Άρθρο του Στρατή Παπαμανουσάκη
«Καθ’ ό,τι αν κοινωνούμεν αληθεύομεν,
καθ’ ό,τι δ’ αν ιδιωτεύομεν, ψευδόμεθα»
Ηράκλειτος, Αποσπάσματα
Η Νεοτερικότητα ήρθε, σχηματικά, ως μια μορφή συνθέσεως Αρχαιότητας και Μεσαιωνικότητας. Μετά τη δυτική Αναγέννηση, κατά τις τρεις περιόδους της νεοτερικής εποχής, τον Διαφωτισμό, τον Ρομαντισμό και τον Μοντερνισμό, εμπεδώθηκαν διαλεκτικά η Λογική, η Επιστήμη και η Ελευθερία, ως βάσεις της οργανωμένης κοινωνικής ζωής. Οι αντιπαραθέσεις μεταξύ γνώσης, βούλησης και συναισθήματος κατέληξαν σε μια εξισορρόπηση, ώστε αλήθεια, αρετή και κάλλος να συναντώνται, εν τέλει, τουλάχιστον θεωρητικά, σε μια κατάσταση ειρήνης, προόδου και ανθρωπισμού. Ένα οικουμενικό όραμα, μια διεθνής τάξη πραγμάτων, μια κοινωνική απελευθέρωση, συναποτέλεσαν ένα γενικό αίτημα, ώστε οι παραβιάσεις του να θεωρούνται εξαιρέσεις του κανόνος.Ειδικότερα στην Ευρώπη των εθνών, προσδιοριζόμενη ως σύνθεση ελληνικής φιλοσοφίας, χριστιανικής πίστεως και ρωμαϊκού δικαίου, επικράτησαν μετά τη Συνθήκη της Βεστφαλίας, τη Γαλλική και τη Ρωσική Επανάσταση, η ανεξιθρησκεία, η ακαδημαϊκή ελευθερία, η τάξη δικαίου, οι κοινωνικοί θεσμοί και τα ατομικά δικαιώματα.
Ήδη όμως η νέα εποχή, ο μεταμοντερνισμός, η Μετανεοτερικότητα, αμφισβητεί, αρνείται και ανατρέπει όλες τις προηγούμενες αρχές του πολιτισμού μας. Η αλήθεια είναι ότι σε όλες τις εποχές υπήρξαν μεγάλες αντιφάσεις, τις οποίες όμως κατόρθωνε να γεφυρώνει η Ιστορία. Κατά την αρχαιότητα η δουλεία, κατά τη Μεσαιωνικότητα ο θρησκευτικός φανατισμός, κατά τη Νεοτερικότητα ο πόλεμος, επισκίασαν κατά πολύ τα φωτεινά επιτεύγματα της εποχής τους. Αλλά υπήρξε πάντοτε η διέξοδος, η παιδεία, η ηθική, η πολιτική, για να ανοίξει τον δρόμο προς την πρόοδο. Σήμερα ένα φάντασμα πλανιέται πάνω από τον κόσμο, το Φάντασμα της Μετανεοτερικότητας. Ο πόλεμος, η μόλυνση, το παράλογο, ως ένας ολοκληρωτισμός χωρίς αντιστάσεις. Ως απάρνηση της γνώσης χάριν της πληροφορίας, της πολιτικής χάριν της οικονομίας, της ελευθερίας χάριν των δικαιωμάτων, της ηθικής χάριν του εγωϊστικού συμφέροντος, της λογικής χάριν του ενστίκτου.Τέλος ως παγκοσμιοποίηση της μονοδιάστατης σκέψης, ως νομιμοποίηση του παρά φύσιν, ως εγκατάλειψη του ανθρωπισμού και δημιουργία του μετανθρώπου.
