Του Barry Schwartz
Μτφ: Παναγιώτης Παπουτσής
Θα σας μιλήσω για μερικά πράγματα σε αυτό εδώ το βιβλίο μου και που ελπίζω να συνάδουν με διάφορα άλλα που έχετε ήδη ακούσει, και θα προσπαθήσω επίσης να κάνω ο ίδιος κάποιους συσχετισμούς για την περίπτωση που σας διαφύγουν. Θέλω να ξεκινήσω μ’ αυτό που αποκαλώ “επίσημο δόγμα.”
Επίσημο δόγμα όσον αφορά τι; Το επίσημο δόγμα όλων των δυτικών βιομηχανικών χωρών. Και να τι λέει το επίσημο δόγμα: Αν ενδιαφερόμαστε να μεγιστοποιήσουμε την ευημερία των πολιτών μας, ο τρόπος να το πετύχουμε είναι να μεγιστοποιήσουμε την ελευθερία του ατόμου. Κι αυτό επειδή η ελευθερία είναι αυταξία, είναι πολύτιμη, είναι άξια κόπου, είναι βασικό συστατικό της ανθρώπινης φύσης. Επειδή αν οι άνθρωποι έχουν ελευθερία, τότε ο καθένας μπορεί να αυτενεργεί ώστε να κάνει αυτό που θα μεγιστοποιήσει την ευημερία του, και κανείς άλλος δε χρειάζεται να ενεργεί εκ μέρους του. Ο τρόπος μεγιστοποίησης της ελευθερίας είναι η μεγιστοποίηση των επιλογών.
Όσο πιο πολλές επιλογές έχουν οι άνθρωποι, τόσο περισσότερη ελευθερία έχουν, και όσο περισσότερη ελευθερία έχουν, τόσο περισσότερο ευημερούν.
Νομίζω πως αυτό είναι τόσο βαθιά ριζωμένο μέσα μας που ούτε καν θα πέρναγε απ’ το μυαλό οποιουδήποτε να το αμφισβητήσει. Είναι επίσης βαθιά ριζωμένο στη ζωή μας. Θα σας δώσω μερικά παραδείγματα του τι έχει κάνει εφικτό η σύγχρονη πρόοδος. Αυτό είναι το σούπερμαρκετ που πηγαίνω. Όχι ιδιαίτερα μεγάλο.
Να σας πω δυο πράγματα σχετικά με γαρνιτούρες για σαλάτες. 175 γαρνιτούρες στο σούπερμαρκετ, χώρια τα 10 διαφορετικά είδη έξτρα παρθένου ελαιόλαδου και τα 12 είδη ξύδι με μπαλσάμικο που μπορείτε να αγοράσετε για να φτιάξετε μια μεγάλη ποικιλία από γαρνιτούρες της αρεσκείας σας, για την περίπτωση που καμία απ’ τις 175 έτοιμες δεν ταιριάζουν στα γούστα σας. Αυτή είναι μια εικόνα του σούπερμαρκετ.
Και μετά πάτε στο κατάστημα ηλεκτρονικών για να φτιάξετε το στερεοφωνικό σας σύστημα — ηχεία, CD, κασετόφωνο, ραδιόφωνο, ενισχυτή — και σ’ αυτό το ένα κατάστημα ηλεκτρονικών και μόνο, υπάρχουν τόσα στερεοφωνικά συστήματα. Μπορεί κανείς να καταλήξει σε εξήμισι εκατομμύρια στερεοφωνικά συστήματα κάνοντας συνδυασμούς από τις συσκευές που προσφέρει ένα και μόνο κατάστημα.
Πρέπει να παραδεχτείτε πως εδώ μιλάμε για πολλές επιλογές.
Τώρα σε άλλους τομείς — στον κόσμο των επικοινωνιών. Υπήρχε μια εποχή, όταν ήμουν μικρός, που μπορούσες να προμηθευτείς όποιο είδος τηλεφωνικής υπηρεσίας ήθελες, αρκεί να ήταν της εταιρείας Ma Bell. Το νοίκιαζες το τηλέφωνό σου. Δεν το αγόραζες. Ένα απ’ τα επακόλουθα αυτού, παρεμπιπτόντως, ήταν πως το τηλέφωνο δε χάλαγε ποτέ. Πάνε αυτές οι εποχές. Τέλειωσαν.
