του Δημήτρη Δαμασκηνού,

Ιστορικού-Συγγραφέα,

MSc στη «Δημόσια Ιστορία»,

υποψήφιου διδάκτορα στο Πανεπιστήμιο Κρήτης

Δεκαπέντε μόλις χιλιόμετρα από το κέντρο της πόλης των Χανίων, κατάντικρυ στην οχυρωμένη νησίδα που φράσσει την είσοδο στο λιμάνι της Σούδας, δεσπόζει το οθωμανικό φρούριο Ιτζεδίν που η οικοδόμηση του ολοκληρώθηκε το 1875.

Ως ισχυρό στρατιωτικό οχυρό έπαιξε κομβικό ρόλο στην αμυντική οργάνωση του «Αυτοκρατορικού Ναυστάθμου της Μεσογείου» κατά τη διάρκεια των αλλεπάλληλων κρητικών επαναστάσεων στο τελευταίο τέταρτο του 19^ου αι.

Ωστόσο, η χρήση του ως φυλακής ποινικών και πολιτικών κρατουμένων το μεγαλύτερο διάστημα του 20^ου αιώνα καθόρισε σε τέτοιο βαθμό τη φυσιογνωμία του, ώστε δίκαια να θεωρείται τόπος ιστορικής μνήμης, αφού εκατοντάδες, κομμουνιστές και άλλοι δημοκρατικοί πολίτες πίσω από τα βαριά του σίδερα αγωνίστηκαν για δημοκρατία και ελευθερία -ορισμένοι μάλιστα εκτελέστηκαν και άλλοι έχασαν τη ζωή τους εκεί- εγγράφοντας ανεξίτηλα στη συλλογική μνήμη το μαρτύριο και τη θυσία τους για μια καλύτερη ζωή.

Αυτό είναι και το θέμα του παρόντος κειμένου για το χαρακτηρισμένο από το 1986 μνημείο που θα συμπληρωθεί και με κάποιες σκέψεις για την αποκατάσταση και την επανάχρησή του ως τόπου ιστορικής μνήμης με ελεύθερη πρόσβαση για όλους τους πολίτες. Στηρίζεται στην ιστορική μονογραφία που συνέθεσα με τίτλο Το φρούριο Ιτζεδίν στο Καλάμι Χανίων: οχυρό, φυλακή, τόπος ιστορικής μνήμης»,[1] η οποία παρουσιάστηκε για πρώτη φορά στα Χανιά στις 25 Σεπτεμβρίου του 2023, την ίδια μέρα που επιτεύχθηκε η παραχώρηση στον Δήμο και τους δημότες των Χανίων του Ιτζεδίν από το ΕΤ.Α.Δ. (Α.Ε.)[2]

Από τη μεριά μου παρακινήθηκα να αποτυπώσω ιστορικά αυτό το θέμα, γιατί θέλησα να σπάσω τις σιωπές της επίσημης ιστορίας που φυσικά έλκουν την καταγωγή τους από το ανώμαλο μετεμφυλιακό καθεστώς, επιβιώνουν ωστόσο και στις μέρες μας. Προφανώς, αυτό το πέπλο σιωπής κάλυπτε ό,τι δεν θεωρούνταν πολιτικά σημαντικό να σημειωθεί στον χώρο με στόχο την αποσιώπηση μιας «δύσκολης» και διπλά «ανεπιθύμητης μνήμης» που, αν προβαλλόταν, υποτίθεται πως θα δίχαζε την κοινωνία και θα αμαύρωνε την αστραφτερή εικόνα μιας Ελλάδας που βαδίζει από αρχαιοτάτων χρόνων σταθερά στο δρόμο της εθνικής της αυτοπραγμάτωσης.

Γι’ αυτόν τον σκοπό και με μέσο την «ιδεολογική χρήση της ιστορίας», υποβαθμίστηκε και παρασιωπήθηκε η χρήση του Ιτζεδίν ως σκληρής φυλακής πολιτικών κρατουμένων σε μια προσπάθεια να παραχθεί εθνική και κοινωνική συνοχή και ταυτόχρονα πολιτική ισορροπία, αποκλείοντας από τη συγκεκριμένη εκδοχή της δημόσιας σφαίρας την «κοινότητα μνήμης» των αγωνιστών της Αριστεράς, γιατί θεωρήθηκε πως με βάση τις ψυχροπολεμικές διαιρέσεις υπονόμευαν την επιδιωκόμενη συνοχή.

Σήμερα, με τη συγκέντρωση και επεξεργασία τόσο των γραπτών όσο και των μη γραπτών πηγών[3] που είναι άφθονες, δηλαδή «του συνόλου των ιχνών που έχουν αφήσει οι φορείς της δράσης στο παρελθόν» ιδιαίτερα όσων έχει αποτυπώσει η «αντι – μνήμη» (counter – memory)[4] των πολιτικών κρατουμένων και των απογόνων τους μπορεί με έγκυρο τρόπο να επιχειρηθεί η ακαδημαϊκή αποτύπωση του θέματος. Άλλωστε, η αξιοποίηση της ατομικής και συλλογικής τους μνήμης,[5] έτσι όπως έχει καταγραφεί στη δημόσια σφαίρα,[6] είναι και η πλέον κρίσιμη παράμετρος για την κατανόηση της ταυτότητάς τους συνεπώς και για τη νοηματοδότηση του μνημείου ως «τόπου μαρτυρίου και θυσίας» σε μια διαδικασία συνεχούς μεταμόρφωσης και τελειοποίησης της αφήγησης[7] με στόχο τη δημιουργία μιας ιστοριογραφικής σύνθεσης παραγόμενης από εκατοντάδες διαφορετικά στόματα.[8] Έτσι, η νέα μορφή γνώσης που θα παραχθεί από τα ιστορικά υποκείμενα που αποτελούν το αντικείμενο της «ιστορίας από τα κάτω», εμπλουτισμένη από τις μεθόδους και τις πρακτικές των κοινωνικών επιστημών, θα καταστεί ικανή να υπερβεί τόσο τους περιορισμούς του παρωχημένου θετικιστικού ιστορι(κι)σμού[9] που ρέπει στη «συμβατολογική» προσέγγιση του θέματος όσο και τις σιωπές της ακαδημαϊκής Ιστορίας, για να τεκμηριώσει με πιο «δημοκρατικούς» όρους το αίτημα της προστασίας, αποκατάστασης και ανάδειξης του φρουρίου Ιτζεδίν ως μνημείου με υπερτοπική σημασία.

Απαραίτητη προϋπόθεση για την επιτυχία μιας τέτοιας ιστοριογραφικής σύνθεσης, εκτός από την έγκυρη και αναλυτική τεκμηρίωση των απόψεων που θα πρέπει να παρατίθενται, είναι μια ευρεία και ειλικρινής επιστημονική αντίληψη, η οποία θα είναι ικανή να ανασυνθέτει ιστορικά τις πολλαπλές χρήσεις του μνημείου σε μια λογική δημοκρατικής συμπερίληψης, ώστε να μην ανάγεται η νοηματοδότησή του αποκλειστικά σ’ ένα κατασκευασμένο εθνικό αφήγημα με αίσιο τέλος, διάστικτο ωστόσο από κοινωνικές παρασιωπήσεις και πολιτικούς εξωραϊσμούς, συμβατό κυρίως με την κακώς εννοούμενη «τουριστική ανάπτυξη» του κόλπου της Σούδας.

Υπηρετώντας αυτή την κατεύθυνση συμπεριέλαβα στην ύλη της ιστορικής μου εργασίας όχι μόνο τη γενική και ειδική βιβλιογραφία για το θέμα, τις αναρτήσεις στο διαδίκτυο και τα 600 περίπου σχετικά δημοσιεύματα στον τύπο της εποχής, αλλά και τις μαντινάδες που συνέθεσαν οι ίδιοι οι κρατούμενοι, τα διηγήματα που γράφτηκαν, τις χειροτεχνίες και τις ζωγραφιές, τα ποιήματα και τα τραγούδια, τα διάφορα δηλαδή προϊόντα της πολιτιστικής δημιουργίας που έπλασε αυτό το μεσαιωνικό κάτεργο μαζί με τις τρεις κινηματογραφικές ταινίες που γυρίστηκαν εκεί, δηλαδή τις «Μέρες του ’36» του Θόδωρου Αγγελόπουλου, τα «Πέτρινα Χρόνια» και το «Τελευταίο Σημείωμα» του Παντελή Βούλγαρη, οι οποίες λειτουργούν ως στοιχείο της ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗΣ/ΠΡΟΣΘΕΤΙΚΗΣ ΜΝΗΜΗΣ της νεοελληνικής κοινωνίας συντηρώντας και ανανεώνοντας – εκ των πραγμάτων – το αίτημα της προστασίας και ανάδειξης του Ιτζεδίν ως τόπου ιστορικής μνήμης.

Αυτόν τον σκοπό, άλλωστε, υπηρετεί και η διάρθρωση της ιστορικής εργασίας, η οποία εκκινεί από την επισκόπηση της ιστορίας του φρουρίου Ιτζεδίν που διακρίνεται σε δύο μέρη.

Το πρώτο μέρος αφορά τη λειτουργία του ως οχυρού που ολοκληρώθηκε το 1875 έχοντας κομβικό ρόλο στην αμυντική οργάνωση του «Αυτοκρατορικού Ναυστάθμου της Μεσογείου» στον κόλπο της Σούδας κατά τη διάρκεια των αλλεπάλληλων επαναστάσεων στο τελευταίο τέταρτο του 19^ου αι. στην οθωμανική Κρήτη και των ανεπιτυχών προσπαθειών των επαναστατών να το καταλάβουν μέχρι την ανακήρυξη της «Κρητικής Πολιτείας» και την οριστική αποχώρηση των οθωμανικών στρατευμάτων από την Κρήτη στις 22 Νοεμβρίου 1898.

Το δεύτερο μέρος αφορά τη χρήση του ως φυλακής ποινικών και πολιτικών κρατουμένων στο μεγαλύτερο διάστημα του 20^ού αι. δηλαδή από το 1901, όταν πάρθηκε η απόφαση από την κυβέρνηση της Κρητικής Πολιτείας με προσωπική παρέμβαση του «Συμβούλου επί της Ανωτέρας Διευθύνσεως της Δικαιοσύνης» Ελ. Βενιζέλου, να στεγάσει στους χώρους του το «Κεντρικόν Σωφρονιστήριον» Κρήτης μέχρι το 1971, όταν η χούντα των συνταγματαρχών διέταξε τη μεταφορά των 70 περίπου τελευταίων πολιτικών κρατουμένων του Ιτζεδίν στις φυλακές Αλικαρνασσού Ηρακλείου Κρήτης.

Πιο συγκεκριμένα, το δεύτερο μέρος εκκινεί από τη σύσταση και λειτουργία των φυλακών Ιτζεδίν την περίοδο της αυτόνομης Κρητικής Πολιτείας (1898 – 1913) με προσωπική απόφαση του «Συμβούλου επί της Ανωτέρας Διευθύνσεως της Δικαιοσύνης» Ελ. Βενιζέλου, ο οποίος παρακολούθησε εκ του σύνεγγυς την πρώτη φάση των εργασιών. Αυτές ολοκληρώθηκαν τον Νοέμβριο του 1902. Ωστόσο, μετά τη διαφοροποίησή του από την πολιτική γραμμή του Ύπατου Αρμοστή πρίγκιπα Γεώργιου και την αποπομπή του από την κυβέρνηση της Κρητικής Πολιτείας, ο ίδιος βρέθηκε τον Σεπτέμβριο του 1903 έγκλειστος για επτά ημέρες στις φυλακές Ιτζεδίν έπειτα από μήνυση που κατέθεσε εναντίον του τον Μάρτιο του 1903 ο Μητροπολίτης Κρήτης Ευμένιος κατηγορώντας τον για εξύβριση, λόγω ενός άρθρου του στην εφημερίδα Κήρυξ στις 14 Μαρτίου 1903.

