Του Βαγγέλη Αρεταίου
- Μόνο μια νέα μορφή παγκόσμιας συνεργασίας και διακυβέρνησης μπορεί να διαχειριστεί τέτοιες κρίσεις
Άγνωστες ή ξεχασμένες πτυχές του πολιτισμού μας και της ανθρωπολογίας μας φέρνει στην επιφάνεια η ιλιγγιώδης παγκόσμια εξάπλωση του κορονοϊού, υπενθυμίζοντας σε όλους μας δυο βασικές αρχές της ανθρωπότητας και της ανθρώπινης ύπαρξης: Το πόσο αδιάρρηκτα είμαστε όλοι μας συνδεδεμένοι και εξαρτώμενοι ο ένας από τον άλλο και το πόσο μάταιο, ίσως και αλαζονικό, είναι να πιστεύουμε ότι μπορούμε να ελέγχουμε τα πάντα, ότι ο άνθρωπος είναι ο απόλυτος κυρίαρχος της ζωής του.
Μαζί με αυτούς τους φιλοσοφικούς-υπαρξιακούς στοχασμούς, η πανδημία του νέου κορονοϊού φέρνει στο προσκήνιο και σκέψεις που αφορούν την πολιτική μας διακυβέρνηση σε παγκόσμιο αλλά και τοπικό επίπεδο. Καθώς, όπως αναδεικνύεται με τραγικό πλέον τρόπο από την πανδημία, μόνο μια νέα μορφή παγκόσμιας συνεργασίας και διακυβέρνησης μπορεί να διαχειριστεί τέτοιες κρίσεις.
Η πανδημία έρχεται να μας ξυπνήσει από τον λήθαργό μας, να μας βάλει σε σκέψεις, αλλά και να μας υπενθυμίσει ότι οι επιδημίες στην ανθρώπινη ιστορία άλλαξαν την ανθρωπότητα και τον πολιτισμό της.
Οι επιδημίες διαμόρφωσαν τον κόσμο μας
«Οι επιδημικές ασθένειες δεν είναι τυχαία γεγονότα που πλήττουν τις κοινωνίες άγρια και χωρίς προειδοποίηση. Αντιθέτως, κάθε κοινωνία παράγει τα δικά της, πολύ συγκεκριμένα πάντα, τρωτά σημεία της. Η μελέτη τους καθιστά κατανοητά τη δομή της κοινωνίας, το βιοτικό της επίπεδο και τις πολιτικές της προτεραιότητες».
Αυτό γράφει στο βιβλίο του “Epidemics and Society: From Black Death to the Present” ο καθηγητής της Ιστορίας της Ιατρικής στο αμερικανικό Πανεπιστήμιο Γέιλ, Φρανκ Σνόουντεν, ο οποίος μίλησε στο αμερικανικό περιοδικό New Yorker με αφορμή το βιβλίο του αλλά και την πανδημία του κορονοϊού.
Απαντώντας στην ερώτηση για το πώς οι επιδημίες διαμόρφωσαν τον κόσμο, ο Αμερικανός καθηγητής σημείωσε ότι «οι επιδημίες είναι μια κατηγορία ασθένειας που φαίνεται να κρατά έναν καθρέφτη μπροστά στους ανθρώπους ως προς το ποιοι είμαστε πραγματικά. Δηλαδή, έχουν προφανώς να κάνουν με τη σχέση μας με τη θνησιμότητα, το θάνατο, τη ζωή μας. Επίσης, αντανακλούν τις σχέσεις μας με το περιβάλλον -το δομημένο περιβάλλον που δημιουργούμε και το φυσικό περιβάλλον που απαντά. Δείχνουν τις ηθικές σχέσεις που έχουμε μεταξύ μας ως άνθρωποι, και το βλέπουμε σήμερα».