Τώρα έχουμε μια σχεδόν απεριόριστη ποικιλία τηλεφώνων, ειδικά όσον αφορά τα κινητά. Αυτά που βλέπετε είναι κινητά τηλέφωνα του μέλλοντος. Το αγαπημένο μου είναι το μεσαίο – με αναπαραγωγή MP3, κοπτική μηχανή τριχών μύτης και φλόγιστρο για κρεμ μπριλέ. (Γέλια) Και αν δεν έχει τύχει να το δείτε σε κάποιο κατάστημα ακόμα, να είστε βέβαιοι πως κάποια μέρα πολύ σύντομα θα το δείτε. Και να το αποτέλεσμα. Μπαίνεις σε κάποιο κατάστημα κάνοντας αυτή την ερώτηση. Και ξέρετε ποια είναι η απάντηση πλέον; Η απάντηση είναι «Όχι». Είναι αδύνατο να βρεις κινητό που δεν κάνει τα πάντα.
Ε λοιπόν, και σε άλλους τομείς της καθημερινότητας που είναι πολύ πιο σημαντικοί από το να αγοράζεις πράγματα, ισχύει αυτή η υπερπληθώρα προσφοράς επιλογών.
Ας πάρουμε τον τομέα της υγείας. Δεν ισχύει πλέον στις Ηνωμένες Πολιτείες η περίπτωση να επισκεφθείς το γιατρό, κι αυτός να σου πει τι να κάνεις. Αυτό που συμβαίνει στην πράξη είναι οτι πας στο γιατρό, ο οποίος σου λέει, «Λοιπόν, μπορούμε να κάνουμε το Α ή το Β. Το Α έχει αυτά τα θετικά κι αυτούς τους κινδύνους. Το Β έχει αυτά τα θετικά κι αυτούς τους κινδύνους. Ποιο προτιμάς;»
Και του λες, «Γιατρέ, ποιο είναι το σωστό για μένα;» Κι ο γιατρός σου λέει, το Α έχει αυτά τα θετικά κι αυτούς τους κινδύνους, και το Β αυτά τα θετικά κι αυτούς τους κινδύνους. Ποιο προτιμάς;»
Και του λες, «Γιατρέ, αν ήσασταν στη θέση μου, τι θα κάνατε;» Και ο γιατρός λέει, «Ναι, αλλά δεν είμαι στη θέση σου». Και το αποτέλεσμα; Είναι αυτό που ονομάζουμε “ανεξαρτησία του ασθενούς,” που ακούγεται σαν κάτι καλό. Αλλά στην πραγματικότητα πρόκειται για μετάθεση του βάρους και της ευθύνης λήψης μιας απόφασης από κάποιον που γνωρίζει – δηλαδή τον γιατρό – σε κάποιον που δε γνωρίζει τίποτα και που είναι σχεδόν βέβαιο πως ασθενεί και που επομένως δεν είναι και στην καλύτερη θέση να πάρει αποφάσεις – δηλαδή τον ασθενή.
Υπάρχει μια τεράστια βιομηχανία προώθησης συνταγογραφημένων σκευασμάτων για ανθρώπους σαν εσάς και σαν εμένα, και, που αν το καλοσκεφτείτε, δεν έχει καθόλου νόημα, μια και δε μπορούμε να πάμε στο φαρμακείο και να τα αγοράσουμε. Γιατί τα διαφημίζουν σ’ εμάς αφού δεν μπορούμε να τα αγοράσουμε μόνοι μας; Η απάντηση είναι οτι υπολογίζουν οτι θα επικοινωνήσουμε με το γιατρό μας την επόμενη μέρα και θα του ζητήσουμε να μας αλλάξει τα φάρμακα.
