Τα μυστικά και οι κατάσκοποι, οι 86 κανόνες, οι φήμες, το ‘V’ της νίκης, ο κώδικας Μορς και η 5η Συμφωνία του Μπετόβεν, η σάτιρα και πώς η βρετανική προπαγάνδα αναγκάστηκε στην περίπτωση του Στάλιν και της ΕΣΣΔ να μετατρέψει έναν εχθρό σε σύμμαχο…
Ο ιστορικός David Welch, συγγραφέας του νέου βιβλίου «Persuading the People: British Propaganda in World War II» (Πείθοντας τον λαό: Η βρετανική προπαγάνδα στο Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο»), αποκαλύπτει σύμφωνα με το BBC, άγνωστα στοιχεία για τον πόλεμο μέσα στον πόλεμο -τον πόλεμο της προπαγάνδας.
Μυστικά και κατάσκοποι
Παρά το γεγονός ότι η λέξη «προπαγάνδα» υποδηλώνει παραπληροφόρηση, η Βρετανία τη χρησιμοποίησε κατά κόρον κατά τη διάρκεια του Β ‘Παγκοσμίου Πολέμου προκειμένου να τονώσει το ηθικό των πολιτών της.
Η κυβέρνηση έθεσε σε εφαρμογή μια σειρά από ψυχολογικά τρικ, γνωρίζοντας βεβαίως, ότι έπρεπε να μοιάζουν όσο το δυνατόν πιο αληθοφανή.
«Το υπουργείο Πληροφοριών (MOI) καταργήθηκε αμέσως μετά τον A Παγκόσμιο Πόλεμο, διότι η επίσημη προπαγάνδα είχε συνδεθεί μοιραία με το ψέμα και την εξαπάτηση» λέει ο David Welch.
«Όταν το ΜΟΙ επανιδρύθηκε στο Β ‘Παγκόσμιο Πόλεμο, το υπουργείο είχε πλήρη επίγνωση του κυνισμού που εμπεριέχει η προπαγάνδα. Εξού και αποφασίστηκε ότι, με εξαίρεση όσων κρίνονταν ως επιβλαβή ή απίστευτα, όποτε ήταν δυνατόν, έπρεπε να λέγεται η αλήθεια».
Οι 86 κανόνες
Ο πρώην γενικός διευθυντής του BBC, John Reith διορίστηκε υπουργός Πληροφοριών το 1940.
«Ο Reith έθεσε δύο θεμελιώδη αξιώματα για το υπόλοιπο του πολέμου: Η είδηση ταυτίζεται με τις «επιθέσεις – σοκ της προπαγάνδας» και η προπαγάνδα οφείλει να λέει «την αλήθεια και μόνο την αλήθεια και, όσο το δυνατόν πιο κοντά σε ό,τι είναι όλη η αλήθεια», λέει ο Welch.
Αυτό δεν εμπόδισε το MOI από το να χρησιμοποιήσει δοκιμασμένες τεχνικές για τη χειραγώγηση της κοινής γνώμης.
Σε έκθεση του Chatham House, το 1939, καταγράφονται 86 βασικοί κανόνες για τη χειραγώγηση της κοινής γνώμης, όπως ότι «η προπαγάνδα πρέπει να δημιουργεί προ-σχεδιασμένες εντυπώσεις».
Στο βιβλίο του, το οποίο είναι έκδοση της Βρετανικής Βιβλιοθήκης, ο Welch γράφει: «Είναι ενδιαφέρον το γεγονός ότι, [οι κανόνες] αποκαλύπτουν ότι εκείνοι οι οποίοι συνέταξαν το απόρρητο έγγραφο ήταν εξοικειωμένοι με την άποψη του Χίτλερ περί προπαγάνδας όπως καταγράφεται στο βιβλίο του Mein Kampf («Ο Αγών μου»).
Και όχι μόνο ότι γνώριζαν και ήταν εξοικειωμένοι, αλλά επιπλέον, ότι ενέκριναν τις χιτλερικές αρχές της προπαγάνδας.
«Για παράδειγμα, υπάρχει έγγραφο στο οποίο αναφέρεται ότι το ζητούμενο είναι η απεύθυνση στο ένστικτο των μαζών και όχι στη λογική τους, ενώ τονίζεται η σημασία της ‘οικοδόμησης’ πάνω σε συνθήματα και της ανάγκης για τη συνεχή επανάληψη τους».
Οργή εναντίον (ναζιστικής) μηχανής
Οι αφίσες, τα φυλλάδια και οι ταινίες που περιλαμβάνονται στην έκδοση αποκαλύπτουν το εύρος των «προσεγγίσεων» του ΜΟΙ.