Ξέρομε πως ο πολιτισμός δεν υπήρξε έμφυτος στον άνθρωπο και δεν έμεινε άφθαρτος στην ιστορία της ανθρωπότητας. Κάθε γενιά πρέπει να συνεισφέρει τα επιτεύγματά της στον πολιτισμό, γιατί διαφορετικά, η διακοπή της πορείας του επιφέρει και την πτώση του. Για τη διαμόρφωση και τη διατήρηση ενός πολιτισμού είναι απαραίτητοι οι φυσικοί και οικονομικοί παράγοντες, αλλά χρειάζονται επίσης οι πολιτικοί και ηθικοί κανόνες, που δημιουργούν τάξη και οργάνωση στην κοινωνία. Το κράτος και το δίκαιο, η οικογένεια και η πίστη, υπό οποιαδήποτε μορφή, είναι απολύτως αναγκαία για τον άνθρωπο. Μόνον έτσι μπορεί, παραμερίζοντας τον φόβο της προσωρινότητας και του θανάτου, να δώσει έννοια και αξία στη ζωή του, να δημιουργήσει την κληρονομία, που θα προσφέρει στους διαδόχους του.
Αλλά η Μετανεοτερικότητα είναι ήδη παρούσα, εκτοπίζοντας αρχές, παραδόσεις και κανόνες των προηγούμενων εποχών. Εν πρώτοις η παγκοσμιοποίηση προβάλλει όχι μόνο την ομογενοποίηση της πολιτικής και της οικονομίας, αλλά και του πολιτισμού και της ηθικής τάξεως. Προβάλλει επίσης την παγκόσμια εφαρμογή της ασύδοτης τεχνολογίας, με τις καταστροφικές συνέπειές της στη φύση, στο περιβάλλον και στον ίδιο τον άνθρωπο. Και ακόμη οι συνθήκες παγκοσμιοποίησης ευνοούν τη διάδοση ασθενειών και μολύνσεων, όπως η γνωστή μας Covid 19, η οποία και αν ακόμη τιθασευτεί, δεν αποκλείει νέες μεταλλάξεις, πιθανόν περισσότερο δραστικές. Ένας νέος κυοφορούμενος, αν δεν έχει ήδη αρχίσει,παγκόσμιος πόλεμος, με μια πυρηνική καταστροφή, είναι βέβαιο ότι δεν θα διακρίνει νικητές και ηττημένους. Η ζωή σ’ ολόκληρο τον πλανήτη τότε θα καταστραφεί. Κατά τον ίδιο τρόπο η παγκόσμια πολιτική και κοινωνική ισορροπία, βασισμένη σ’ ένα σύστημα κανόνων συλλογικής ασφάλειας, ανθρωπιστικών και ηθικών αρχών, με την ανοχή της διαφορετικότητας και της αποφυγής αναμείξεως στα εσωτερικά των άλλων χωρών, κλωνίζεται επικίνδυνα από την κατάργησή του. Κατ’ επέκταση έχει άμεσες επιπτώσεις και στο εσωτερικό των κρατών, όπου αναλογικά η θεσμοποίηση της βίας και της ισχύος εξαφανίζει κάθε ίχνος κοινωνικής συνοχής καιεξαπολύει τις εγωιστικές, διαλυτικές δυνάμεις του ανθρώπου προς κάθε κατεύθυνση.
Ύστερα η χρεωκοπία του διεθνούς συστήματος ισορροπίας μέσω του διεθνούς δικαίου, των διεθνών οργανισμών και των εθνικών κρατών, έχει οδηγήσει σε μια νέα πραγματικότητα. Η απώλεια μεγάλου μέρους της κρατικής εξουσίας και η δυνατότητα βίαιης επέμβασης στο εσωτερικό των κρατών, οδηγεί σε ευρύτερους κρατικούς σχηματισμούς, ακόμη και σε ιδέες παγκόσμιας ομοσπονδίας, σε μια πρωτόγνωρη Αυτοκρατορία. Ήδη ο πόλεμος της Ουκρανίας ως κατάληξη της αμερικανικής παγκοσμιοποίησης, οδηγεί στη νέα διαίρεση του κόσμου, σε γενικές γραμμές, με το ένα μέρος (Β. Αμερική-Ευρώπη-Αυστραλία-Ιαπωνία-Ν. Κορέα), να στρέφεται κατά του άλλου(Ρωσία-Κίνα-Ινδία-Βραζιλία-Ν.