Κατά τα λοιπά, ο αναγνώστης πληροφορείται για:

—την ελεεινή διατροφή των κρατουμένων και τις άθλιες συνθήκες υγιεινής που τους προκαλούσαν σοβαρά νοσήματα,

—τα πολλά αιματηρά επεισόδια και τις συμπλοκές μεταξύ τους,

—τα ανήλιαγα και υγρά θολωτά δωμάτια του «Αράπη» ή της «Μπουλίτσας» στις πρώην πυριτιδαποθήκες του φρουρίου, που είχαν μετατραπεί με εσωτερικό διαχωρισμό σε φρικτά κελιά – απομονωτήρια,

—τους φυλακισμένους στο Ιτζεδίν υποστηρικτές του κινήματος του Θερίσου που είχαν συλληφθεί στα Χανιά και την Κάνδανο,

—την εγκατάσταση εκεί από τον Οκτώβριο του 1907 ενός τάγματος της Κρητικής Πολιτοφυλακής που συνεπικουρούσε τα αγήματα των Μεγάλων Δυνάμεων στη φύλαξη των κρατουμένων,

—την παρακλητική αίτηση που υπέγραψε στις 3 Οκτωβρίου 1912 μια ομάδα καταδίκων ζητώντας «την χάριν να επιτρέψη αυτοίς να πληρώσουν τον φόρον του αίματος όστις επιβάλλεται εις αυτούς ως Ελλήνων υπέρ των εν Τουρκία στεναζόντων ομοφύλων τους».

Στη συνέχεια της ιστορικής εργασίας γίνεται λόγος για τη λειτουργία των φυλακών Ιτζεδίν μετά την επίσημη Ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα (την περίοδο δηλαδή 1913 – 1971).

Η μεγάλη έκταση, ωστόσο, της εξεταζόμενης περιόδου που εμπεριέχει και αλληλεπιδρά με δραματικά γεγονότα που καθόρισαν την εξέλιξη του νεοελληνικού κράτους τον 20^ο αιώνα δικαιολογεί και τη διαίρεσή της σε έξι υποενότητες.

Η πρώτη αφορά τον «Εθνικό Διχασμό», τη Μικρασιατική Εκστρατεία & τη δικτατορία του Θ. Πάγκαλου (1913 – 1929), όπου ο αναγνώστης πληροφορείται για:

—τη δράση του επικηρυγμένου ληστή Σφακίων, παλαιού αξιωματικού χωροφυλακής Παντελή Μαντωνανάκη στη Σάμο, ο οποίος είχε προσφερθεί οικειοθελώς να συμβάλει στην καταστολή της ανταρσίας των αδελφών Γιαγά, εφόσον αμνηστευόταν από την κυβέρνηση του κινήματος της Εθνικής Άμυνας,

—τον εγκλεισμό του ληστοφυγόδικου Κώστα Γιαγά στο Ιτζεδίν καθώς και άλλων αντιβενιζελικών πολιτικών και στρατιωτικών παραγόντων «άμα τη εις Αθήνας μετοικεσία του επαναστατικού καθεστώτος της Θεσσαλονίκης»,

—τη λησμονημένη σήμερα «στάση των ανυποτάκτων» της Δυτικής Κρήτης[10] που με αρχηγό τον επικηρυγμένο Κρητικό ληστή Λάμπρο Μπαρμπούνη το απόγευμα της 24^ης Νοεμβρίου του 1921 επιτέθηκαν εναντίον των φυλακών Ιτζεδίν απελευθερώνοντας 128 βαρυποινίτες καταδίκους,

—την επιβολή της δικτατορίας του Θεόδωρου Πάγκαλου που οδήγησε αρκετούς κομμουνιστές σιδηροδέσμιους στις φυλακές αλλά και τον εγκλεισμό του ίδιου του δικτάτορα για δύο περίπου χρόνια στο Ιτζεδίν μετά την ανατροπή του από τον στρατηγό Γ. Κονδύλη.

Η δεύτερη υποενότητα καλύπτει την περίοδο από τη θέσπιση του Ιδιώνυμου, το 1929 έως και τη δικτατορία του Ιωάννη Μεταξά (1929 – 1941). Σ’ αυτήν ο αναγνώστης αποκτά μια καθαρή εικόνα για την ένταση της καταστολής εναντίον του εργατικού-λαϊκού κινήματος και την ποινικοποίηση της ιδεολογίας και της δράσης του κομμουνιστικού κινήματος με την κατάθεση στις 22 Δεκεμβρίου 1928 από τη νέα κυβέρνηση του Ελ. Βενιζέλου στο ελληνικό κοινοβούλιο του νόμου 4229 «Περί μέτρων ασφάλειας του κοινωνικού καθεστώτος και προστασίας των ελευθεριών των πολιτών», του περιβόητου Ιδιώνυμου.

Το πρώτο επεισόδιο που αφορά φυλακισμένους στο Ιτζεδίν «αγωνιστές… επί τη βάσει του τρομοκρατικού νόμου περί Ιδιωνύμου» σημειώθηκε στα τέλη Φεβρουαρίου του 1930, όταν 18 πολιτικοί κρατούμενοι μεταφέρθηκαν από τις φυλακές της Αίγινας στο Τμήμα Μεταγωγών της Αθήνας, για να σταλούν στις φυλακές Ιτζεδίν

Έκτοτε δεκάδες είναι οι κατάδικοι κομμουνιστές που εξέτισαν την ποινή τους εκεί. Ανάμεσά τους ξεχωρίζουν οι μορφές του Θανάση Κλάρα, του Χρήστου Μαλτέζου, του Δημήτρη Σακαρέλου, του Μήτσου Παπαρήγα, του Δημήτρη Βλαντά κ.α.

Οι συνθήκες που αντιμετώπισαν περιγράφηκαν στα έντυπα της Αριστεράς, με πρώτο και γλαφυρότερο τον Ριζοσπάστη που στο ρεπορτάζ που δημοσίευσε στην πρώτη του σελίδα στις 25 Φεβρουαρίου 1930 σημειώνει χαρακτηριστικά:

Ο ΤΟΠΟΣ ΠΟΥ ΘΑ ΧΡΗΣΙΜΕΨΗ ΓΙΑ ΔΟΛΟΦΟΝΙΕΣ.

ΦΥΛΑΚΕΣ ΙΤΖΕΔΙΝ, ΕΝΑΣ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΣ ΤΑΦΟΣ

Στη φυλακή σε βάλανε στ’ άτιμο το Καλάμι

κοντό νυιγέ μου να σε δω να σε φιλήσω πάλι!

«Στην Κρήτη, όταν η μάννα μάθει πως ο φυλακισμένος γυιός της μεταφέρθηκε στις φυλακές του Ιτζεδίν (στην Κρήτη ονομάζεται Καλάμι), θρηνεί με το δίστιχο αυτό, πούχει κι άλλα συνέχεια, το χαμό του, που τον θεωρεί μάλλον βέβαιο («κοντό» θα πει άραγες). Και μόνο αυτό θα ήταν αρκετό να μας δώσει μια εικόνα των απαίσιων φυλακών που μεταφέρονται οι σύντροφοί μας απεργοί της πείνας.

Γενικά στις φυλακές του Ιτζεδίν μεταφέρονται οι “βαρυποινίτες”, κείνοι πούχουν να εκτίσουν μακρόχρονη φυλάκιση και που κατηγορούνται για βαριά εγκλήματα (φόνος κ.λπ.).

Περί τα 10 – 12 χιλιόμετρα έξω από τα Χανιά, πολύ κοντά στην παραλία, υψώνεται ένα ενετικό φρούριο 120 περίπου μέτρα ύψος, το φρούριο του Ιτζεδίν. Είνε χτισμένο με ογκολίθους – τόσο μεγάλους που λες και είνε κυκλώπεια τείχη – ριγμένους ο ένας πάνω στον άλλο. Το φρούριο αυτό, η “Ελλάς ευγνωμονούσα”, το μετάτρεψε σε φυλακές για να κλείσει μέσα εκείνους που ήπιε το αίμα τους για να παχύνει. Από τότες που μετατράπηκε σε φυλακή, το φρούριο περιφράχτηκε με τοίχο 5 περίπου μέτρων ύψους και 0,75 πάχους. Μεταξύ του τοίχου και του φρουρίου σχηματίζεται μια αυλή για τα κτήνη κ.λπ.

Μπαίνουμε από την κυρία είσοδο στις φυλακές. Το “ισόγειο” διαμέρισμα περιλαβαίνει κάμποσα δωμάτια για τους χαφιέδες των φυλακισμένων, τους ευνοούμενους του διευθυντού κ.λπ. Κι’ αυτό όμως δεν μπορεί να θεωρηθεί ισόγειο, γιατί ναι μεν βρίσκεται στο ίδιο επίπεδο με τη γης, έχει όμως πάνωθέ του 20 μέτρα φρούριο. Μόλις μπει κανείς στα πρώτα δωμάτια πιάνεται η αναπνοή του. Σιγή τάφου βασιλεύει. Μπορεί να χαλάει έξω ο κόσμος, ο κρατούμενος δεν έχει χαμπάρι. Το πάχος του τοίχου του φρουρίου ξεπερνά τα 5 μέτρα! Δεν ακούς ακόμα τι γίνεται στο διπλανό “δωμάτιο”, γιατί ο διαχωριστικός τοίχος ανάμεσα στα κελιά είναι 0,50 περίπου μέτρα. Τα κελιά είνε πολύ στενά και χαμηλά κλείνουν με μια χοντρή πόρτα που δεν αφήνει παρά ένα τετράγωνο παραθυράκι 0,30 x 0,30 περίπου (πάνω κάτω σαν του τμήματος μεταγωγών) κι αυτό κιγκλιδωμένο. Μα είπαμε εδώ βρίσκονται οι ευνοούμενοι.

Προχωρούμε. Κάπου κει αρχινά να κατεβαίνει μια σκάλα στα σπλάχνα της γης. Ένα, δύο, τρία, τέσσερα, πενήντα σκαλοπάτια! Εδώ είνε η μεγάλη “πιάτσα”. Εδώ στοιβάζουνται σαρδελληδόν οι κατάδικοι, οι βαρυποινίτες, οι φονιάδες, οι μαχαιροβγάλτες. Τώρα τελευταία βάζουν και κείνους που δεν πληρώνουν τον “εμίρη”, όπως λεν στην Κρήτη τη δεκάτη, κείνους που ξυλοκόπησαν τον σταθμάρχη του χωριού τους κ.λπ. Οι σύντροφοί μας εγκαινιάζουν το Ιτζεδίν και ως κατοικία πολιτικών κρατουμένων. Στα πενήντα σκαλιά απλώνεται το μεγάλο “λαγούμι”. Έχουν σκάψει κυκλικά τη γης και έχουν κάμει τα κελιά. Εκεί μέσα πια η κατάσταση είνε τέτοια, που ένα μεγάλο ποσοστό από τους εισερχόμενους δεν καταφέρνουν να “εγκλιματιστούν” και σκαν. Οι άλλοι, σίγουρα θα βγουν φθισικοί, νευρασθενικοί κ.λπ. Μια υγρασία που μουσκεύει το μυαλό του κοκκάλου. Ατμόσφαιρα πνιχτική, χωρίς ποτέ να βλέπει ήλιο ή να δέχεται αέρα φρέσκο. Τρεις ή τέσσερις μαζύ, οι κατάδικοι στριμώχνουνται στα κελλιά. Για κρεββάτι μια χωμάτινη “πεζούλα”, ποτισμένη με υγρασία. Η υγρασία είνε τέτοια που όταν καμμιά μάνα στείλει στον κατάδικο γυιό της λίγα όσπρια, αυτός βιάζεται να τα ψήσει, γιατί αν τ’ αφήσει κανένα μήνα θα “ανοίξουν” από την υγρασία – θα βλαστήσουν δηλαδή. Στο “ισόγειο” το πάτωμα είνε από τσιμέντο. Δω κάτω ξερό χώμα που κάνει λάκκους εδώ και κει.

Για φαγητό δε θα μιλήσουμε. Μπορεί να φανταστεί κανείς τι γίνεται.