Κάτι τόσο έντονα καθοριστικό όσο η ταυτότητά μας έχει γίνει πλέον ζήτημα επιλογής, όπως φανερώνει αυτή η διαφάνεια. Δεν την κληρονομούμε την ταυτότητά μας, την επινοούμε. Και ανακατασκευάζουμε τον εαυτό μας όσο συχνά θέλουμε. Πράγμα που σημαίνει πως κάθε μέρα όταν ξυπνάς το πρωί, πρέπει να αποφασίζεις τι είδους άνθρωπος θέλεις να είσαι. Σε σχέση με το γάμο και την οικογένεια, υπήρχε μια εποχή που το δεδομένο ήταν οτι σχεδόν όλοι παντρεύονταν μόλις τους ήταν δυνατόν, και μετά άρχιζαν να κάνουν παιδιά μόλις ήταν δυνατόν. Η μόνη επιλογή ήταν ποιον θα διάλεγες να παντρευτείς, όχι πότε, ούτε τι θα έκανες μετά το γάμο.
Σήμερα όλα σε μεγάλο βαθμό είναι ανοιχτά κι όπως τύχει. Διδάσκω εξαιρετικά ευφυείς μαθητές, και τους αναθέτω 20% λιγότερες εργασίες απ’ ό,τι ανέθετα παλαιότερα. Και όχι επειδή είναι λιγότερο έξυπνοι, ούτε επειδή είναι λιγότερο επιμελείς. Αλλά επειδή είναι ολότελα απορροφημένοι απ’ το να αναρωτιόνται, “Να παντρευτώ ή όχι; Να παντρευτώ τώρα; Να παντρευτώ αργότερα; Να κάνω παιδιά πρώτα, ή να κοιτάξω την καριέρα μου πρώτα;”
Όλα αυτά είναι ερωτήματα που σε αναλώνουν. Και θα τα απαντήσουν αυτά τα ερωτήματα ρισκάροντας, θέλοντας και μη, να μην κάνουν όλες τις εργασίες που τους αναθέτω και να μην πάρουν καλό βαθμό στο μάθημά μου. Και καλά θα κάνουν. Αυτά είναι σοβαρά ερωτήματα που απαιτούν απαντήσεις. Εργασία – έχουμε την τύχη, όπως παρατήρησε ο Καρλ, να έχουμε στη διάθεσή μας μια τεχνολογία που μας παρέχει τη δυνατότητα να εργαζόμαστε κάθε λεπτό της ημέρας από οποιοδήποτε σημείο στον πλανήτη με εξαίρεση το ξενοδοχείο Ράντολφ.
Υπάρχει, παρεμπιπτόντως, μια γωνία που δε θα τη μαρτυρήσω σε κανένα, όπου λειτουργεί η ασύρματη επικοινωνία WiFi. Δε θα σας πω περισσότερα επειδή θέλω να μπορώ να τη χρησιμοποιώ. Αυτό λοιπόν που σημαίνει αυτή η απίστευτη ελευθερία επιλογών που έχουμε σε σχέση με την εργασία, είναι οτι είμαστε αναγκασμένοι να παίρνουμε αποφάσεις, ξανά και ξανά και ξανά, σχετικά με το αν θα έπρεπε να είμαστε μπροστά στον υπολογιστή και να δουλεύουμε ή όχι. Μπορούμε να πάμε να δούμε το παιδί μας να παίζει ποδόσφαιρο, κι έχουμε το κινητό στη μια τσέπη, το Μπλάκμπερυ στην άλλη, και το φορητό – που αλλού; – στα πόδια.