Ο Μαύρος Θάνατος
Στο κεφάλαιο 32 του συλλογικού βιβλίου The Oxford Handbook of Contextual Political Analysis, ο ιστορικός Ντέιβιντ Λέβαϊν καταγράφει με γλαφυρό τρόπο πως η επιδημία της βουβωνικής πανώλης «Μαύρος Θάνατος», που ξέσπασε στην Ευρώπη τον 14ο αιώνα, πυροδότησε τεκτονικές αλλαγές στον πληθυσμό αλλά και στην κουλτούρα της Γηραίας Ηπείρου.
Ο «Μαύρος Θάνατος» (…) «ήταν το σημείο καμπής στην ιστορία του κόσμου, από το οποίο οι κληρονόμοι του Δάντη βγήκαν για να κατακτήσουν νέες ηπείρους τους επόμενους τέσσερις αιώνες».
Ο Λέβαϊν εξηγεί πως η πανώλη πυροδότησε επαναστάσεις χωρικών και μεταρρυθμίσεις στην Αγγλία και πως επηρέασε τον Μαρτίνο Λούθηρο και τη Μεταρρύθμιση της Καθολικής Εκκλησίας.
Οι επιδημίες, λέει ο Σνόουντεν, διαμόρφωσαν την Ιστορία επειδή οδήγησαν τους ανθρώπους στο να σκεφτούν αυτά τα μεγάλα ζητήματα. Με το ξέσπασμα της πανώλης, οι άνθρωποι αναλογίστηκαν τη σχέση τους με τον Θεό. «Αν υπήρχε μια πάνσοφη θεϊκή δύναμη, πώς θα μπορούσε να συμβεί κάτι τέτοιο; Πώς θα επέτρεπε να βασανίζονται παιδιά, και σε τόσο μεγάλο αριθμό;».
Πέρα από τις απόψεις του Σνόουντεν, οι ιστορικοί συμφωνούν ότι η μαύρη πανώλη που τον 14ο αιώνα αφάνισε το ένα τρίτο του πληθυσμού της Ευρώπης, λειτούργησε ως ένας τεράστιος μηχανισμός αφύπνισης που έβγαλε την ανθρωπότητα από το σκοτάδι του Μεσαίωνα.
Ο «μαύρος θάνατος» του 14ου αιώνα δεν έκανε διακρίσεις: σκότωνε φτωχούς και πλούσιους, αδύναμους και ισχυρούς, εξαθλιωμένους αμαρτωλούς και σεβάσμιους ιερωμένους· αυτή η μακάβρια «δημοκρατία» έκανε τους ανθρώπους να αμφισβητήσουν βεβαιότητες και θεμελιώδεις ως τότε αρχές, έφθειρε το κύρος της Εκκλησίας και των φεουδαρχών, έδωσε ώθηση στην ανάπτυξη της Ιατρικής, άλλαξε τις δομές στην αγορά εργασίας και οδήγησε εν τέλει στην Αναγέννηση.
Ο Σνόουντεν επιβεβαιώνει ότι οι επιδημίες, και μέσω του μαζικού θανάτου που επέφεραν, ήταν η κινητήρια δύναμη για τις πολιτικοοικονομικές εξελίξεις, όπως το πέρασμα από τη φεουδαρχία στον αστισμό και στη Βιομηχανική Επανάσταση. Οντως η ερημοποίηση περιοχών –η Φλωρεντία έχασε το 80% του πληθυσμού της από την πανώλη!– αναδιοργάνωσε το μοντέλο εργασίας, δημιούργησε ευκαιρίες, αύξησε τις αμοιβές και το αυξημένο κόστος εργασίας οδήγησε με τη σειρά του στη μηχανοποίηση.
Ο Σνόουντεν δεν παραλείπει δε να υπογραμμίσει τον «καθοριστικό ρόλο» των επιδημιών στην έκβαση πολέμων ή στην έναρξή τους. Θεωρείται βέβαιο ότι οι διωγμοί των Εβραίων πυροδοτήθηκαν από την ανάγκη να βρεθεί ένας ένοχος για την πανώλη.
«Επομένως, μπορούμε να πούμε ότι δεν υπάρχει σημαντικός τομέας της ανθρώπινης ζωής ανέγγιχτος από τις επιδημικές ασθένειες», λέει ο Σνόουντεν.