Μα το Ιτζεδίν είνε ξακουστό για την “πουλίτσα” του. Κανένας τσάρος, κανένας Τσαγκώφ, κανένας Αλέξαντρος, κανένας Ταμερλάνος, δεν επινόησε ποτέ τέτοιο βασανιστήριο. Τι είνε η πουλίτσα; Κατεβαίνουμε ακόμα 49 σκαλιά. Το όλο δηλαδή, 99 σκαλιά από την επιφάνεια της γης συν 20 μέτρα ύψος του φρουρίου, μια έχταση ακαθόριστου γεωμετρικού σχήματος – ούτε κύκλος, ούτε τρίγωνο, ούτε ρόμβος. Χάμω νερό 10 και 20 πόντοι. Σίδερο και βαριές αλυσσίδες σκουριασμένες και χορταριασμένες σαν τα καλλώδια. Εδώ εχτίουν οι κρατούμενοι τις ποινές που τους επιβάλει ο κ. διευθυντής. Όποιος “ατακτήσει”, όποιος δε “συμμορφώνεται”, επειδή είνε “στραβόξυλο”, τον κατεβάζουν κάτω, 99 σκαλιά στη μαύρη γης. Του περνούν αλυσσίδες και βάρη χειροπόδαρα και τον αφίνουν ξαπλωμένο μέσα στο νερό ανάσκελα να εχτίσει την πρόσθετη ποινή. Φρίκη…

Μα ακούστε ακόμα: αυτοί που επιβάλλουν οι ίδιοι τις φρικιαστικές αυτές ποινές διστάζουν να εχτελεστούν πραγματικά. Δηλαδή, αν ένας κατάδικος τιμωρήθηκε με 5 μέρες “πουλίτσα”, μένει μετά 24 ώρες, τον βάζουν άλλες 24, τον ξαναβάζουν και ούτω καθεξής, ώσπου να συμπληρωθούν 5 εικοσιτετράωρα. Αλλιώς δεν είνε δυνατό ν’ ανθέξει ούτε το πιο σκληραγωγημένο τομάρι του Κρητικού αγρότη…

Πειθαρχία χτηνώδικη για τους κρατούμενους. Το πρωί γυμνάσια. Ύστερα δουλειά, εξαντλητική. Αν δεν ξαίρεις τέχνη, σε βάζουν με το ζόρι να μάθεις. Κάνεις ντουλάπες, καναπέδες, κεντάς ράβεις κ.λπ. Όλα αυτά πουλιούνται “υπέρ του ταμείου των φυλακών”. Το μεσημέρι “φαΐ” και ξανά δουλειά. Και την Κυριακή το πρωΐ οι κατάδικοι οδηγούνται στην εκκλησία για να ευλογήσει και δω, όπως παντού, ο Σταυρός τη βαρβαρότητα, την απανθρωπία, την εκμετάλλευση, το αίσχος, την ατιμία… Να ποιες είνε σε μικρογραφία οι φυλακές που θέλουν να κλείσουν τους συντρόφους μας. Η εργατική τάξη της Ελλάδος θα τους αφήσει να πεθαίνουν 24 ώρες το εικοσιτετράωρο;»[11].

Για να αντέξουν τη φρικτή κατάσταση των συνθηκών διαβίωσης και τα βασανιστήρια οι κρατούμενοι ήταν οργανωμένοι στην Ομάδα Συμβίωσης Πολιτικών Κρατουμένων (Ο.Σ.Π.Κ.) ή αλλιώς Κολλεχτίβα. Ευδιάκριτα αποτυπώνεται και η αλληλεγγύη των απέξω. Όταν οι πρώτοι 18 κομμουνιστές κρατούμενοι έφτασαν στο Ιτζεδίν το 1930, οι σύντροφοί τους της «Εργατικής Βοήθειας» στα Χανιά έφτιαξαν μέσα σ’ έναν μήνα ισάριθμα ξύλινα κρεβάτια, για να τους προστατεύσουν από τον βέβαιο χαμό που προοιωνίζονταν οι συνθήκες εγκλεισμού που περιγράφηκαν.

Πράγματι, είναι επιβεβαιωμένο και από άλλες πηγές ότι η Εργατική Βοήθεια Χανίων κινήθηκε δραστήρια προς την κατεύθυνση της αντιμετώπισης των άμεσων και πιεστικών αναγκών των κατάδικων κομμουνιστών στις φυλακές Ιτζεδίν. Σύμφωνα με τη μαρτυρία του κομμουνιστή Φραγκιού Λαγωνικάκη από τη Νέα Χώρα, ο οποίος ανέλαβε ταμίας της το 1931 – 32, συχνά στέλνονταν δέματα με χρήματα και τρόφιμα ή ρούχα στους κατάδικους κομμουνιστές του Ιδιώνυμου στις φυλακές Ιτζεδίν.[12]

Εκείνο το διάστημα οι πολιτικοί κρατούμενοι αγωνίζονταν για τη μεταφορά των αρρώστων στο νοσοκομείο, την κατάργηση του Θόλου, του ξύλου και του αλυσοδέματος, τη μη κατακράτηση γραμμάτων τους και ελεύθερο επισκεπτήριο. Επίσης, απαιτούσαν πολιτικό καθεστώς και έπαιρναν μέρος σε καμπάνιες για την κατάργηση του Ιτζεδίν, τη γενική αμνηστεία χωρίς όρους.

Η κατάστασή, ωστόσο, χειροτέρεψε πολύ μετά το αποτυχημένο βενιζελικό κίνημα του Μαρτίου του 1935 και τη ραγδαία επιτάχυνση των πολιτικών εξελίξεων προς την μοναρχική παλινόρθωση και την επιβολή δικτατορίας που τελικά επιβλήθηκε από τον Ι. Μεταξά την 4^η Αυγούστου του 1936 στο όνομα του κομμουνιστικού κινδύνου.

Για να τον αντιμετωπίσει ο δικτάτορας έθεσε σε εφαρμογή τον Αναγκαστικό Νόμο 117 «περί μέτρων προς καταπολέμησιν του κομμουνισμού και των εκ τούτου συνεπειών», ο οποίος αντικαθιστούσε το Ιδιώνυμο του Ελ. Βενιζέλου εισάγοντας και νέα «εγκλήματα», ώστε να δίνει στη δικτατορία τη «νόμιμη» δυνατότητα να διώκει κόμματα, κοινωνικές οργανώσεις και φορείς, ιδέες, συγγραφείς, αλλά και βιβλία κατά το πρότυπο των φασιστικών καθεστώτων[13] και τον Αναγκαστικό Νόμο 1075 «περί μέτρων ασφαλείας του κοινωνικού καθεστώτος και προστασίας των πολιτών» που δημοσιεύθηκε στο Φ.Ε.Κ. της 11^ης Φεβρουαρίου 1938. Ο τελευταίος επαναλάμβανε τα βασικά άρθρα του Α.Ν. 117, αλλά ήταν περισσότερο λεπτομερειακός περιλαμβάνοντας τρία ακόμα σημαντικά μέτρα: τις «δηλώσεις μετανοίας», την ίδρυση ειδικών φυλακών για τους πολιτικούς κρατούμενους[14] και τη θέσπιση του «πιστοποιητικού κοινωνικών φρονημάτων».[15]

Στην 4^η Αυγούστου οφείλεται και ο διαβόητος Νόμος 375 «Περί κατασκοπείας», ο οποίος θα οδηγούσε στην καταδίκη και στην εκτέλεση πολλούς κομμουνιστές μετά τη λήξη του Β’ Παγκόσμιου Πολέμου.

Οι μαζικές συλλήψεις, οι φυλακίσεις, οι εκτοπισμοί και τα βασανιστήρια αποτέλεσαν πρακτικές που υιοθετήθηκαν για να συνετίσουν τους κομμουνιστές και να παραδειγματίσουν την υπόλοιπη κοινωνία. Ως αποτέλεσμα αυτών των εξελίξεων το χρονικό διάστημα 1936-1941 είχε πληθύνει ο αριθμός των πολιτικών κρατουμένων στις φυλακές Ιτζεδίν, ενώ το ένοπλο κίνημα των Χανίων κατά της δικτατορίας Μεταξά που εκδηλώθηκε τη νύχτα της 28^ης προς την 29^η Ιουλίου 1938 και αυτοδιαλύθηκε το μεσημέρι της επόμενης ημέρας, προκάλεσε μια νέα έξαρση της καταστολής. Σημειώθηκαν εκατοντάδες συλλήψεις και κακοποιήσεις δημοκρατικών πολιτών. Αρκετοί από αυτούς στοιβάχτηκαν στις φυλακές Ιτζεδίν και στα κρατητήρια, πριν οδηγηθούν στα Έκτακτα Στρατοδικεία.

Κατά την περίοδο της Γερμανικής Κατοχής (1941-1945) το φρούριο Ιτζεδίν χρησιμοποιήθηκε πρώτα ως αποθήκη οπλισμού και μετά την απελευθέρωση ως τόπος προσωρινής κράτησης δωσιλόγων αλλά και Γερμανών αιχμαλώτων πολέμου.

Ωστόσο, οι «Εγκληματικές Φυλακές Καλαμίου Κρήτης» επαναλειτούργησαν κατά τη διάρκεια του Εμφύλιου Πολέμου και για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα την μετεμφυλιακή περίοδο υποδεχόμενες και πολιτικούς κρατουμένους μέχρι το 1964.

Οι πρώτοι 105 θανατοποινίτες πολιτικοί κρατούμενοι, ανάμεσά τους πολλοί Χανιώτες, μεταφέρθηκαν το 1948 από το κολαστήριο της Γυάρου στις φυλακές Ιτζεδίν για εκτέλεση. Καταδικασμένοι δεκάδες φορές σε θάνατο ζούσαν κάθε μέρα το μαρτύριο της επικείμενης εκτέλεσής τους μέχρι τη συμπλήρωση πέντε χρόνων από την καταδίκη, οπότε η ποινή τους μετατρεπόταν σε ισόβια δεσμά.

Στη συνέχεια, μεταφέρθηκαν κατά ομάδες κρατούμενοι από άλλες φυλακές, βαρυποινίτες και πολλοί ακόμα θανατοποινίτες, ώσπου ο αριθμός τους να φτάσει τους 350 με 400. Έμειναν σε δύο ακτίνες, τη Γ΄ και τη Δ΄, με επτά μεγάλους θαλάμους. Στο χώρο που βρίσκεται σήμερα το νεκροταφείο Καλαμίου Χανίων έγιναν μάλιστα και εκτελέσεις πολιτικών κρατουμένων.

Ιδιαίτερα τιμητική για τον εκτελεσμένο στο Ιτζεδίν γραμματέα του Ε.Α.Μ. Αργολίδας Ανδρέα Φρούσιο είναι η μαρτυρία του πολιτικού κρατούμενου Βαγγέλη Βολουδάκη που «παραθέριζε», όπως χαρακτηριστικά είπε, κι εκείνος στο Ιτζεδίν:

«Είμαστε στον πρώτο θάλαμο. Μας έκανε μάθημα γαλλικά ο καθηγητής Αντρέας Βρούσιος. Φωνάζουν, απόγευμα, ονόματα για μεταγωγή κι αυτοί ήξεραν από την πείρα τους ότι τις μεταγωγές δεν τις φώναζαν τέτοια ώρα. Μας λέει “παιδιά, πάω για εκτέλεση, σταματάμε το μάθημα”, με ψυχραιμία που μου ’χει μείνει βαθιά.

Μετά την ελιά μαζεύονται όλοι οι κρατούμενοι, διακόσιοι, τρακόσιοι θα ’τανε, πιάνονται χέρι – χέρι και χορεύαν καλαματιανό με το τραγούδι “Στη στεριά δε ζει το ψάρι κι ο αετός στην αμμουδιά”. Μπροστά οι μελλοθάνατοι. Αυτός ο Αντρέας Βρούσιος, περίφημος άνθρωπος, καλεί όλους τους κρατούμενους στον τρίτο θάλαμο και κάνει μια ανάλυση… έδινε την κατάσταση όπως ήταν και με τις σωστές προοπτικές. Σ’ αυτό επισείω την προσοχή σας: Επρόκειτο για ένα άνθρωπο που ξαφνικά τον καλούνε για εκτέλεση και βρήκε τέτοια ψυχραιμία!