Κι ακόμη κι αν είναι κλειστά όλα αυτά, κάθε λεπτό που παρακολουθούμε το καμάρι μας να χτυπιέται πάνω-κάτω στο γήπεδο αναρωτιόμαστε συγχρόνως, “Να την απαντήσω τώρα αυτή την κλήση στο κινητό; Να απαντήσω σ’ αυτό το ηλεκτρονικό μήνυμα; Ν’ αρχίσω να γράφω αυτό το γράμμα;” Κι ακόμα κι αν η απάντηση είναι “όχι,” βιώνεις το ποδόσφαιρο του παιδιού σου μ’ ένα τρόπο πολύ διαφορετικό απ’ ότι θα μπορούσες. Αρα όπου και να κοιτάξει κανείς, σε σοβαρά πράγματα και μικρά πράγματα, σε υλικά ζητήματα και σε θέματα τρόπου ζωής, η ζωή είναι ζήτημα επιλογών. Ο κόσμος λοιπόν στον οποίο ζούσαμε παλιά ήταν κάπως έτσι. [προβολή στην οθόνη] Υπήρχαν, δηλαδή, κάποιες επιλογές, αλλά δεν ήταν όλα θέμα επιλογής. Στον κόσμο που ζούμε σήμερα τα πράγματα είναι κάπως έτσι. [προβολή στην οθόνη] Και το ερώτημα που μπαίνει είναι το εξής: Καλά νέα ή κακά νέα; Και η απάντηση είναι ναι.
Όλοι ξέρουμε γιατί τα νέα είναι καλά, γι αυτό θα μιλήσω γιατί δεν είναι. Ολες αυτές οι δυνατότητες επιλογών έχουν δυο επιπτώσεις, δυο αρνητικές επιπτώσεις στους ανθρώπους. Η μια επίπτωση, κατά παράδοξο τρόπο, είναι ότι επιφέρει παραλυσία μάλλον παρά απελευθέρωση. Με τόσες πολλές εναλλακτικές επιλογές, οι άνθρωποι το βρίσκουν πολύ δύσκολο να κάνουν έστω και μια επιλογή. Θα αναφερθώ σ’ ένα τρανταχτό παράδειγμα, σε μια μελέτη σχετικά με επενδύσεις σε προγράμματα εθελουσίας εξόδου.
Κάποια συνάδελφός μου απέκτησε πρόσβαση στα αρχεία επενδύσεων της Vanguard, της κολοσσιαίας εταιρείας αμοιβαίων κεφαλαίων, με περίπου ένα εκατομμύριο υπαλλήλους και περίπου δυο χιλιάδες διαφορετικούς χώρους εργασίας. Και αυτό που διαπίστωσε είναι ότι για κάθε 10 αμοιβαία κεφάλαια που πρόσφερε η εταιρεία, το ποσοστό συμμετοχής έπεφτε κατά δυο τοις εκατό. Προσφέρεις 50 αμοιβαία – 10 τοις εκατό λιγότεροι υπάλληλοι συμμετέχουν απ’ ό,τι αν προσφέρεις μόνο πέντε.
Γιατί; Επειδή όταν έχεις να επιλέξεις μεταξύ 50 αμοιβαίων κεφαλαίων είναι τόσο αναθεματισμένα δύσκολο ποιο απ’ όλα να επιλέξεις που απλά το αναβάλλεις για αύριο. Και αύριο, και μεθαύριο, και ούτω καθεξής, και φυσικά το αύριο δεν έρχεται ποτέ. Ας γίνει αντιληπτό ότι αυτό δε σημαίνει μόνο ότι οι άνθρωποι θα αναγκαστούν να τρώνε σκυλοτροφή όταν βγουν στη σύνταξη εξ αιτίας του ότι δεν έχουν αρκετά χρήματα για αποταμίευση, αλλά και ότι είναι τόσο δύσκολο να πάρουν μιαν απόφαση που αφήνουν αναξιοποίητα σημαντικά χρηματικά ποσά διαθέσιμα απ’ τον εργοδότη. Με το να μη συμμετέχουν στο πρόγραμμα, αφήνουν αναξιοποίητα μέχρι και 5.000 δολλάρια το χρόνο, χρήματα τα οποία ο εργοδότης ευχαρίστως θα διέθετε για να συμπληρώσει τις εισφορές τους. Επομένως η συνέπεια των πολλών επιλογών είναι η αδράνεια.
Και σίγουρα θέλετε να πάρετε τη σωστή απόφαση αν πρόκειται για την αιωνιότητα, ε! Δε θέλετε βέβαια να διαλέξετε το λάθος αμοιβαίο κεφάλαιο, ή τη λάθος γαρνιτούρα για τη σαλάτα σας. Αυτό, λοιπόν, είναι η μία συνέπεια.