Το περιοδικό, ρωτώντας για την επιδημία, επέμεινε στην ενότητα των ανθρώπων πέρα από έθνη και φυλές, και έλαβε την απάντηση ότι, ιστορικά, εντοπίζεται και ταξικότητα στα θύματα των επιδημιών (λόγου χάρη εργάτες, αλλά και ευάλωτοι άνθρωποι από φτώχεια και ανημποριά). «Η χολέρα και η φυματίωση στον σημερινό κόσμο μας σχετίζονται με τη φτώχεια και την ανισότητα».
Είναι γεγονός, επίσης, ότι «η αντίδρασή μας εξαρτάται από τις αξίες μας, τις δεσμεύσεις μας και από την πίστη ότι όλοι μας ανήκουμε στην ανθρώπινη φυλή και όχι σε μικρότερες μονάδες», σε έθνη δηλαδή. «Πρέπει να φροντίζουμε ο ένας τον άλλον, να συνειδητοποιήσουμε ότι η υγεία των πιο ευάλωτων ανθρώπων είναι καθοριστικός παράγοντας για την υγεία όλων μας».
Ο Σνόουντεν στο σημείο αυτό δίνει ένα παράδειγμα «ηρωισμού», όπως λέει: αναφέρεται στους Γιατρούς Χωρίς Σύνορα, εκθειάζοντας την αφιλοκερδή δράση τους στην περίπτωση του ιού Εμπολα και, τώρα, στην Κίνα, η οποία είναι και η πατρίδα του νέου κορονοϊού.
Παραθέτει και γεγονότα ιστορικής σημασίας, ας πούμε την Κομμούνα των Παρισίων, του 1871, για να υποστηρίξει την άποψη ότι η εκδήλωση ή και ο φόβος της επιδημίας έχουν οδηγήσει σε πολιτικές σφαγές: «Οι κυβερνήτες είδαν ότι οι εργατικές μάζες ήταν πολύ βίαιες πολιτικά, δηλαδή πολύ επικίνδυνες. Είδαν ότι, επίσης, ήταν πολύ επικίνδυνες και υγειονομικά. Είδαν ότι είχαν τη δυνατότητα να εξαπολύσουν καταστροφές στο κοινωνικό σύνολο. Αυτό οδήγησε στην απάνθρωπη σφαγή του 1871, μετά το τέλος της Κομμούνας».
Διλήμματα και ερωτήματα
Μέσα στο πλαίσιο αυτό, η επιδημία του κορονοϊού, όπως όλες οι επιδημίες, φέρνουν αντιμέτωπο τον άνθρωπο και τον πολιτισμό του απέναντι σε σοβαρά διλήμματα που αφορούν τη συμπεριφορά και τη στήριξή του στους άλλους. Ένα βασικό δίλημμα είναι κατά πόσο μπορούμε πλέον να ερχόμαστε σε στενή επαφή με τους ηλικιωμένους γονείς μας για να τους βοηθάμε και να τους στηρίζουμε στην καθημερινότητά τους τη στιγμή που η όποια επαφή μπορεί να αποδειχθεί μοιραία για αυτούς.