Μετά τους πήραν στην απομόνωση. Όλη νύχτα αυτοί επαναστατικά τραγούδια. Και το πρωί πριν τα ξημερώματα, με το “γεια σας αδέρφια” – αυτό το καθιερωμένο – τραγουδούσανε και τους πάνε για εκτέλεση.

Αμέσως εμείς πέσαμε σε απεργία πείνας, που κράτησε 10 μέρες. Από την πίσω μεριά οι θάλαμοι έχουν κάτι παράθυρα κι από κει, με τα χωνιά που κάναμε, γνωστοποιήθηκε στον κόσμο».[16]

Γι’ αυτόν μα και τους άλλους νεκρούς συντρόφους του στον αγώνα, ο αντάρτης του Δημοκρατικού Στρατού Πάνος Τζαβέλλας, πολιτικός κρατούμενος ο ίδιος στο Ιτζεδίν, έγραψε τους παρακάτω συγκινητικούς στίχους:

«Ξόδεψα την ομορφιά μου

στα μπουντρούμια

στα βουνά και στην παρανομία

κι όπως με εκτελούσανε

την κάθε αυγή

από το αίμα μου

φυτρώσανε

λουλούδια

σύναξα την ευωδιά τους

και χάθηκα στο φως»

Έπειτα από τους καταστρεπτικούς σεισμούς της Κεφαλλονιάς τον Αύγουστο του 1953 οι πολιτικοί κρατούμενοι των φυλακών Αργοστολίου, που ήταν περίπου 350 με 400, μεταφέρθηκαν στο Ιτζεδίν, για το οποίο η Ε.Δ.Α.[17] κατήγγειλε πως συχνά η διεύθυνση των φυλακών έδινε την εντολή να ξυλοκοπηθούν ή να τιμωρηθούν με άλλους τρόπους οι πολιτικοί κρατούμενοι για ασήμαντους λόγους, όπως το τραγούδι και το αίτημά τους για περισσότερο νερό.

Αλλά και οι υπόλοιποι πολιτικοί κρατούμενοι που έζησαν σ’ αυτό το κάτεργο βίωναν βασανιστικά την καθημερινότητα της ζωής τους, αφού είχαν να αντιμετωπίσουν τη στενότητα χώρου διαμονής, τα σάπια τρόφιμα και το συσσίτιο πείνας, τις στερήσεις επισκεπτηρίου και αλληλογραφίας, τους εκβιασμούς, τις απειλές, το κλείσιμο στα πειθαρχεία, την απομόνωση.

Επιπρόσθετα, λόγω της παλαιότητας του κτηρίου, οι εσωτερικοί του χώροι είχαν υγρασία, ελλιπή φωτισμό και ανύπαρκτη μόνωση στους τοίχους, με αποτέλεσμα να πιρουνιάζει τα κόκκαλα των πολιτικών καταδίκων το αγιάζι της θάλασσας.

Η κακομεταχείριση, όμως, των πολιτικών καταδίκων αφορούσε και το σοβαρό θέμα της ιατρικής-φαρμακευτικής περίθαλψης που τους παρεχόταν κάτω από ένα καθεστώς διακρίσεων και αυθαιρεσίας, αλλά και συχνά πλήρους αδιαφορίας για την κατάσταση της υγείας τους:

«Εις το Καλάμι είναι μόνιμο και επίσημο καθεστώς οι φύλακες να σημειώνουν τα ονόματα όσων στο προαύλιο παίζουν πινγκ – πονγκ και την επόμενη, όποιος παίζει να διαγράφεται από τη δίαιτα των αρρώστων. Ο επιθεωρητής φυλακών Κριεζής, εις μίαν επίσκεψή του, τον χειμώνα του 1953 – 1954, στο Καλάμι διέγραψε 64 ασθενείς από τη δίαιτα παρά την αντίθετη γνώμη του γιατρού των φυλακών».[18]

«Ο γιατρός έρχεται μια φορά τη βδομάδα. Δεν υπάρχει αναρρωτήριο και δεν υπάρχει νοσοκομείο κοντά, αλλά 16 χιλιόμετρα μακριά. Είναι το κρατικό νοσοκομείο “Άγιος Γεώργιος” που εξυπηρετεί με έναν θάλαμο επτά κρεβατιών, τέσσερις φυλακές (Αγυιάς, Χανίων, Ιτζεδίν και Αλικαρνασσού), δηλαδή συνολικά 700 κρατούμενους».[19]

«Ο διευθυντής του Σανατορίου Χανίων κύριος Τσουρής και ο ακτινολόγος του, κύριος Μπλατζουδάκης υποδέχονται με έκδηλη δυσφορία τους αρρώστους που στέλνει ο γιατρός των Φυλακών Καλαμιού. Πριν τους εξετάσουν, τους υβρίζουν ότι υποκρίνονται και εκ των προτέρων τονίζουν ότι θα τους βρουν υγιείς».[20]

Συγκλονιστική, άλλωστε, είναι η περιγραφή του θανάτου του Γιώργου Ερυθριάδη, μέλους του Π.Γ. του Κ.Κ.Ε., που ξεψύχησε αβοήθητος κι εγκαταλειμμένος στην πτέρυγα φυλακισμένων του νοσοκομείου Χανίων μετά την καθυστερημένη μεταφορά του εκεί στην καρότσα ενός φορτηγού, καθώς η υπηρεσία των φυλακών αρνούνταν πεισματικά να ειδοποιήσει γιατρό, όπως αποκαλύπτεται από τη μαρτυρία του συγκρατούμενου του Γιώργου Μωραΐτη:

«Εκεί, μπαίνοντας στην πόρτα τον είδα τέζα, στη μέση στο θάλαμο στο κρεβάτι του Ζησούλη, που ’ταν δίπλα στο δικό μου. Γύρω του ήταν μαζεμένα τα παιδιά. Ξαφνιάστηκα και με ζώσαν τα φίδια. Τι έπαθε διερωτιόμουνα και πλησίασα ανήσυχος. Κανένας δε μιλούσε. “Τί έπαθες;” Του κάνω με το χέρι. Μου δείχνει με το χέρι του το κεφάλι του. Καιγότανε, το κεφάλι του πονούσε, είχε έντονες τάσεις για εμετό. Ρώτησα τα παιδιά πώς και τί έγινε. Μου είπαν. Έπεσε, προσπαθούσε να σηκωθεί και δεν μπορούσε. Τον βοήθησε ένας και τον πήγε στο κρεβάτι. Το πρωί είχε κάνει μπάνιο. Από μέρες ήταν γνωστό ότι πιανότανε και πονούσε το αριστερό του πόδι και κούτσαινε λίγο. Η πίεσή του ήταν κανονική, δεν εγκυμονούσε κίνδυνο. Έπασχε από έλκος και νομίζαμε ότι από αυτό προήλθε ο εμετός. Άλλοι έκαναν την υπόθεση μην είναι απ’ τη χολή. Κανενός το μυαλό δεν πήγε στην εγκεφαλική συμφόρηση.

Τον τοποθετήσαμε στο δικό του ράντζο, στη γωνιά του. Σαν γεροντότερο και πιο σεβάσμιο πάντα σ’ όλες τις φυλακές φροντίζαμε να τον τοποθετούμε σε μια καλή θέση. Ήρθε ο φύλακας νοσοκόμος Γιώργης Κονταξάκης με το δικό μας νοσοκόμο Πέτρο Κιούση. Ο Πέτρος έμενε στην Ακτίνα Δ΄ και ήταν ο μόνος που μπορούσε να μας κάνει επίσκεψη, φυσικά υπό συνοδεία. Τον είδαν, του εξέτασαν το σφυγμό – κι αυτοί δεν κάτεχαν πολλές ιατρικές γνώσεις – , του έκανε ο Πέτρος και μια συνηθισμένη ένεση. Από αυτά κανένας δεν μπορούσε να περιμένει γιατρειά. Ζητήσαμε να έρθει γιατρός, αλλά την Κυριακή εύκολα δεν ανέβαινε στο Ιτζεδίν. Παλιότερα είχαμε το γιατρό Χατζημανωλάκη από τις Καλύβες που μ’ όλα τα γερατειά του ανέβαινε όποτε τον καλούσαμε. Η υπηρεσία αρνήθηκε να ειδοποιήσει και να φέρει έκτακτα γιατρό.

Ύστερα από πολλές διαμαρτυρίες και φασαρίες δήλωσε πως θα τον μεταφέρει στο νοσοκομείο στα Χανιά. Καλύτερα να μην τον αφήναμε γιατί εκείνη η μεταφορά τον θανάτωσε. Και σε ποιο νοσοκομείο; Στ’ αχούρι των κρατουμένων που σιχαινόσουνα και να μπεις; Αργά κινήθηκε η υπηρεσία, με το πάσο της. Δεκάρα δεν έδινε αν κινδύνευε ένας κρατούμενος. Πήγε μεσημέρι. Μας κλείσανε το θάλαμο. Πήγε δύο η ώρα. Κι ακόμα να ’ρθουν να πάρουν τον άρρωστο Ερυθριάδη. Βγαίνω στα κάγκελα του παραθύρου και μπήγω τις φωνές. Ήρθε ο φύλακας Παναγιώτης Τσικουδάκης θορυβημένος. Τον έβαλα μπαράζι: “Τι κάνετε μωρέ; Τι καθόσαστε;” Πήγε να δικαιολογηθεί. Τέσσερις η ώρα το απόγευμα μας άνοιξαν κι ήρθαν να τον πάρουν. Θα τον μεταφέρανε με τ’ αυτοκίνητο της φυλακής. Ένα φορτηγό σαράβαλο που κουβαλούσε το νερό στη φυλακή. Το λέγαμε “Νεροκουβαλητή”. Φοβούνταν μην ξωδευτεί το δημόσιο να ’ρθει ένα ταξί. Αλλά είπαμε, εκεί στην απομόνωση του Ιτζεδίν δε μας είχανε για παραθέριση. Μας είχαν για εξόντωση. Βγήκα στο προαύλιο με άλλους τρεις – τέσσερις συντρόφους. Βάλαμε πάνω στο αυτοκίνητο ένα στρώμα. Ύστερα μεταφέραμε τον μπάρμπα-Γιώργη από το θάλαμο με φορείο. Τον ανεβάσαμε στο αυτοκίνητο. Ήμουν ο τελευταίος απάνω στο αμάξι. Τον αποχαιρέτησα. “Κουράγιο μπάρμπα-Γιώργη”, του είπα. Ακούμπησα με την παλάμη του χεριού μου το κεφάλι του που ζεμάταγε. Αλλά ποιος φανταζόταν πως δεν θα τον ξαναβλέπαμε. Γύρω στο αμάξι, ξέχασα να πω, ήταν μαζεμένοι όλοι οι δεσμοφύλακες με επικεφαλής τον αρχιφύλακα και τους υπαρχιφύλακες και αρκετοί χωροφύλακες με επικεφαλής το διοικητή της φρουράς. Ήταν κάτι σαν επιφυλακή αυτό, κάτι το έκτακτο. Το έκαναν όμως όχι από ενδιαφέρον, αλλά για λόγους ασφάλειας! Τί να πει κανείς; Φοβούνταν μη δραπετεύσει ο Ερυθριάδης; Αφού βλέπανε σε τι κατάσταση ήταν. Πάλι καλά που δεν έφτασαν στο σημείο να του βάλουν χειροπέδες, για να έχουν τη συνείδησή τους ήσυχη ότι δεν παραβίασαν τον κανονισμό. Αλλά και λυτόν που τον άφησαν, τον έστελναν κατευθείαν στον τάφο με τον τρόπο που κάνανε τη μεταφορά. Μεταγωγή με εγκεφαλική συμφόρηση ήταν θάνατος. Αν τον έβλεπε γιατρός, θα συνιστούσε να μείνει ακίνητος.