Μία εξ αυτών είχε τίτλο «Καμπάνια Θυμός». «Μπορεί αρχικά να είχε αποφασιστεί ότι η αλήθεια θα είναι το βασικό όπλο με το οποίο θα επιτεθούν στον εχθρό που έχει τρυπώσει στο μυαλό των ανθρώπων, ωστόσο, μετά τα πικρά, δραματικά γεγονότα που συνέβησαν το καλοκαίρι και το φθινόπωρο του 1940, το ΜΟΙ έβαλε μπροστά την καμπάνια ‘Θυμός’ και η βρετανική προπαγάνδα υιοθέτησε πιο δραστική προσέγγιση υπογραμμίζοντας τη βιαιότητα των Ναζί» γράφει ο Welch.
Η καμπάνια Θυμός ήθελε να υποβάλει τους πολίτες σε σοκ. Να σπάσει αυτό που το ΜΟΙ χαρακτήριζε ως «επικίνδυνο εφησυχασμό», εξού και χρησιμοποιήθηκαν μηνύματα, όπως «Ο εχθρός είναι προ των πυλών, θα φέρει οργή και καταστροφή, θα σφαγιάσει γυναίκες και παιδιά».
Σε ραδιοφωνική εκπομπή του BBC, ο συγγραφέας JB Priestley μιλούσε για το «φωτεινό πρόσωπο» της Γερμανίας: Τη μουσική, την τέχνη, τα όμορφα τοπία.
Και στη συνέχεια προειδοποιούσε: «Μετά ήρθαν οι Ναζί … το φωτεινό πρόσωπο χάθηκε, φανερώθηκε ένα πρόσωπο σκοτεινό με στρατιώτες, τη φρικτή Γκεστάπο και τα αιματοβαμμένη υπόγεια της».
Οι φήμες λένε
«Η δοκιμασία του καθολικού πολέμου -ακόμη περισσότερο από του Μεγάλου Πολέμου- είναι η στιγμή κατά την οποία απαιτείται να πέσουν ακόμη και οι πολίτες, να συμμετέχουν (και ενδεχομένως να υποφέρουν) σε μαζική κλίμακα», λέει ο Welch στο BBC.
«Το ηθικό αναγνωρίστηκε ως σημαντικός παράγοντας και η προπαγάνδα το ανέδειξε σε ουσιαστικό όπλο.
Για πρώτη φορά, στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, καταγράφεται ότι ο ‘πόλεμος του λαού’ είναι εξίσου σημαντικός με τον πόλεμο στο μέτωπο».
Μέρος αυτής αντίληψης είναι οι προειδοποιήσεις ότι μεταξύ των πολιτών κινούνται κατάσκοποι. Η πτώση της Γαλλίας και η εκκένωση της Δουνκέρκης, γράφει ο Welch, «δημιούργησε την πεποίθηση ότι υπάρχει μια ‘Πέμπτη Φάλαγγα’ που λειτουργεί ως εμπροσθοφυλακή των Γερμανών».
Η καμπάνια του ΜΟΙ «Οι απρόσεκτες κουβέντες κοστίζουν ζωές» επικεντρώθηκε στην ιδέα του «εχθρού εκ των έσω» και προέτρεψε τους ανθρώπους να είναι διακριτικοί.
«Ως έσχατη λύση τους ζητήθηκε να ενημερώνουν την αστυνομία για περίεργους τύπους» γράφει ο Welch.
‘V’ για τη νίκη
Μία από τις πιο επιτυχημένες καμπάνιες, το «V για τη νίκη», ξεκίνησε από το BBC τον Ιούλιο του 1941.
«Είναι εμπνευσμένο από τον Victor de Laveleye, πρώην Βέλγο υπουργό Δικαιοσύνης και διευθυντή του βελγικών γαλλόφωνων εκπομπών στο BBC.
Ο οποίος παρότρυνε τους συμπατριώτες του να χρησιμοποιήσουν το γράμμα V ως ‘σήμα κατατεθέν’, δεδομένου ότι είναι το πρώτο γράμμα της γαλλικής λέξης για τη νίκη (Victoire), της φλαμανδικής και της ολλανδικής για την ελευθερία (vrijheid) και, φυσικά, της αγγλικής λέξης «victory», καθιστώντας το έτσι, ένα πολυ-εθνικό σύμβολο αλληλεγγύης», εξηγεί ο Welch.
«Η εκστρατεία παρότρυνε τους ακροατές στην ήδη κατεχόμενη από τους Ναζί Ευρώπη να δέιχνουν την υποστήριξή τους στους Συμμάχους σχηματίζοντας το γράμμα V, όπου μπορούσαν».
Ο κώδικας μορς και η 5η Συμφωνία του Μπετόβεν
Ο κώδικας Μορς για το γράμμα V (dot-dot-dot-παύλα) φάνηκε να ‘εφαρμόζεται’, να αντιστοιχεί στις τέσσερις πρώτες νότες της διάσημης 5ης Συμφωνία του Μπετόβεν και ο Douglas Ritchie από την ευρωπαϊκή υπηρεσία του BBC τον διάλεξε ως σήμα αρχής στη ραδιοφωνική εκπομπή του.