Διλήμματα και ερωτηματικά επίσης εμφανίζονται όσον αφορά την ανάγκη ή όχι μιας παγκόσμιας διακυβέρνησης, ώστε να μπορεί η ανθρωπότητα να αντιμετωπίζει αποτελεσματικά καταστροφές όπως αυτή που ζούμε σήμερα. Ποιος ο ρόλος του κράτους-έθνους; Πρέπει να μειωθεί η μεγάλη κινητικότητα που έχουμε όλοι μας κερδίσει τις τελευταίες δεκαετίες, όπου τα ταξίδια και οι μετακινήσεις δεν αποτελούν πια την πολυτέλεια των λίγων; Και αν ναι, πόσο και πώς;
Πως μπορεί να αναπτυχθεί μια νέα παγκόσμια διακυβέρνηση και να περιοριστεί η κινητικότητά μας χωρίς να περιοριστούν οι ελευθερίες μας και τα θεμελιώδη δικαιώματά μας;
Είναι τόσο απλό, όπως έγραψε πριν λίγες μέρες ο Σλάβοϊ Ζίζεκ, να κηρύξουμε το τέλος του καπιταλισμού και την ανάγκη ενός νέου κομμουνισμού ή η κατάσταση της ανθρωπότητας και του πολιτισμού της βρίσκεται πλέον σε ένα στάδιο που μονάχα εντελώς καινούργιες και υβριδικές δομές μπορούν να διαχειριστούν τις προκλήσεις που προκύπτουν;
«Η καμπάνα χτυπά για σένα»
- Ανθρωπολογικά αλλά και ψυχολογικά οι αλλαγές αυτές θα μείνουν βαθιά χαραγμένες στη συλλογική μας μνήμη για το επόμενο διάστημα και ενδεχομένως να μας κάνουν να αναθεωρήσουμε τις απόψεις και τις συνήθειές μας απέναντι στους γύρω μας.
Όλες οι ιατρικές αλλά και ανθρωπολογικές μελέτες και άρθρα που έχουν δημοσιευθεί τις τελευταίες τρεις περίπου βδομάδες, με αφορμή την επιδημία κορονοϊού, αναδεικνύουν ουσιαστικά το ίδιο πράγμα: Ότι η επιδημία αυτή μας αναγκάζει όχι μόνο να αλλάξουμε τις καθημερινές μας κοινωνικές συνήθειες, επιβάλλοντας οικειοθελώς στους εαυτούς μας μια καραντίνα, αλλά και να αλλάξουμε την προσωπική μας συμπεριφορά απέναντι στους ανθρώπους γύρω μας και να διακόψουμε την αφή και την εγγύτητα.
Ανθρωπολογικά αλλά και ψυχολογικά οι αλλαγές αυτές θα μείνουν βαθιά χαραγμένες στη συλλογική μας μνήμη για το επόμενο διάστημα και ενδεχομένως να μας κάνουν να αναθεωρήσουμε τις απόψεις και τις συνήθειές μας απέναντι στους γύρω μας.
Ωστόσο, παρά τις ανθρωπολογικές αποστάσεις που η επιδημία μας καλεί να πάρουμε, η εν εξελίξει κρίση, όπως όλες οι επιδημίες στη σύγχρονη -αλλά και στην αρχαία- ιστορία, μας αναδεικνύουν ότι χωρίς αλληλεγγύη, αληθινή και συντονισμένη αλληλεγγύη, οι κοινωνίες μας και ο πολιτισμός μας θα καταρρεύσουν.
«Το κύριο μέρος της ετοιμότητας να αντιμετωπίσουμε αυτά τα γεγονότα είναι ότι χρειαζόμαστε ως ανθρώπινα όντα να συνειδητοποιήσουμε ότι είμαστε όλοι μαζί σε αυτό, ότι αυτό που επηρεάζει ένα άτομο οπουδήποτε επηρεάζει όλους παντού, ότι είμαστε αναπόφευκτα μέρος ενός ζωντανού είδους και χρειαζόμαστε να σκεφτόμαστε με αυτόν τον τρόπο και όχι με τις διαιρέσεις και διακρίσεις φυλής και εθνικότητας, την οικονομική κατάσταση και άλλες διακρίσεις», είπε στο New Yorker ο Φρανκ Σνόουντεν.
Όπως είχε γράψει ο Τζον Ντον, ένας από τους βασικούς «μεταφυσικούς» ποιητές της Αγγλίας του 17ου αιώνα:
«Κανένας άνθρωπος δεν είναι ολόκληρο το νησί. Κάθε άνθρωπος είναι ένα κομμάτι της ηπείρου, ένα μέρος του κυρίου συνόλου (…) ο θάνατος οποιουδήποτε ανθρώπου με μειώνει, γιατί συμμετέχω στην ανθρωπότητα.
Επομένως, μην στείλετε ποτέ να μάθετε για ποιον χτυπάει η καμπάνα. Η καμπάνα χτυπάει για σένα».