Δεκάξι χιλιόμετρα ήταν η απόσταση από το Ιτζεδίν μέχρι τα Χανιά. Μέχρι τη Σούδα κατήφορος και στροφές. Κι ύστερα ίσιος δρόμος. Το σαράβαλο της φυλακής σ’ αυτή τη διαδρομή τον άνθρωπο κυριολεκτικά τον σκότωσε. Ακόμα και με κλούβα η μεταφορά δεν θα ήταν τόσο οδυνηρή. Αλλά ούτε κλούβα δεν ειδοποιούσαν να ’ρθει. Στα Χανιά τον έβαλαν στο λεγόμενο “νοσοκομείο κρατουμένων”. Εκεί τί τύχη του επιφυλάχθηκε; Καμιά περίθαλψη. Ήταν και Κυριακή. Έλειπαν και οι νοσοκόμοι και οι γιατροί. Ποιος να νοιαστεί να τους φέρει! Η φρουρά σημασία δεν έδωσε. Τον άφησαν σ’ ένα βρώμικο κρεβάτι. Και τον άφησαν να πεθάνει. Φάνηκε κάποια στιγμή ένας νοσοκόμος, του έδωσε κάτι χάπια και του έκανε μια ένεση. Τη νύχτα πέρασε ύστερα από πολλές ώρες κι ένας γιατρός. Τον εξέτασε κι έφυγε. Αυτό ήταν όλο. Τον παράτησαν στο έλεος της τύχης. Και το πρωί βρέθηκε νεκρός. Αυτά μου τα αφηγήθηκε ένας κοινός κατάδικος άρρωστος που ήταν εκεί. Μου είπε ότι όλη τη νύχτα ο μπαρμπα-Γιώργης χαροπάλευε. Είχε καταλάβει πως ήταν στα τελευταία του. Έβαλε όλη του τη δύναμη ν’ ανασηκωθεί. Ζήτησε μολύβι και χαρτί. Κάτι προσπαθούσε να γράψει. Ίσως δυο λόγια για τη φυλακισμένη γυναίκα του, τα παιδιά του που ήταν στην ξενητιά. Ίσως κάτι για μας τους συντρόφους του. Σαν τελευταία διαθήκη. Αλλά δεν τα κατάφερε. Τα χέρια του τρέμανε. Ο κοντινότερος κατάδικος πήρε το χαρτί αλλά δεν έβγαζε τίποτε. Αργότερα έπεσε σε κώμα. Έβγαζε αφρούς από το στόμα. Κοντά στο πρωί ξεψύχησε.

Όταν ρωτήσαμε το πρωί την υπηρεσία για τον μπαρμπα-Γιώργη, μας απάντησαν πως δεν ήξεραν τίποτε. Ωστόσο σίγουρα είχαν ειδοποιηθεί. Τηρούσαν ένοχη σιγή. Απέφευγαν να μας πουν για να αποφύγουν τις διαμαρτυρίες μας. Το μεσημέρι όμως το μάθαμε το κακό μαντάτο. Μας το σφύριξε ένας φύλακας. Μας έφερε σε λίγο και μια εφημερίδα των Χανίων που έγραφε την είδηση: “Πέθανε στο νοσοκομείο κρατουμένων ο Γεώργιος Ερυθριάδης, μέλος του Π.Γ. της Κ.Ε. του Κ.Κ.Ε.”. Πένθος βαρύ έπεσε στη φυλακή».[21]

Τότε ξέσπασε στις φυλακές Ιτζεδίν μία μεγάλη απεργία πείνας που κράτησε περίπου δέκα ημέρες. Σ’ αυτήν συμμετείχαν και οι εβδομήντα πολιτικοί κρατούμενοι, μαζί όσοι βρίσκονταν στα απομονωτήρια της φυλακής,[22] αποδεικνύοντας πως, παρά τους περιορισμούς και τις απαγορεύσεις η πλειοψηφία των πολιτικών κρατουμένων δε έχανε το θάρρος της.

Άλλωστε, η Ομάδα Συμβίωσης Πολιτικών Κρατουμένων του Ιτζεδίν είχε αναπτύξει αξιόλογη δράση στον τομέα της μορφωτικής, πολιτιστικής, ιδεολογικής και ηθικής διαπαιδαγώγησης ιδιαίτερα των νεαρών πολιτικών κρατουμένων.

Η δομή της Ο.Σ.Π.Κ. δεν διαφοροποιούνταν από αυτή άλλων ομάδων συμβίωσης στις φυλακές την ίδια περίοδο. Ήδη από το 1951 και μετά είχε τη δυνατότητα να εισάγει παράνομα ελληνικές εφημερίδες, ενώ, όταν επιτράπηκε ο ξένος τύπος, ενθάρρυνε τους πολιτικούς κρατούμενους να γραφτούν συνδρομητές σε πάνω από σαράντα ξενόγλωσσα περιοδικά. «Το Γραφείο της Ο.Σ.Π.Κ. προχώρησε στη διοργάνωση μαθημάτων για τους αγράμματους, ενώ παράλληλα συγκρότησε συντακτική επιτροπή για την έκδοση παράνομης χειρόγραφης εφημερίδας».

Όπως σε άλλες φυλακές και τόπους εξορίας, έτσι και στο Ιτζεδίν, η Ο.Σ.Π.Κ. ανέπτυξε σημαντική πολιτιστική και αθλητική δραστηριότητα. Επίσης, οργάνωσε μικρές βιβλιοθήκες σε κάθε θάλαμο και κάθε τόσο γίνονταν ανταλλαγή βιβλίων. Ωστόσο, δεν έλειπαν τα προβλήματα που δημιουργούσε η λογοκρισία ακόμη και κλασσικών βιβλίων.

Ξεπερνώντας, ωστόσο, τη λογοκρισία και τις απαγορεύσεις οι πολιτικοί κρατούμενοι στις φυλακές Ιτζεδίν έγραψαν μυθιστορήματα, πεζογραφήματα και ποιητικές ανθολογίες.

Ξεχωριστή ήταν η συμβολή του ζωγράφου Ασαντούρ Μπαχαριάν στα πολιτιστικά δρώμενα της Ο.Σ.Π.Κ. Δημιουργήθηκαν θεατρικές ομάδες παρουσιάζοντας έργα διεθνούς και ελληνικού ρεπερτορίου: Μολιέρος, Σαίξπηρ, Μπρεχτ, Ψαθάς, Μπόγρης. Θεατρικές παραστάσεις πραγματοποιούνταν κάθε μήνα, ενώ τα σκετς των κρατουμένων περιλαμβάνονταν στο εβδομαδιαίο ψυχαγωγικό πρόγραμμα. «Τα βράδια στους θαλάμους με τσίλιες πραγματοποιούνταν διαλέξεις, φιλολογικές βραδιές, θεατρικά και εύθυμες ψυχαγωγικές βραδιές».

Τέλος η Ο.Σ.Π.Κ. διοργάνωνε γιορτές για τα Χριστούγεννα και το Πάσχα. Χαρακτηριστική είναι η μαρτυρία του Πάνου Τζαβέλλα για τη γιορτή που οργάνωσαν οι πολιτικοί κρατούμενοι τα Χριστούγεννα του 1956:

«Μια ακόμα νίκη των νικημένων-που δεν νικήθηκαν ποτέ!!!!

Πρώτη μέρα:

Συναυλία της χορωδίας και της ορχήστρας μας

Διευθύνει ο Πάνος Τζαβέλλας

Δεύτερη μέρα:

Έμπορος της Βενετίας του Σαίξπηρ από τον θίασο μας

Σκηνοθεσία – ενδυματολογία – σκηνογραφία – πρωταγωνιστής

ο Ασαντούρ Μπαχαριάν

Τρίτη μέρα:

Ειρήνη των λαών. Μπαλέτο σε τρεις πράξεις

Μουσική: Π Τζαβέλλας – Κάρολος

Σενάριο – ενδυματολογία – σκηνοθεσία – σκηνογραφία: Ασαντούρ Μπαχαριάν.

Αυτός ήτανε η ψυχή και ο νους όλων των καλλιτεχνικών εκδηλώσεων στις φυλακές

Αυτός μας δίδαξε τι σημαίνει αληθινή τέχνη

Αυτός μας έμαθε -σ’ εμάς -τ’ αγράμματα χωριατόπουλα- ν’ αγαπάμε τ’ ωραίο

Η ΜΕΓΑΛΥΤΕΡΗ ΠΡΟΣΦΟΡΑ

ΜΕΣ ΤΙΣ ΦΥΛΑΚΕΣ ΕΙΝΑΙ ΝΑ ΔΙΝΕΙΣ ΧΑΡΑ ΣΤΟΥΣ ΣΥΝΑΝΘΡΩΠΟΥΣ ΣΟΥ

Το μπαλέτο το προετοιμάζαμε μήνες. Θέλαμε να πέτυχει γιατί πρώτη φορά θα ανεβάζαμε τέτοια παράσταση.

Κανένας μας δεν ήξερε και δεν είχε δει μπαλέτο. Μύριες δυσκολίες

Εγώ πρώτη φορά έγραφα μουσική υπεύθυνα.

Οι χορευτές δεν είχαν χαμπέρι από χορό και ηθοποιία κι οι τραγουδιστές από τραγούδι.

Κι όμως όλα μας τα έμαθε ο Μπαχαριάν

Πως όμως να ντύσει τα ξωτικά; Να τους κάνει διαβόλους με κέρατα και ουρά; Τα ρούχα μας ήταν κουρέλια.

Κι όμως ανακάλυψε κάτι εσώρουχα λευκά με μακριά σώβρακα που μας είχε δώσει η ΟΥΝΡΑ

Που όμως να βρει μπογιά για να τα βάψει μαύρα;

Φούμο από τα μαγειρεία.

Η παράσταση δόθηκε στο προαύλιο. Με κομμένη ανάσα παρακολουθούμε και συμμετέχουμε σ ένα ονειρεμένο συγκλονιστικό θέαμα κι εμείς που παίζαμε και τραγουδούσαμε και αυτοί που παρακολουθούσαν.

Κορυφαία στιγμή όταν τα ξωτικά αρπάζουν την Ειρήνη κι ο Δήμος τραγουδάει:

“Ρηνιώ Ρηνούλα δεν μ’ αγαπάς;”

Και να η βροχή το φούμο λιώνει τρέχει από παντού

Κωμωδία και τραγωδία μαζί. Κανείς δεν βγάζει κιχ.

Όλοι παρακολουθούν με κομμένη ανάσα

Η βροχή δυναμώνει μα η παράσταση συνεχίζεται.