«Οι ακροατές άρχισαν να αναπαράγουν τον ήχο αυτόν με όποιο τρόπο μπορούσαν, ως σύμβολο αντίστασης», γράφει ο Welch.
«Σε όλη την κατεχόμενη Ευρώπη, οι άνθρωποι απεικόνιζαν το σύμβολο V και χτυπούσαν ρυθμικά αναπαράγοντας τον ήχο αυτόν σε ένδειξη αλληλεγγύης. Παρότι το σύνθημα απευθυνόταν στις υπό γερμανική κατοχή χώρες, γράφει ο Welch, απογειώθηκε στη Βρετανία. Στις 19 Ιουλίου του 1941, ο Ουίνστον Τσόρτσιλ ξεκίνησε ομιλία του σχηματίζοντας το γράμμα – σύμβολο V».
Γελοιοποίηση
Η «προπαγάνδα της θηριωδίας» που «επικεντρώθηκε στη μεγάλη βιαιότητα του εχθρού – ιδιαίτερα τη βία εναντίον αμάχων, απέτυχε.
«Η βρετανική κοινή γνώμη στα μέσα του πολέμου κατέληξε στο συμπέρασμα ότι πρόκειται για ιστορίες υπερβολικές ή κατασκευασμένες».
Οπότε, μετά τη βαρβαρότητα των Ναζί και την εκστρατεία Θυμός, η βρετανική κυβέρνηση βρήκε άλλο τρόπο να να ξεφουσκώσει, να αποδυναμώσει τον εχθρό: Τη σάτιρα.
«Μεγάλο μέρος της βρετανικής προπαγάνδας στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο χαρακτηρίστηκε από το χιούμορ» λέει ο Welch αναφερόμενος σε ραδιοφωνικές κωμικές εκπομπές, όπως το It’s That Man Again του Tommy Handley. Οι χαρακτήρες αγαπήθηκαν και τα συνθήματα τους έγιναν σημεία αναφορά στην καθημερινή ζωή».
Ο Welch περιγράφει επίσης κάτι που θα έκανε θραύση στα σημερινά social media: «Το 1941, ο σκηνοθέτης ο Charles Ridley μοντάρισε για τον MOI, με πραγματικά έξυπνο τρόπο, πλάνα των Ναζί που παρελαύνουν το 1943 στη Νυρεμβέργη με το γνωστό βάδισμα της χήνας (από την ταινία της Leni Riefenstahl «Ο θρίαμβος της θέλησης»). Το μοντάζ και το μιξάζ έγιναν πάνω στη δημοφιλή μελωδία The Lambeth Walk και η ταινία, με τίτλο Germany Calling προβλήθηκε στα κινηματογραφικά Επίκαιρα.
Μετατρέποντας έναν εχθρό σε σύμμαχο
Ενώ το MOI έπαιξε την προπαγάνδα πάνω στα γνωστά στερεότυπα, για κάποιες από τις καμπάνιες της, χρειάστηκε διαφορετική προσέγγιση.
«Τα στερεότυπα αποδείχθηκαν δύσκολα στην περίπτωση της ΕΣΣΔ (ένας εχθρός που έγινε σύμμαχος)», λέει ο Welch.
«Το MOI το αντιμετώπισε αγνοώντας σε μεγάλο βαθμό τη σοβιετική ιδεολογία και επικεντρώνοντας την προπαγάνδα του στη «συντροφικότητα» και στον αγώνα απέναντι στον κοινό εχθρό, με τσιτάτα όπως «Ο αγώνας τους είναι αγώνας μας».
Υπάρχει μία αφίσα που γράφει «Ζήτω ο Κόκκινος Στρατός! Χαιρετισμούς από τον βρετανικό λαό». Όταν οι σοβιετικές δυνάμεις ανακατέλαβαν το Στάλινγκραντ τον Φεβρουάριο του 1943, το ΜΟΙ διοργάνωσε μια γιορτινή βραδιά στο Royal Albert Hall με αναγνώσεις από τον Λόρενς Ολίβιε και τον Τζον Γκίλγουντ. Η κυβέρνηση ανακήρυξε την ημέρα ως Red Army Day, (Ημέρα του Κόκκινου Στρατού), μια μέρα με μουσική και θεάματα για όλες τις βρετανικές πόλεις.
«Ο Στάλιν, που παλαιότερα παρουσιαζόταν από τη βρετανική προπαγάνδα ως δόλιος και δικτάτορας, ξαφνικά μεταμορφώθηκε σε καλόκαρδο ‘θείο Τζο’», γράφει ο Welch.
«Με σημείο αιχμής το θάρρος και το μαχητικό πνεύμα του ρωσικού λαού και την παρουσίαση του Στάλιν ως ενός καλόκαρδου εθνικιστή, η βρετανική προπαγάνδα παρέκαμψε τις τυχόν ασυνέπειες της ως προς τον τρόπο με τον οποίον διαχειρίστηκε τη Σοβιετική Ένωση στην προπολεμική περίοδο».