Αφρική-Ιράν-Β.Κορέα),αφήνοντας έτσι τον υπόλοιπο τρίτο κόσμο, καταδικασμένο να ζήσει ως παρίας των ισχυρών, ή να μη ζήσει καθόλου. Αλλά ο μεγάλος πόλεμος ακολουθείται αναγκαστικά από άλλους μικρότερους περιφερειακούς πολέμους, όπως λόγου χάριν οι συγκρούσεις μεταξύ ελλήνων και τούρκων, ισραηλινών και αράβων, σέρβων και αλβανών. Επιπλέον η καταστροφή των πρώτων υλών και των πηγών ενεργείας οδηγεί αναποδράστως σε συρρίκνωση της οικονομίας, ελλείψεις τροφίμων και ανεργία και ακολούθως σε τεράστια κύματα προσφύγων από τις υπανάπτυκτες περιοχές, ρατσισμό και κοινωνικές εντάσεις. Θα επιβιώσει άραγε ο κόσμος απ’ αυτή τη μεγάλη σύγκρουση που έρχεται;
Εξ’ άλλου οι συνθήκες ζωής στη νέα εποχή υποβαθμίζονται, όχι μόνο ποσοτικά με την πτώση του εισοδήματος και της απασχόλησης, με τον πληθωρισμό και την ακρίβεια, ξαναγυρίζοντάς μας σε ένα νέο Μεσαίωνα. Κυρίως μεταβάλλεται ουσιαστικά η φύση της εργασίας, της κοινωνικής ασφάλισης, της οικονομικής ζωής. Από την υλική δύναμη των εργατών του μαζικού εργοστασίου περνούμε στην πνευματική, άυλη και επικοινωνιακή εργατική δύναμη των νομάδων του διαδικτύου. Η τεχνογνωσία μπορεί να καταργήσει ουσιαστικά τους μισθωτούς εργαζόμενους, να διαστρέψει τις εργασιακές σχέσεις και να επιφέρει τεράστια κύματα ανεργίας. Μέσα στις συνθήκες εξαφάνισης του γνωστού μας κράτους-πρόνοιας, αυτό θα καταλήξει σε μια βίαιη διάλυση του κοινωνικού ιστού, σε διαστροφικές καταστάσεις, σε μορφές πρωτόγνωρης περιθωριοποίησης, βίας και εγκληματικότητας, ουσιαστικά δηλαδή στον θάνατο της κοινωνίας.Είναι πλέον καθημερινά τα φαινόμενα δράσης εγκληματικών συμμοριών και μάλιστα και παιδικών, εκτέλεσης πολλών συμβολαίων θανάτου, διάπραξης σεξουαλικών ενδοοικογενειακών εγκλημάτων, παρά φύσιν ασέλγειας απροστάτευτων προσώπων, δολοφονικής βίας κατά γονέων και τέκνων. Ας προστεθεί επίσης και η αστυνομική βία, η πλημμυρίδα των οικονομικών εγκλημάτων, οι καταχρήσεις, οι δωροδοκίες,τα πολλαπλά σκάνδαλα επωνύμων. Και η κατάσταση αντί να βελτιώνεται χειροτερεύει.
Η ίδια η Δημοκρατία, το κράτος του Δήμου, η λαϊκή εξουσία, έχει μεταβληθεί ουσιαστικά από προπύργιο της ελευθερίας σε δικτατορία του θεάματος και των ισχυρών που κρύβονται πίσω του. Η τηλεόραση δεν αρκείται στη μετάδοση των πληροφοριών, αλλά δημιουργεί η ίδια τα γεγονότα, μετατοπίζοντας το κέντρο των εξελίξεων από τον φυσικό τους χώρο στις οθόνες. Αλλά χωρίς την απαραίτητη γνώση δεν είναι δυνατή η έκφραση της ορθής βούλησης. Ο πολίτης αδυνατεί να ασκήσει την ελευθερία του, να συμμετάσχει στην πολιτική ζωή, να καθορίσει τη ζωή του, αρκούμενος μόνον στα ατομικά δικαιώματα και μάλιστα καθ΄ υπερβολή, ώστε συχνά αυτά να έρχονται σε αντίθεση με το γενικό κοινωνικό συμφέρον, τους θεσμούς και την ενότητα του εθνικού κράτους.