Με το τέλος όλοι αγκαλιαζόμαστε, κλαίμε και γελάμε. Ήμασταν ευτυχισμένοι στην πιο μαύρη δυστυχία».[23]

Ανάμεσα στους δεκάδες πολιτικούς κρατουμένους που για μεγαλύτερο η μικρότερο διάστημα υπήρξαν μέλη της Ο.Σ.Π.Κ. των φυλακών Ιτζεδίν την περίοδο 1948-1964, συγκαταλέγονται και οι Αντώνης Αμπατιέλος, Βαρδής Βαρδινογιάννης, Μπάμπης Γκολέμας, Δημήτρης Δάλλας, Στέλιος Ζαμάνος, Νίκος Καρράς, Νίκανδρος Κεπέσης, Κώστας Λουλές, Βασίλης Μπεκάκος, Ευτύχης Μπιτσάκης, Τάκης Περακάκης, Περικλής Ροδάκης, Χαράλαμπος Ρούπας, Μανόλης Σιγανός, Πάνος Τζαβέλλας, Γιώργος Τρικαλινός, Κώστας Φιλίνης, Βαγγέλης Χατζηαγγελής κ.α.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η μαρτυρία του Γιώργου Κατσά, υπόδικου κομμουνιστή με τον μεταξικό Ν. 375/36 περί κατασκοπείας, για τους πολιτικούς κρατούμενους του Ιτζεδίν, μεσαία ή ανώτατα κομματικά στελέχη, προπαντός όμως για τους απλούς αγωνιστές, το «αλάτι της Γης» όπως τους αποκαλεί, «δείγμα του μεγαλείου του λαού που πετυχαίνει τα ακατόρθωτα όταν πιστέψει σε κάτι»:

«Οι φυλακές “Καλαμίου Κρήτης” όπως τις έλεγε το επίσημο κράτος για να μη θυμίζει η ονομασία τους το φοβερό κάτεργο του Ιντζεδίν, θεωρούνταν από τα πιο σκληρά δεσμωτήρια. Στην “ακτίνα” των πολιτικών είμαστε κρατούμενοι ηλικίας από είκοσι τριών μέχρι και εξήντα. Μεταξύ μας είχαμε καταδικασμένους για τη δράση τους στην Αντίσταση, τον εμφύλιο και είμαστε και εμείς οι υπόδικοι του Ν. 375/36 για το αδίκημα της “κατασκοπείας”. Κατά περιόδους μας έφερναν και καταδικασμένους με τον Ν. 509/47 για διανομή προκηρύξεων και λοιπών “κομμουνιστικών δραστηριοτήτων”, όπως έγραφαν τα κατηγορητήρια της εποχής. Όλοι μαζί είμαστε περίπου διακόσιοι. Μαζί με τα ανώτατα κομματικά στελέχη, Ερυθριάδης, Λουλές, Δάλας, τα μεσαία στελέχη που ήταν πολλά, υπήρχαν και οι απλοί αγωνιστές οι οποίοι με είχαν εντυπωσιάσει. Πράγματι ήταν αξιοθαύμαστοι οι απλοί αυτοί άνθρωποι που υπέφεραν το μαρτύριο της φυλακής χρόνια ατέλειωτα, μετά μάλιστα από δύο ήττες του κινήματος, όταν μπορούσαν με μια δήλωση αποκήρυξης του Κ.Κ.Ε., στο οποίο πολλοί δεν υπήρξαν ποτέ μέλη του, να φύγουν ελεύθεροι στα σπίτια τους κοντά στους αγαπημένους τους, που τόσα βάσανα υπέφεραν κι αυτοί. Τους απλούς αυτούς αγωνιστές που θυσίαζαν τα πάντα γι’ αυτό που πίστευαν χωρίς καμιά ιδιοτέλεια και υστεροβουλία, όταν τους συνέκρινες με τους πολλούς συμφεροντολόγους και μικρούς ανθρώπους της κοινωνίας μας, ακόμα κι αν διαφωνούσες μ’ αυτό που πίστευαν, τους θαύμαζες. Ήταν το “αλάτι της Γης”, ήταν δείγμα του μεγαλείου του λαού που πετυχαίνει τα ακατόρθωτα όταν πιστέψει σε κάτι. Δυστυχώς οι θυσίες αυτές των απλών ανθρώπων δεν αξιοποιήθηκαν για το καλό του τόπου. Μέσα στο μυαλό μου έρχονται οι ταλαιπωρημένες φιγούρες πολλών απ’ αυτούς που δεν υπάρχουν πια, που μοιράστηκα μαζί τους το πικρό ψωμί της φυλακής, που γνώρισα από κοντά πόση αγάπη είχαν μέσα τους για τον άνθρωπο, πόσο ακέραιος ήταν ο χαρακτήρας τους. Γιατί πρέπει να πω πως στη φυλακή, όταν ζεις συνεχώς μέρα και νύχτα με κάποιους ανθρώπους, τους “διαβάζεις” σε όλες τους τις λεπτομέρειες.

Ο μπάρμπα-Νίκος Τσέφλιος από τη Μαυροθάλασσα Νιγρήτας, ήταν απλός αγωνιστής από τότε που κατάλαβε τον κόσμο, όταν τον έκαιγε ο ήλιος και τον τουρτούριζε το κρύο δουλεύοντας στον κάμπο του χωριού του. Πριν από τον πόλεμο στη φασιστική δικτατορία της Βουλγαρίας περιέθαλπε Βούλγαρους αγωνιστές που πέρναγαν τα σύνορα για να γλιτώσουν από το φασιστικό μαχαίρι. Στην κατοχή πολέμησε τους Βούλγαρους κατακτητές και στον εμφύλιο πρώτος έδωσε το “παρόν”. Γέρος κι άρρωστος πια στη φυλακή ήταν σπάνιο δείγμα καρτερίας και συντροφικότητας.

Ο Βενιζέλος ο “κράχτης” που φώναζε τα γράμματα και ό,τι άλλο χρειάζονταν η ομάδα των πολιτικών κρατουμένων, ήρθε παιδί είκοσι χρονών από την Κωνσταντινούπολη, εθελοντής και πολέμησε τους Ιταλούς στην Αλβανία. Όταν ξεκίνησε η Αντίσταση ο Βενιζέλος πρώτος έδωσε το παρόν και έγινε ξεχωριστός μαχητής του Ε.Λ.Α.Σ.. Η “πατρίδα” όμως τον αντάμειψε κατάλληλα…

Ο Ιπποκράτης Μαυρομμάτης από τη Νέα Αρτάκη της Εύβοιας ψαράς το επάγγελμα, ήταν από τα πρώτα παλικάρια του Ε.Λ.Α.Σ. στην Εύβοια. Ήταν έξυπνος και είχε το ταλέντο να διηγείται όμορφα. Όταν άκουγε κανένα “κουφό” φώναζε στο καλαμπούρι απευθυνόμενος στην Κυβέρνηση που μας κράταγε στη φυλακή. “Βγάλτε μας βρε κερατάδες, γιατί θα χαζέψουμε εδώ μέσα”.

Ο μπάρμπα-Νίκος από τον Πειραιά παλιός αγωνιστής, καπνεργάτης γέρος πια με παιδιά και εγγόνια, έτρωγε μαζί μας το ψωμί της φυλακής αγόγγυστα…

Ο μπάρμπα-Λιάς Χαρίτος από το Βόλο παλιός τριατατικός, άρρωστος με φυματίωση και καρδιολογικά προβλήματα, υπέφερε μαζί μας.

Ο Γιάννης Παπάζογλου, αχθοφόρος από την Αθήνα ήταν “η περίπτωση” του θαλάμου μας. Ψηλός και άγαρμπος, πενηντάρης τότε, είχε ένα πηγαίο ταλέντο ηθοποιίας. Το πρώτο βράδυ που βρεθήκαμε στο θάλαμο, που ήταν μέσα περί τα σαράντα άτομα, ο θαλαμάρχης ένα σοβαρό παιδί από την Καισαριανή που είχε γεράσει πρόωρα μέσα στη φυλακή ο Κώστας ο Φίλης λέει στον Παπάζογλου. “Γιαννάκη, τα καινούργια παιδιά θέλουν ένα προγραμματάκι”. Ο Γιάννης χωρίς κουβέντα μπαίνει στο κελί του, μασκαρεύεται σε κυρία της αριστοκρατίας και αρχίζει να μας παίζει νούμερα επιθεωρήσεων. Ήταν μια ευχάριστη έκπληξη για το πρώτο μου βράδυ στο Ιντζεδίν. Ο Γιάννης ήταν καταπληχτικός στα νούμερα που μας παρουσίαζε. Παρίστανε τη μαντάμ Σουσού, απήγγελε σατιρικά του Σουρή και διάφορα άλλα. Ο Γιάννης όλα τα χρόνια που μείναμε μαζί, όταν είχε κέφι ήταν ανεξάντλητος στα νούμερα που μας παρουσίαζε. Η αδελφή του Γιάννη η Μάρθα ήταν ηθοποιός και έπαιζε σε επιθεωρήσεις στην Αθήνα και πιθανόν απ’ αυτήν είχε μάθει τα νούμερα ο Γιάννης. Το αστείο ήταν πως όταν ο Γιάννης ήταν σε φυλακές κοντά στην Αθήνα και πήγαινε η Μάρθα στο επισκεπτήριο, τα έλεγαν σε στυλ όπερας. Έτσι κρατούμενοι, επισκέπτες και φύλακες χάζευαν, ακούγοντας τον Γιάννη να λέει τραγουδιστά “τι μου έφερες Μάρθααα” κι εκείνη στον ίδιο τόνο, “σου έφερα να φας τον περίδρομο” και πολλά άλλα. Όταν ο Γιάννης δεν είχε κέφι όσο κι αν τον παρακαλούσαμε δε μας παρουσίαζε τίποτα. Βρε Γιαννάκη του λέγαμε, πες μας το μεσιέ Τζαννή και το μεσιέ Μπουρλή τους Χιώτες, τίποτα ο Γιάννης. Όταν δε άρχισαν οι πολιτικές διαφωνίες μεταξύ μας και φτάσαμε στη διάσπαση της ομάδας, ο Γιάννης το αηδόνι του δεύτερου θαλάμου, έπαψε να κελαηδάει.

Μαζί με το Σπανό που τον έπιασαν αργότερα από μας και τον έφεραν στο Ιντζεδίν, ήρθε και ένας άλλος πατριώτης μου ο Μανώλης Σταυρινάδης. Ο Μανώλης ήταν παλιός αγωνιστής, παληκάρι στην ψυχή με ένα πηγαίο χιούμορ που μας άλλαζε τη διάθεση και στις πιο μαύρες μέρες της φυλακής. Στην Αντίσταση κατά των κατακτητών, είχε περάσει μέσα από μπλόκο των Γερμανών πάνω σε καροτσάκι, ένα ολόκληρο τυπογραφείο της οργάνωσης, όταν δύο παλικάρια του Ε.Λ.Α.Σ. με τα πιστολάκια τους τον εγκατέλειψαν, αφού διαπίστωσαν πως η σύγκρουση με το λόχο των Γερμανών θα ήταν ανώφελη. Πραγματικά ο Μανώλης ήταν ένα “περιβόλι” και όσο καιρό κάναμε μαζί δεν κατάλαβα φυλακή. Καθόμαστε και ανακατεύαμε όλη τη Νικαριά με τις ιστορίες της και τους ανθρώπους της. Ήταν μάστορας στο σκάκι και κανένας δεν τον νικούσε. Ο Μανώλης ήταν θυμόσοφος, καλαμπουρτζής και ετοιμόλογος.[24]  

Την παραμονή της Πρωτοχρονιάς του 1959 μετήχθη αιφνιδιαστικά στις φυλακές Ιτζεδίν ο υπόδικος διευθυντής της “Αυγής” Μανώλης Γλέζος, προφυλακισμένος για «κατασκοπία», όπου «παρέμεινε για έξι μήνες». Σύμφωνα με τη μαρτυρία του Δημήτρη Σέρβου: «το 1959, όταν έφεραν εκεί τον Μανώλη Γλέζο και με πρότασή του, λειτούργησε Σχολή Δημοσιογραφίας. Γράφτηκαν μαθήματα, με ευθύνη του Γραφείου της Ομάδας Συμβίωσης Πολιτικών Κρατουμένων με γραμματέα τον Σπύρο Κωτσάκη. Τη Σχολή παρακολούθησαν οι πολιτικοί κρατούμενοι Δ. Καρκαγιάννης, Γ. Μωραΐτης, Π. Ροδάκης, Αντ. Συγγελάκης, Κ. Παπανικολάου, Β. Δουκάκης, Β. Βαρδινογιάννης, Μπάμπης Γκολέμας και άλλοι».

Οι τελευταίοι κομμουνιστές πολιτικοί κρατούμενοι της μεταπολεμικής περιόδου πριν την επιβολή της χούντας των συνταγματαρχών απολύθηκαν από τις φυλακές Ιτζεδίν τον Ιούνιο του 1964 με τα «μέτρα ειρηνεύσεως» που πήρε η πρώτη κυβέρνηση της Ένωσης Κέντρου αποφυλακίζοντας όλους όσοι ήταν καταδικασμένοι με τον Ν. 509.