Η δεύτερη συνέπεια είναι ότι ακόμα κι αν τα καταφέρουμε νε ξεπεράσουμε την παραλυσία και να κάνουμε κάποια επιλογή, καταλήγουμε να είμαστε λιγότερο ικανοποιημένοι απ’ το αποτέλεσμα της επιλογής μας απ’ ό,τι θα ήμασταν αν είχαμε λιγότερες εναλλακτικές. Και υπάρχουν διάφοροι λόγοι που συμβαίνει κάτι τέτοιο. Ένας λόγος είναι ότι έχοντας τη δυνατότητα να επιλέξει κανείς από τις τόσες πολλές γαρνιτούρες, αν αγοράσεις την Α, και δεν είναι η τέλεια – και, όπως ξέρετε, καμία γαρνιτούρα δεν είναι τέλεια.
Είναι εύκολο να φανταστείς ότι θα μπορούσες να είχες κάνει μια διαφορετική επιλογή που θα ήταν καλύτερη. Αυτό που συμβαίνει είναι πως αυτή η κατά φαντασίαν καλύτερη επιλογή σε οδηγεί να μετανιώσεις για την αρχική σου επιλογή κι αυτή η μεταστροφή μειώνει την ευχαρίστηση που ένοιωσες όταν την έκανες, ακόμα κι αν ήταν μια σωστή απόφαση. ‘Όσο περισσότερες επιλογές έχουμε, τόσο πιο εύκολο είναι να μετανοιώνουμε για οτιδήποτε μας απογοητεύει στην αρχική μας επιλογή.
Δεύτερο: είναι αυτό που οι οικονομολόγοι ονομάζουν κόστος ευκαιρίας. Ο Νταν Γκίλμπερτ έκανε μια υπέροχη παρατήρηση σήμερα το πρωί όταν έλεγε πως το πόση αξία δίνουμε στα πράγματα εξαρτάται από το με τι τα συγκρίνουμε. Όταν υπάρχουν πολλές εναλλακτικές επιλογές είναι εύκολο να επινοείς θετικές πλευρές των επιλογών που είχες και τελικά δεν έκανες κι αυτό σ’ αφήνει λιγότερο ικανοποιημένο από την επιλογή που τελικά έκανες. Να ένα παράδειγμα. Ζητώ συγγνώμη απ’ όσους από σας δεν είναι απ’ τη Νέα Υόρκη.
Κάπως έτσι σκέφτεται κανείς. Εδώ βλέπετε ένα ζευγάρι που παραθερίζει στο χλιδάτο Χάμπτον. Αρχοντικό σπίτι. Υπέροχη παραλία. Πανέμορφη μέρα. Όλα δικά τους. Τι περισσότερο θα θέλανε; “Πανάθεμα!” σκέφτεται ο τύπος, “Αύγουστος. Οι πάντες στο τετράγωνό μου στο Μανχάταν είναι διακοπές. Θα μπορούσα να βρίσκω χώρο για παρκάρισμα ακριβώς μπροστά απ’ το σπίτι μου.” Ο άνθρωπος σπαταλάει δυο βδομάδες να του τριβελίζει το μυαλό η σκέψη ότι έχασε την ευκαιρία να βρίσκει κάθε μέρα βολικό χώρο να παρκάρει. Το κόστος ευκαιρίας λειτουργεί σε βάρος της ευχαρίστησης που παίρνουμε από τις επιλογές που κάνουμε, ακόμα κι όταν αυτές είναι εξαιρετικές.
Όσο περισσότερες εναλλακτικές έχουμε στη διάθεσή μας, τόσο περισσότερα χαρακτηριστικά αυτών των επιλογών θα φαντάζουν στο μυαλό μας σαν κόστος ευκαιρίας. Ορίστε ένα άλλο παράδειγμα. Αυτό το σκίτσο θίγει διάφορα ζητήματα. Ζητήματα σχετικά με το να ζεις τη στιγμή, και ίσως με το να δίνεις χρόνο στα πράγματα που κάνεις. Ένα ζήτημα που σίγουρα πάντως θίγει είναι ότι κάθε φορά που επιλέγεις να κάνεις κάτι, ταυτόχρονα επιλέγεις να μην κάνεις κάποια άλλα. Κι αυτά τα άλλα ίσως να είναι τόσο σαγηνευτικά που κάνουν αυτό που έχεις επιλέξει λιγότερο σαγηνευτικό.
