανάτους δίχως αξιοπρέπεια, σε κληρονομιές πόνου και οργής. Το δημοψήφισμα του 2015 αποτυπώνεται σήμερα σε κλειστά σχολεία και άδεια χωριά, σε κοινωνίες που γερνούν και φτωχαίνουν, σε μια γενιά που μεγάλωσε με τη βεβαιότητα ότι τίποτα δεν έχει νόημα.

Η απώλεια νοήματος μετατράπηκε σε πολιτικό κενό, το οποίο γέμισαν πρόθυμα καθεστωτικές, νεοφιλελεύθερες και αυταρχικές δυνάμεις, εδραιώνοντας μια εξουσία που χαρακτηρίζεται όλο και περισσότερο από αλαζονεία, νεποτισμό και οικονομική αφαίμαξη.

Η διακυβέρνηση της χώρας σήμερα αποτυπώνεται από πολλούς ως ένα κλειστό σύστημα συμφερόντων, ένα πολιτικό «καρτέλ» που κυβερνά με αυταρέσκεια και που αντιμετωπίζει την κοινωνική πλειοψηφία σαν ένα ακίνδυνο σώμα “ζωντανών-νεκρών”.

Το πιο επικίνδυνο όμως δεν είναι ότι «τρώνε τις σάρκες μας». Το πιο επικίνδυνο είναι ότι πολλοί έχουν πειστεί πως είναι ήδη νεκροί. Ότι δεν υπάρχει εναλλακτική. Ότι δεν αξίζει να αγωνίζεσαι.

Το ερώτημα παραμένει: Τι θα είχε γίνει αν…;

Ο ιστορικός του μέλλοντος θα κληθεί να απαντήσει στο ερώτημα: τι θα είχε συμβεί αν το ΟΧΙ του 2015 δεν είχε μετατραπεί σε ΝΑΙ; Αν μια κυβέρνηση επέλεγε τη ρήξη αντί της υποταγής; Αν ο λαός είχε πραγματικά γράψει την ιστορία του και όχι μονάχα το πρόχειρο προσχέδιό της;

Κανείς δεν μπορεί να πει με βεβαιότητα τι θα είχε συμβεί. Αυτό όμως που γνωρίζουμε καλά είναι τι συνέβη: μια κοινωνία καταρρακώθηκε, μια πολιτική δυναμική εξαερώθηκε και η δυσπιστία απέναντι σε κάθε εναλλακτική μετατράπηκε σε συλλογική παραίτηση.

Το δημοψήφισμα του 2015 δεν έχει ξεχαστεί. Όχι γιατί αποτελεί κομμάτι της τρέχουσας πολιτικής ατζέντας, αλλά γιατί παραμένει ζωντανό στις συνειδήσεις όσων πίστεψαν ότι μπορεί να υπάρξει μια άλλη πορεία. Είναι η στιγμή που ένας λαός μίλησε – και δεν ακούστηκε. Και αυτή η στιγμή, όσο κι αν θέλουν να την θάψουν κάτω από τόνους προπαγάνδας, επιβιώνει ως πηγή μνήμης, οργής και ανεπίλυτου πένθους.

Η ερώτηση που τίθεται σήμερα δεν είναι αν είχαμε δίκιο ή άδικο τότε. Είναι αν θα συνεχίσουμε να ζούμε σαν να είμαστε ήδη νεκροί – ή αν θα θυμηθούμε ότι κάποτε, έστω και για λίγο, είπαμε ΟΧΙ.