Τέλος η απροσδόκητη πρόοδος της τεχνικής, η νέα ευγονική, οι εφαρμογές της τεχνητής νοημοσύνης, μας βρίσκουν ανέτοιμους, χωρίς το αναγκαίο ηθικό αντίβαρο που θα ισοσταθμίσει τη δύναμη με την αρετή. Φοβούμαστε πως έχει κλονισθεί ανεπανόρθωτα η ισορροπία ανάμεσα στην ανθρώπινη ουσία και στις ανθρώπινες ενέργειες. Ο θάνατος του Θεού, η απομάγευση της Φύσης, η αχρησία του Λόγου, συνθέτουν ένα σκηνικό καταστροφής.
Έχει τονισθεί ότι η ιδεολογική και πνευματική κρίση της εποχής μας προέρχεται κυρίως από την αντίληψη που διαμόρφωσε ο σύγχρονος άνθρωπος για τον εαυτό του, ως όντος ορθολογικού με πλήρη αυτάρκεια, για τον κόσμο ως αυτονόητου δεδομένου και για τη ζωή ως απλού βιολογικού γεγονότος. Η καταστροφή των πολλαπλών στρωμάτων της ανθρώπινης ύπαρξης δημιούργησε τον μονοδιάστατο άνθρωπο, που βιώνει πλέον της ιστορία του χωρίς τέλος και χωρίς νόημα. Μέσα σ’ αυτό το μεγάλο δίκτυο της οικονομίας, της τεχνολογίας, της καταστροφής των πολιτισμών αρχίζουν να εμφανίζονται φαινόμενα εντροπίας, ουσιαστικά διεργασίες ανισορροπίας, που μπορεί ασφαλώς να οδηγήσουν στη διάλυση του συστήματος, σ’ ένα χάος απ’ όπου τίποτα δεν μπορεί να εξέλθει.
"google ad"
Εδώ και έναν αιώνα ο Νίτσε αποκάλεσε την εποχή του ως Ευρωπαϊκό Μηδενισμό. Η αντινομία ιδανικού και πραγματικού και ο πεσιμισμός που συνεπάγεται η κατάρρευση του συστήματος αξιών, αποτυπώθηκε έντονα στους δυο παγκόσμιους πολέμους που ακολούθησαν, στις δεκάδες συγκρούσεις, από το Βιετνάμ μέχρι το Αφγανιστάν και στον συνεχιζόμενο, με άγνωστη κατάληξη, πόλεμο της Ουκρανίας. Πόλεμος, μόλυνση, καταστροφή, αχρηστία της φιλοσοφίας, παραδοξότητα της επιστήμης, διάψευση της πολιτικής, πάνω απ’ όλα έλλειψη νοήματος στη συνεχιζόμενη φθορά του κόσμου, να η εικόνα που παρουσιάζεται ως απολογισμός του 20ού και προοίμιο του 21ου αιώνα στη νέα χιλιετία που άρχισε. Ένας Παγκόσμιος Μηδενισμός απειλεί, ως τερατώδες, εφιαλτικό και αποτρόπαιο φάντασμα, την ανθρωπότητα. Το Φάντασμα της Μετανεοτερικότητας, ο υπερεφιάλτης του 1984 (Orwell) τρομοκρατεί ήδη τους πολίτες της CitaDolente (Dante), μέσα στην Έρημη Χώρα (Eliot).
Είναι επομένως άμεσο καθήκον, καθήκον όλων των ανθρώπων που σκέφτονται, καθήκον της διανόησης, που εκφράζει την καθολικότητα και τις αξίες του πολιτισμού η αντίσταση σ’ αυτή την καταστροφική πορεία. Είναι καθήκον όλων των ανθρώπων της δράσης, των πολιτικών και κοινωνικών παραγόντων, των ανθρώπων και των λαών, που αγαπούν αυτόν τον πλανήτη και την ιστορία του, να αντιπαρατεθούν, χωρίς δισταγμό και φόβο σε αυτές τις δυνάμεις του ολέθρου. Να αντισταθούν, να πολεμήσουν και να νικήσουν. Να αποτρέψουν το σκοτεινό μέλλον, τη διάλυση και το τέλος του πολιτισμού μας. Το Φάντασμα της Μετανεοτερικότητας πρέπει με κάθε τρόπο να εξαφανισθεί.