Ωστόσο τα χρόνια της χούντας των συνταγματαρχών το Ιτζεδίν λειτούργησε και πάλι ως φυλακή πολιτικών κρατουμένων, αφού σ’ αυτό φυλακίστηκαν μέλη της Ένωσης Κέντρου, της Δημοκρατικής Άμυνας, του Π.Α.Κ. και άλλων δυναμικών αντιστασιακών οργανώσεων, όπως ο Γιώργος Ανωμερίτης, ο Δημοσθένης Δώδος, ο Βασίλης Φίλιας και ο διακεκριμένος καθηγητής της Πολιτικής Οικονομίας στην έδρα Δημόσιας Οικονομικής Σάκης Καράγιωργας, ο οποίος είχε συμβάλει ενεργά στη συγκρότηση της «Δημοκρατικής Άμυνας». Αυτός συνελήφθη τυχαία τον Ιούλιο του 1969, όταν σε μια επιχειρησιακή προετοιμασία σε ένα υπόγειο στην περιοχή της Αγίας Παρασκευής, ο αυτοσχέδιος εκρηκτικός μηχανισμός που ρύθμιζε έσκασε στο δεξί του χέρι. Έπειτα, βασανίστηκε απάνθρωπα όντας βαριά τραυματισμένος από την έκρηξη και παραπέμφθηκε σε δίκη. Κορυφαία ήταν η απολογία του, που έγινε κεκλεισμένων των θυρών. Ήταν ένα δριμύ «κατηγορώ» κατά του χουντικού φασισμού. Σε αυτήν, μεταξύ των άλλων, όρισε το καθήκον του δασκάλου και των πνευματικών ανθρώπων:

«Εἶχα χρέος, πρῶτον, ὡς ἄνθρωπος ἀπέναντι τῆς ἱστορίας. Ἀπέναντι δηλαδὴ ὅλων ἐκείνων οἱ ὁποῖοι ἠγωνίσθησαν μὲ τὸν λόγον ἢ μὲ τὰ ὅπλα, ἐκείνων ποὺ ἔχυσαν ποταμοὺς αἵματος διὰ νὰ κληροδοτήσουν εἰς ἡμᾶς τὴν ἐλευθερίαν καὶ τὴν δημοκρατίαν…

Εἶχα χρέος ὡς καθηγητὴς ἀπέναντι εἰς τοὺς φοιτητάς μου. Εἰς τοὺς νέους αὐτοὺς δὲν μετέδιδα μόνον ξηρὰς ἐπιστημονικὰς γνώσεις. Τοὺς εἶχα γαλουχήσει μὲ τὴν ἰδέαν ὅτι ὀρθαὶ ἀποφάσεις ἐπὶ τῶν μεγάλων προβλημάτων τῆς χώρας λαμβάνονται μόνον μὲ τὴν δημοκρατικὴν διαδικασίαν ἐπιλογῆς, θὰ ἤμουν ἀσυνεπὴς καὶ θὰ ἐθεωρεῖτο δι’ ἐμὲ φυγομαχία ἐὰν διὰ τοῦ ἀγῶνος μου δὲν ἐδικαίωνα τὰς ἰδέας μου περὶ ἐλευθερίας καὶ δημοκρατίας ἀπέναντι τῶν φοιτητῶν μου.

Τέλος, κύριοι στρατοδίκαι, εἶχα ἕνα προσωπικὸν χρέος ἀπέναντι τοῦ ἑλληνικοῦ λαοῦ καὶ τῆς πατρίδος. Αὐτὸς ὁ λαὸς ἔκανεν πολλὰς θυσίας καὶ δαπανὰς χάριν ἐμοῦ. Μὲ ἔσπούδασεν εἰς τὰ ἑλληνικὰ πανεπιστήμια, μὲ ἔστειλεν μὲ ὑποτροφίαν δι’ ἀνωτέρας σπουδὰς εἰς τὸ ἐξωτερικόν, μὲ ἔκανεν καθηγητὴν ἀνωτάτης σχολῆς καὶ ἀνώτατον κρατικὸν λειτουργόν.

Δι’ ὅλας αὐτὰς τὰς θυσίας τί ζητεῖ ὡς ἀντάλλαγμα ἀπὸ ἐμὲ ὁ ἑλληνικὸς λαὸς καὶ ἡ πατρίς; Τί ζητεῖ ἀπὸ ὅλους τοὺς πνευματικοὺς ἀνθρώπους; Δύο μόνον πράγματα. Νὰ προσφέρουν τὰς ἐπιστημονικάς των ὑπηρεσίας καὶ νὰ εἶναι οἱ θεματοφύλακες τῶν ἠθικῶν καὶ πνευματικῶν ἀξιῶν τοῦ ἑλληνικοῦ λαοῦ. Εἶχα ὑποχρέωσιν, ἑπομένως, κύριοι στρατοδίκαι, νὰ ἐξοφλήσω αὐτὸ τὸ μεγάλο χρέος μου, ἀκόμη καὶ ἐὰν παρίστατο ἀνάγκη νὰ δώσω καὶ τὴν ζωήν μου».[25]

Τελικά, οι φυλακές Ιτζεδίν που άλλαξαν διαχρονικά διάφορες ονομασίες,[26] έπαψαν να λειτουργούν το 1971 και οι 70 κρατούμενοι που είχαν απομείνει μεταφέρθηκαν στις φυλακές Αλικαρνασσού στο Ηράκλειο Κρήτης.

Το 1975 η χρήση του φρουρίου παραχωρήθηκε από την Κτηματική Εταιρεία του Δημοσίου στον Ναύσταθμο Κρήτης, από τον οποίο επιστράφηκε στην Κ.Ε.Δ.[27] το 2008 μ’ εξαίρεση τον βόρειο προμαχώνα του, που εξακολουθεί να χρησιμοποιείται για ασκήσεις του Πολεμικού Ναυτικού. Το 2011, μετά την ψήφιση του μεσοπρόθεσμου ημι-μνημονίου, πέρασε μαζί με την υπόλοιπη περιουσία της ΚΕΔ στη νεοσύστατη Εταιρεία Ακινήτων Δημοσίου (ΕΤ.Α.Δ. Α.Ε.).

Παρά τις απόπειρες διάφορων κοινωνικών και πολιτικών φορέων για την ανάδειξη του ως τόπου ιστορικής μνήμης, το φρούριο Ιτζεδίν σήμερα βρίσκεται σε απελπιστική κατάσταση, Σημαντικές είναι οι φθορές που έχει υποστεί το μνημείο από την εγκατάλειψη του «στο έλεος του φθοροποιού χρόνου», ενώ οι μικρές καταρρεύσεις και οι πολλές ετοιμορροπίες καθιστούν επείγουσα από στατικής και δομικής άποψης την άμεση αποκατάσταση των γκρεμισμένων σημείων, πριν να είναι πλέον αργά, ώστε να αποδοθεί ακέραιο στην τοπική κοινωνία για δημόσια χρήση, αφού διασωθεί από τη βουλιμία των ιδιωτικών συμφερόντων που επιδιώκουν την εμπορική-τουριστική του εκμετάλλευση.

Στην κατεύθυνση αυτή, εκτός από την αναγκαία ευαισθητοποίηση και εγρήγορση των δημοκρατικών πολιτών, απαιτούνται:

Πρώτον, η υπέρβαση των εμποδίων που διαχρονικά τίθενται στις συζητήσεις για πολιτιστική προβολή του κόλπου της Σούδας και των μνημείων της, δηλαδή όχι μόνο η γειτνίαση με τους χώρους που χρησιμοποιεί ο Ναύσταθμος Κρήτης (Ν.Κ.), αλλά και η ύπαρξη και λειτουργία της μεγαλύτερης αεροναυτικής βάσης του Ν.Α.Τ.Ο.[28]

Δεύτερον, ο προσδιορισμός του χαρακτήρα του μελλοντικού φορέα διαχείρισης του μνημείου. Έχει βαρύνουσα σημασία αυτός να είναι αποκλειστικά δημόσιος, ώστε να διασφαλίζεται η δημοκρατική διαχείριση του μνημείου προς όφελος του δημόσιου συμφέροντος. Ο φορέας διαχείρισης του μνημείου δεν πρέπει σε καμία περίπτωση να είναι ιδιωτικός – έστω και με τη μορφή του «Δούρειου Ίππου» ενός Ν.Π.Δ.Δ.[29] ή Ν.Π.Ι.Δ.[30] που δεν θα λογοδοτεί ούτε στην ουσία θα ελέγχεται από την τοπική κοινωνία και τους φορείς της και θα μπορούσε να ιδιωτικοποιήσει τις παρεχόμενες υπηρεσίες θέτοντας δυνητικά υπό αίρεση το δικαίωμα όλων των πολιτών να επισκέπτονται απρόσκοπτα το μνημείο.

Τρίτον, μια ξεκάθαρη απάντηση στο ερώτημα για το πώς ο μελλοντικός φορέας διαχείρισης του μνημείου προτίθεται να (ανα)συνθέσει και να προβάλει στο χώρο τις δύο κύριες αφηγήσεις που έχουν νοηματοδοτήσει την ιστορία του, την «εθνική–πολιτιστική» και την «κοινωνική–πολιτική».

Η απάντηση στο τελευταίο αυτό ερώτημα έχει τη σημασία της, μιας και συχνά στις μέρες μας επιχειρείται, η ιστορία του Ιτζεδίν είτε να περιοριστεί κυρίως σε μια πολιτιστική ατραξιόν για την προσέλκυση τουριστών στην περιοχή είτε να ενταχθεί σε μια γραμμική αφήγηση αρθρωμένη γύρω από τον στόχο της υπενθύμισης των αγώνων των Κρητικών για την απελευθέρωσή τους από τον οθωμανικό ζυγό υπηρετώντας το «άκρως τελεολογικό σχήμα της μονοδιάστατης και εξαρχής προκαθορισμένης πορείας των πραγμάτων προς την “εθνική ολοκλήρωση”.

Αυτή η προσέγγιση, ωστόσο, αν επικρατήσει στην ανασύνθεση και νοηματοδότηση του Ιτζεδίν ως τόπου ιστορικής μνήμης, θα αποσιωπούσε όσα οι φυλακές θα μπορούσαν να εξιστορήσουν για τις κοινωνικές διεργασίες ή τις πολιτικές αντιπαραθέσεις λίγο πριν ή μετά τον ελληνικό Μεσοπόλεμο και την Απελευθέρωση έως και την Μεταπολίτευση του 1974, δηλαδή κατά το μεγαλύτερο διάστημα του 20^ου αιώνα, όταν το μνημείο έγινε ένας από τους πιο εμβληματικούς τόπους μαρτυρίου και θυσίας εκατοντάδων κομμουνιστών πολιτικών κρατουμένων και άλλων δημοκρατικών πολιτών».

Σήμερα οι αγώνες των προοδευτικών κοινωνικών οργανώσεων και δημοκρατικών πολιτικών φορέων έφεραν ένα καταρχήν θετικό αποτέλεσμα, αφού τον Σεπτέμβριο του 2023 το Ιτζεδίν παραχωρήθηκε με προγραμματική σύμβαση για 40 χρόνια από την ΕΤ.Α.Δ. στον Δήμο Χανίων κατά χρήση όμως και με οικονομικά ανταλλάγματα και όχι κατά πλήρη κυριότητα, όπως θα ήταν θεμιτό. Υπαρκτός είναι, επίσης, και ο κίνδυνος πλήρους εμπορευματοποίησης των λειτουργιών του στην κατεύθυνση της αξιοποίησής του αποκλειστικά ως τουριστικής ατραξιόν, συμβατής κυρίως με την κακώς εννοούμενη «ανάπτυξη» του κόλπου της Σούδας.

Για να αποτραπεί μια τέτοια αρνητική εξέλιξη που θα συνιστούσε μια πρώτης τάξεως ήττα της «κοινωνίας των πολιτών» από τις δυνάμεις της αγοράς και της ιστορικής αναθεώρησης, έχουμε χρέος με ακόμα μεγαλύτερη ένταση «και σοφοί και αμαθείς, και πλούσιοι και φτωχοί, και πολιτικοί και στρατιωτικοί, και οι πλέον μικρότεροι άνθρωποι»[31] να διεκδικήσουμε την προστασία, την αποκατάσταση και επανάχρησή του με ελεύθερη πρόσβαση για όλους τους πολίτες τόσο σε σχέση με την οχυρωματική αρχιτεκτονική όσο και με τον χαρακτήρα του ως τόπου εγκλεισμού και βασανιστηρίων. Έτσι θα προωθηθεί μια νέα οπτική αυτής της «δυσάρεστης» κληρονομιάς, αποκηρύσσοντας τέτοια κολαστήρια με κριτικό και ηθικό τρόπο».