Τρίτο: κλιμάκωση των προσδοκιών. Αυτό μου κατέβηκε την τελευταία φορά που πήγα ν’ αγοράσω καινούργιο μπλου τζιν. Σχεδόν πάντα φοράω μπλου τζιν. Κάποτε, παλιά, στα τζιν υπήρχε ένα μόνο στιλ, τ’ αγόραζες, εφάρμοζαν χάλια, και δεν καθόντουσαν πάνω σου με τίποτα. Αν τα φόραγες πολύ καιρό και τα έπλενες κάθε λίγο και λιγάκι σιγά-σιγά άρχιζες να τα νιώθεις μια χαρά πάνω σου. Όταν, λοιπόν, πήγα ν’ αγοράσω καινούργιο τζιν ύστερα από πολλά χρόνια, λέω στον πωλητή, “Χρειάζομαι ένα παντελόνι τζιν. Το μέγεθός μου είναι αυτό.” Και εκείνος με ρωτάει, “Το θέλετε εφαρμοστό, άνετο, ή χαλαρό; Το θέλετε με κουμπιά ή με φερμουάρ; Πετροπλυμένο ή ξεβαμμένο; Ταλαιπωρημένο, ίσως; Φαρδύ απ’ το γόνατο και κάτω ή στενό, μπλα μπλα μπλα…” Και συνέχιζε. Έμεινα με το στόμα ανοιχτό. Κι όταν συνήλθα, λέω, “Θέλω το στιλ που υπήρχε παλιά.”
Δεν είχε ιδέα για τι πράγμα μιλούσα. Πέρασα λοιπόν μια ώρα να δοκιμάζω όλα εκείνα τα διαολεμένα παντελόνια μέχρι που έφυγα απ’ το κατάστημα με το πιο βολικό παντελόνι που είχα φορέσει ποτέ – η αλήθεια να λέγεται. Καλά τα κατάφερα. Όλες εκείνες οι επιλογές με βοήθησαν να διαλέξω καλύτερα. Αλλά αισθάνθηκα χειρότερα. Γιατί; Έγραψα ολόκληρο βιβλίο για να εξηγήσω στον εαυτό μου το γιατί. Ο λόγος που ένοιωσα χειρότερα είναι ότι με όλες αυτές τις εναλλακτικές που είχα οι προσδοκίες μου για το πόσο καλό μπορεί να είναι ένα τζιν απογειώθηκαν. Πριν είχα λιγότερες προσδοκίες.
Δεν περίμενα τίποτα ιδιαίτερο όταν υπήρχε μόνο ένα στιλ. Αλλά όταν εμφανίστηκαν 100 στιλ, διάολε, ένα απ’ όλα θα έπρεπε να ήταν το τέλειο. Αυτό που αγόρασα ήταν καλό, αλλά δεν ήταν το τέλειο. Έτσι, λοιπόν, σύγκρινα αυτό που αγόρασα μ’ αυτό που περίμενα, κι αυτό που αγόρασα ήταν κατώτερο σε σχέση μ’ αυτό που περίμενα. Το να προσθέτει κανείς εναλλακτικές στη ζωή του δε μπορεί παρά να αυξάνει τις προσδοκίες του σχετικά με το πόσο καλές θα είναι αυτές οι εναλλακτικές. Κάτι τέτοιο θα επιφέρει μείωση της ικανοποίησης από τα αποτελέσματα, ακόμα κι όταν αυτά είναι θετικά αποτελέσματα. Στον κόσμο του μάρκετινγκ κανείς δεν το ξέρει αυτό. Γιατί αν το ήξεραν, δεν θα ξέρατε περί τίνος επρόκειτο. Η αλήθεια είναι μάλλον κάπως έτσι. [προβολή στην οθόνη]
Ο λόγος που όλα ήταν καλύτερα όταν όλα ήταν χειρότερα είναι ότι όταν όλα ήταν χειρότερα, υπήρχε πράγματι η δυνατότητα να βιώνουν οι άνθρωποι εμπειρίες ως ευχάριστες εκπλήξεις. Σήμερα, στον κόσμο που ζούμε – κόσμο ευμάρειας, βιομηχανοποιημένων πολιτών, όπου προσδοκούμε το τέλειο – το καλύτερο που ελπίζουμε να μας συμβεί είναι αυτό που αντιστοιχεί στις προσδοκίες μας. Ποτέ δε θα βιώσετε ευχάριστες εκπλήξεις επειδή οι προσδοκίες σας, οι προσδοκίες μου, έχουν χτυπήσει κόκκινο. Το μυστικό της ευτυχίας – αυτό ήρθατε ν’ ακούσετε – το μυστικό της ευτυχίας είναι οι χαμηλές προσδοκίες.