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:

[1] Δαμασκηνός Δημήτρης (2023), Το φρούριο Ιτζεδίν στο Καλάμι Χανίων: οχυρό, φυλακή, τόπος ιστορικής μνήμης, Αθήνα, Παρασκήνιο.

[2] ΕΤ.Α.Δ. (Α.Ε.): Εταιρεία Ακινήτων Δημοσίου (Α.Ε.).

[3] Marrou Η. Ι. (2006), «Πώς εννοούμε το επάγγελμα του ιστορικού» στο συλλογικό έργο Encyclopédie de la Pléiade, Ιστορία και μέθοδοι της / Samaran,C. (δ/νση), μετάφραση: Ελένη Στεφανάκη, τ. Α΄, γ΄ ανατύπωση, Αθήνα, εκδόσεις Μ.Ι.Ε.Τ., σελ. 386.

[4] Foucault M., Language (1977), Counter-Memory, Practice: Selected Essays and Interviews, Ithaca N.Y.. Cornell University Press.

[5] Halbawachs Maurice (2013), Τα κοινωνικά πλαίσια της μνήμης, Αθήνα, Νεφέλη.

[6] Πρβλ. μαρτυρίες, απομνημονεύματα, συνεντεύξεις, ραδιοφωνικές και τηλεοπτικές εκπομπές, ιστοσελίδες στο διαδίκτυο κ.λπ.

[7] Bloch Marc (1994), Απολογία για την Ιστορία. Το επάγγελμα του ιστορικού, Εναλλακτικές Εκδόσεις, σελ. 83.

[8] Samuel Raphael (1994), Theatres of Memory: Past and Present in Contemporary Culture, vol. 1, London, Verso Books, σελ. 15.

[9] Iggers G. (1995), «Historicism: The History and Meaning of the Term», Journal of the History of Ideas, τόμ. 56, τχ. 1, σελ. 129 – 152. Lee D. E. & Beck R. N. (1954), «The Meaning of “Historicism”», The American Historical Review, τόμ. 59, τχ. 3, σελ. 568 – 577.

[10] Βαφέας Νίκος (2022), Από τον Λιποτάκτη στον Αντάρτη. Η στάσις των ανυποτάκτων» στη δυτική Κρήτη (1921 – 1922), Αθήνα, Αλεξάνδρεια.

[11] [Ομάδα Σύνταξης], «Ο τόπος που θα χρησιμέψη για δολοφονίες. Φυλακές Ιτζεδίν, ένας πραγματικός τάφος», Ριζοσπάστης, 25/02/1930, σελ. 1 – 2.

[12] [Λαγωνικάκης Φραγκιός], «Ο Φραγκιός Λαγωνικάκης αφηγείται», Αναδημοσίευση στο wordpress.com από την εφημερίδα Αλήθεια (Χανίων), 22 Ιανουαρίου 2016.

[13] Έτσι νομιμοποιήθηκε ένα άγριο κυνηγητό όλων των γραπτών τεκμηρίων του ανθρώπινου πολιτισμού που η δικτατορία όχι μόνο απαγόρευε αλλά ήθελε και να εξαφανίσει αφού οργάνωνε τελετές όπου καίγονταν δημόσια όλα τα βιβλία και τα έντυπα που είχαν κατασχεθεί. (Πετρόπουλος Γιώργος, «Ένα αυταρχικό, αντικομμουνιστικό και μεσαιωνικό καθεστώς», Η Εφημερίδα των Συντακτών, 05/08/2019).

[14] Το μέτρο είχε ήδη τεθεί σε εφαρμογή από το 1937 με απόφαση του υφυπουργού Δημοσίας Ασφαλείας, Κ. Μανιαδάκη, όπου οριζόταν η παλαιά φυλακή της Ακροναυπλίας ως τόπος συγκέντρωσης των «εκτοπιζόμενων επικινδύνων κομμουνιστών». Ο Γκριτζώνας αναφέρει πως από το 1934 η κυβέρνηση Τσαλδάρη είχε προσπαθήσει να εισαγάγει αντίστοιχο μέτρο, δηλαδή τη συγκέντρωση στην Ακροναυπλία των κομμουνιστών κρατουμένων που βρίσκονταν διεσπαρμένοι σε διάφορες φυλακές και, μάλλον, λόγω των αντιδράσεων, η πολιτική αυτή δεν ευδοκίμησε. [Γκριτζώνας Κώστας (2000), Ομάδες Συμβίωσης – Η συντροφική απάντηση στη βία και στον εγκλεισμό, Αθήνα, Φιλίστωρ, σελ. 57].

[15] Σύμφωνα με την 1η παρ. του άρθ. 11, «ουδείς γίνεται δεκτός εις διαγωνισμόν ούτε διορίζεται υπάλληλος ή υπηρέτης του Δημοσίου, Δήμου ή Κοινότητος ή νομικού προσώπου δημοσίου δικαίου ή λαμβάνει υποτροφίαν του Κράτους εάν δεν προσαγάγη πιστοποιητικόν του Υφυπουργείου Δημόσιας Ασφαλείας περί των κοινωνικών αυτού φρονημάτων». Το μέτρο ήταν υποχρεωτικό όχι μόνο για όποιον ήθελε να προσληφθεί στο Δημόσιο αλλά και για την πρόσληψη σε μεγάλες εταιρίες ή εταιρίες που συνδέονταν με το Δημόσιο. Γενικά έμελλε να αποτελέσει προϋπόθεση για πάσης φύσεως εργασία, καθώς και για την έκδοση κάθε δημοσίου εγγράφου.

[16] [Ομάδα Σύνταξης], «Οι τελευταίες εκτελέσεις», Ριζοσπάστης, Κυριακή 29 Ιούλη 2001, σελ. 16.

[17] Ε.Δ.Α.: Ενιαία Δημοκρατική Αριστερά.

[18] Συλλογικό έργο (2015), Κέρκυρα. Μια φωνή απ’ τα κάτεργα, Αθήνα, Σύγχρονη Εποχή, σελ. 109.

[19] Μωραΐτης Γιώργος, Πίσω απ’ τα σίδερα, Αθήνα, Προσκήνιο, 130.

[20] Συλλογικό έργο (2015), Κέρκυρα. Μια φωνή απ’ τα κάτεργα, σελ. 115.

[21] Μωραΐτης Γιώργος, Πίσω απ’ τα σίδερα, ό.π., 139 – 144.

[22] Μωραΐτης Γιώργος, Πίσω απ’ τα σίδερα, ό.π., 144.

[23] Τζαβέλλας Πάνος, «Μια ιστορία του Πάνου Τζαβέλλα από τις φυλακές Ιτζεδίν», κείμενο του Πάνου Τζαβέλλα που έστειλε στον σύλλογο «Ιτζεδίν απόγονοι πολιτικών κρατούμενων των Φυλακών Καλαμίου» η σύντροφός του Νατάσσα Παπαδοπούλου – Τζαβέλλα.

[24] Κατσάς Γιώργος (1992), Ήταν ο δρόμος σωστός; Από Ικαρία, Αθήνα, Ιντζεδίν, Αίγινα, Αθήνα, Ιδιωτική Έκδοση, σελ. 124 – 127.

[25] Χαλιδιά Ζωή, «Όσοι βαρύ το χέρι του φόβου δεν αισθάνονται…», Η Εφημερίδα των Συντακτών, 17/08/2016. Πρβλ. και [Ομάδα Σύνταξης], «Ἡ ἀπολογία τοῦ Σάκη Καράγιωργα στὸ Ἔκτακτο Στρατοδικεῖο Ἀθηνῶν», politikosepistimonas. blogspot.com, Τρίτη 22 Φεβρουαρίου 2011.

[26] Ονομάσθηκαν διαδοχικά «Σωφρονιστήριο», «Κεντρικό σωφρονιστήριο», «Εγκληματικές Φυλακές Καλαμίου» και «Οργανωμέναι Εγκληματικαί Φυλακαί Καλαμίου Κρήτης». [Ποταμιτάκης Μιχάλης (2007), Ιτζεδίν: Παρελθόν – Παρόν – Μέλλον (Μια σύντομη θεώρηση), Χανιά, Δήμος Σούδας, σελ. 16 – 17].

[27] ΚΕΔ: Κτηματική Εταιρεία του Δημοσίου.

[28] North Atlantic Treaty Organization (αγγλική γλώσσα) Οργανισμός Βορειοατλαντικού Συμφώνου.

[29] Ν.Π.Δ.Δ.: Νομικό Πρόσωπο Δημοσίου Δικαίου.

[30] Ν.Π.Ι.Δ.: Νομικό Πρόσωπο Ιδιωτικού Δικαίου.

[31] Μακρυγιάννης, Αρχεία της νεωτέρας ελληνικής ιστορίας. Εκδίδονται επιμελεία Ιωάννου Βλαχογιάννη. Β’ Αρχείον του Στρατηγού Ιωάννου Μακρυγιάννη.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Βαφέας Νίκος (2022), Από τον Λιποτάκτη στον Αντάρτη. Η στάσις των ανυποτάκτων» στη δυτική Κρήτη (1921 – 1922), Αθήνα, Αλεξάνδρεια.

Bloch Marc (1994), Απολογία για την Ιστορία. Το επάγγελμα του ιστορικού, Εναλλακτικές Εκδόσεις.

Γκριτζώνας Κώστας (2000), Ομάδες Συμβίωσης – Η συντροφική απάντηση στη βία και στον εγκλεισμό, Αθήνα, Φιλίστωρ.

Δαμασκηνός Δημήτρης (2023), Το φρούριο Ιτζεδίν στο Καλάμι Χανίων: οχυρό, φυλακή, τόπος ιστορικής μνήμης, Αθήνα, Παρασκήνιο.

Foucault M., Language (1977), Counter-Memory, Practice: Selected Essays and Interviews, Ithaca N.Y.. Cornell University Press.

Halbawachs Maurice (2013), Τα κοινωνικά πλαίσια της μνήμης, Αθήνα, Νεφέλη.

Iggers G. (1995), «Historicism: The History and Meaning of the Term», Journal of the History of Ideas, τόμ. 56, τχ. 1, σελ. 129 – 152.

Κατσάς Γιώργος (1992), Ήταν ο δρόμος σωστός; Από Ικαρία, Αθήνα, Ιντζεδίν, Αίγινα, Αθήνα, Ιδιωτική Έκδοση.

Lee D. E. & Beck R. N. (1954), «The Meaning of “Historicism”», The American Historical Review, τόμ. 59, τχ. 3.

Μακρυγιάννης, Αρχεία της νεωτέρας ελληνικής ιστορίας. Εκδίδονται επιμελεία Ιωάννου Βλαχογιάννη. Β’ Αρχείον του Στρατηγού Ιωάννου Μακρυγιάννη.

Marrou Η. Ι. (2006), «Πώς εννοούμε το επάγγελμα του ιστορικού» στο συλλογικό έργο Encyclopédie de la Pléiade, Ιστορία και μέθοδοι της / Samaran,C. (δ/νση), μετάφραση: Ελένη Στεφανάκη, , τ. Α΄, γ΄ ανατύπωση, Αθήνα, εκδόσεις Μ.Ι.Ε.Τ.

Μελιγκουνάκης Ευάγγελος (1955), Βενιζέλου Ανάβασις. Η επαναστατική και πολιτική του δράσις, Αθήναι, Ιδιωτική Έκδοση.

Μωραΐτης Γιώργος (2010), Πίσω απ’ τα σίδερα, Αθήνα, Προσκήνιο.

Ποταμιτάκης Μιχάλης (2007), Ιτζεδίν: Παρελθόν – Παρόν – Μέλλον (Μια σύντομη θεώρηση), Χανιά, Δήμος Σούδας.

Samuel Raphael (1994), Theatres of Memory: Past and Present in Contemporary Culture, vol. 1, London, Verso Books.

Συλλογικό έργο (2015), Κέρκυρα. Μια φωνή απ’ τα κάτεργα, Αθήνα, Σύγχρονη Εποχή.