Εννοώ – κάτι προσωπικό τώρα – ότι είμαι παντρεμένος με μια γυναίκα που είναι πραγματικά υπέροχη. Δε θα μπορούσα να τα έχω καταφέρει καλύτερα. Δεν συνθηκολόγησα. Αλλά και το να συνθηκολογήσεις δεν είναι πάντα και τόσο άσχημο. Τελικά, μια απ’ τις επιπτώσεις του να αγοράσεις ένα παντελόνι που δε σου κάθεται και πολύ καλά όταν υπάρχει μόνο ένα στιλ που μπορείς ν’ αγοράσεις είναι ότι όταν δε νοιώσεις ικανοποιημένος και αναρωτηθείς γιατί, ποιός ευθύνεται γι αυτό, η απάντηση είναι ξεκάθαρη. Η ζωή είναι υπεύθυνη.
Τι άλλο θα μπορούσε να γίνει; Οταν υπάρχουν εκατοντάδες διαφορετικά στιλ παντελονιών για να διαλέξεις, και αγοράσεις κάποιο που δε σε ικανοποιεί, και αναρωτηθείς γιατί, ποιος φταίει; η απάντηση είναι πάλι ξεκάθαρη, εσύ φταις. Θα μπορούσες να είχες κάνει καλύτερη επιλογή. Όταν υπάρχουν εκατοντάδες διαφορετικά παντελόνια μπροστά σου, η ατυχής επιλογή δε δικαιολογείται. Έτσι, λοιπόν, όταν οι άνθρωποι καταλήγουν σε αποφάσεις ακόμα κι όταν τα αποτελέσματα είναι καλά αισθάνονται απογοητευμένοι και μέμφονται τον εαυτό τους.
Η κλινική κατάθλιψη έχει πάρει εκρηκτικές διαστάσεις τα τελευταία χρόνια. Πιστεύω ότι σημαντικός – όχι ο μοναδικός, αλλά σημαντικός παράγοντας γι αυτή την έκρηξη κατάθλιψης, και επίσης αυτοκτονιών, είναι το ότι οι άνθρωποι βιώνουν απογοητεύσεις επειδή οι προσδοκίες τους είναι τόσο μεγάλες. Και αργότερα, όταν έρθει η ώρα να δώσουν μιαν εξήγηση στον εαυτό τους, θεωρούν ότι έσφαλαν. Τελικά, λοιπόν, σε γενικές γραμμές, αντικειμενικά, κάνουμε το καλύτερο και νοιώθουμε χειρότερα. Επιτρέψτε μου να ανακεφαλαιώσω. Αυτό είναι το επίσημο δόγμα [προβολή στην οθόνη]. Όλοι το θεωρούμε σωστό, αλλά είναι εντελώς λάθος. Δεν είναι αληθινό. Αναμφισβήτητα είναι καλύτερα να έχεις κάποιες επιλογές απ’ το να μην έχεις καμιά αλλά αυτό δε σημαίνει ότι περισσότερες επιλογές είναι καλύτερα από λιγότερες. Υπάρχει κάποιο μαγικό ποσό. Δεν ξέρω ποιο είναι. Είμαι αρκετά βέβαιος ότι έχουμε κατά πολύ ξεπεράσει το όριο όπου οι εναλλακτικές που έχουμε βελτιώνουν την ευημερία μας.
Τώρα, όσον αφορά τη διαχείριση του πράγματος – μισό λεπτό, τελειώνω – αυτό που πρέπει να σκεφτεί κάποιος είναι το εξής. Αυτό που παράγει τη δυνατότητα επιλογών στις βιομηχανικές κοινωνίες είναι ο υλικός πλούτος. Υπάρχουν πολλά σημεία στον κόσμο, και αναφέρθηκαν αρκετά εδώ, όπου το πρόβλημα είναι ότι οι άνθρωποι εκεί δεν έχουν πολλές επιλογές. Το πρόβλημά τους είναι ότι έχουν εξαιρετικά λίγες. Αυτό για το οποίο μιλάω είναι ένα ιδιαίτερο πρόβλημα των σύγχρονων, εύπορων, δυτικών κοινωνιών. Κι αυτό που είναι απογοητευτικό και εξοργιστικό είναι το εξής: Σας έλεγε χθες ο Στηβ Λέβιτ ότι αυτά τα ακριβά και δύσκολα στην τοποθέτηση παιδικά καθίσματα αυτοκινήτου δε προσφέρουν προστασία. Χαμένα χρήματα είναι. Αυτό που σας λέω εγώ είναι ότι αυτές οι ακριβές, περίπλοκες επιλογές όχι μόνο δε βοηθάνε. Στην πραγματικότητα κάνουν κακό. Στην πραγματικότητα μας φτωχαίνουν.
Αν μέρος των πόρων που δίνουν τη δυνατότητα στους πολίτες της κοινωνίας μας να έχουν όλες αυτές τις επιλογές μεταφέρονταν σε κοινωνίες όπου οι άνθρωποι έχουν εξαιρετικά λίγες εναλλακτικές δυνατότητες, όχι μόνο θα υπήρχε βελτίωση της ζωής αυτών των ανθρώπων, αλλά και στη δική μας ζωή θα υπήρχε βελτίωση. Είναι αυτό που οι οικονομολόγοι ονομάζουν κίνηση βελτίωσης κατά κριτήριο Παρέτο. Η ανακατανομή του εισοδήματος θα επιφέρει ευημερία για όλους – όχι μόνο για τους φτωχούς – ακριβώς λόγω της μάστιγας των υπερβολικών δυνατοτήτων που έχουμε να κάνουμε επιλογές.
Λοιπόν, για να καταλήξω. Κοιτάτε αυτό το σκίτσο [προβολή στην οθόνη], και σαν οξυδερκείς άνθρωποι που είστε, λέτε, “Σιγά! Τι ξέρει το ψάρι; Καμιά δυνατότητα δεν υπάρχει μέσα σ΄αυτή τη γυάλα. Απλοϊκή φαντασίωση, μυωπική άποψη για τα πράγματα – κι εγώ αυτή την ανάγνωση έκανα στην αρχή. Αλλά, όσο το σκεφτόμουν, τόσο περισσότερο είχα την άποψη ότι μάλλον κάτι ξέρει το ψάρι. Γιατί η αλήθεια είναι ότι αν σπάσεις τη γυάλα έτσι που τα πάντα να είναι δυνατό να συμβούν, δεν έχεις ελευθερία. Έχεις παραλυσία. Αν τη σπάσεις αυτή τη γυάλα ώστε τα πάντα να είναι δυνατό να συμβούν, μειώνεις την ικανοποίηση. Αυξάνεις την παραλυσία και μειώνεις την ικανοποίηση. Όλοι χρειαζόμαστε μια γυάλα. Αυτή εδώ η γυάλα είναι σίγουρα πολύ μικρή – ίσως ακόμα και για τα ψάρια, και σίγουρα για ανθρώπους. Αλλά η απουσία κάποιας γυάλας, μεταφορικά, οδηγεί με βεβαιότητα σε δυστυχία και, υποψιάζομαι, στην καταστροφή. Σας ευχαριστώ πολύ.