Της Ιωάννας Δρόσου*
Πολύ μελάνι έχει χυθεί για το πρώτο νομοσχέδιο του υπουργείου Δικαιοσύνης. Τα ΜΜΕ –στην πλειοψηφία τους– προκαλούν την αντίδραση της κοινής γνώμης με τους τίτλους που επιλέγουν. Ωστόσο, αγνοούν –ή παραγνωρίζουν– το γεγονός ότι το νομοσχέδιο αυτό δεν αποτελεί πρωτοπορία, αλλά υλοποιεί τις προτροπές διεθνών οργανισμών, με κυριότερο το γραφείο των Ηνωμένων Εθνών για τα Ναρκωτικά και το Έγκλημα (United Nations Office on Drugs and Crime). Το τελευταίο εξέδωσε το 2013 «Εγχειρίδιο για τη μείωση του υπερπληθυσμού των φυλακών», το οποίο καταλήγει σε στρατηγικό πλάνο για την επίτευξη αυτού του σκοπού.
Τρίτη χώρα σε υπερπληθυσμό
Όμως, ας μιλήσουν πρώτα οι αριθμοί. Σύμφωνα με την τελευταία έκθεση του Διεθνούς Κέντρου Μελέτης Φυλακών (International Center for Prison Studies), το 2013 ο παγκόσμιος πληθυσμός των κρατουμένων ξεπερνούσε τους 10,2 εκατομμύρια ανθρώπους. Η Ελλάδα, δυστυχώς, κατέχει υψηλή θέση στην παγκόσμια κατάταξη. Συγκεκριμένα με 13.147 κρατούμενους (αριθμός που δεν περιλαμβάνει τα κρατητήρια ούτε τα κέντρα κράτησης) βρίσκεται στην 80η θέση από τις 227 της παγκόσμιας κατάταξης και στην πανευρωπαϊκή στη 16η από τις 57.
Όσον αφορά τον υπερπληθυσμό, η Ελλάδα είναι 60η στην παγκόσμια κατάταξη με 133,9% υπερπλήρωση της χωρητικότητας και 3η στην πανευρωπαϊκή, με μόλις 17 χώρες να παρουσιάζουν υπερπληθυσμό. Για τις συνθήκες κράτησης, η Ελλάδα έχει καταδικαστεί ουκ ολίγες φορές με τελευταία καταδίκη στις 12 Μαρτίου, οπότε το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων επιδίκασε στους εναγόμενους αποζημίωση 82.600 ευρώ για απάνθρωπη και εξευτελιστική μεταχείριση (άρθρο 3 της Σύμβασης Προστασίας Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων).
Το νομοσχέδιο του υπουργείου Δικαιοσύνης προβλέπει μέτρα άμεσης αποσυμφόρησης των φυλακών με αποφυλακίσεις ασθενών κρατουμένων και πρόωρες αποφυλακίσεις κρατουμένων ανάλογα με το ύψος της ποινής τους, περιορισμό του εγκλεισμού στους ανήλικους, κατάργηση των φυλακών τύπου Γ και στελέχωση των φυλακών με ιατρικό, επιστημονικό και φυλακτικό προσωπικό. Όλες, μα όλες, οι διατάξεις του νομοσχεδίου αποτελούν ικανοποίηση των συστάσεων διεθνών οργανισμών.
Οι επιπτώσεις του υπερπληθυσμού
Στο εγχειρίδιο των Ηνωμένων Εθνών διαπιστώνονται οι επιπτώσεις που έχει ο υπερπληθυσμός εντός αλλά και εκτός των τειχών της φυλακής. Σύμφωνα με αυτό, ο υπερπληθυσμός στα σωφρονιστικά καταστήματα επηρεάζει 1) την απόδοση του προσωπικού, καθώς διαταράσσεται η αναλογική σχέση προσωπικού/κρατουμένων, 2) την ασφάλεια της φυλακής, καθώς ο συνωστισμός εγείρει την οργή και την αντίδραση των κρατουμένων όσον αφορά τις συνθήκες κράτησης, ενώ αυξάνει το ποσοστό των αυτοκτονιών, 3) την εγκληματοποίηση και υποτροπή των κρατουμένων, καθώς δεν είναι εφικτός ο διαχωρισμός των κρατουμένων, 4) την επανένταξη, καθώς οι δραστηριότητες όπως η εκπαίδευση, η εργασία ή τα προγράμματα απασχόλησης περιορίζονται, 5) την επαφή με τον «έξω κόσμο», αφού οι θέσεις των επισκεπτηρίων και τα καρτοτηλέφωνα δεν επαρκούν 6) τις συνθήκες κράτησης και συγκεκριμένα τη διατροφή, τη θέρμανση και τον εξαερισμό και 7) την ιατροφαρμακευτική περίθαλψη.
Όμως, όπως σημειώνεται, «οι συνέπειες του υπερπληθυσμού δεν περιορίζονται στα τείχη της φυλακής». Συγκεκριμένα μπορεί να έχει επιβλαβείς συνέπειες στη δημόσια υγεία, αφού οι κρατούμενοι στερούνται επαρκούς ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης. Επιπλέον, η υπερφυλακοποίηση, δηλαδή η εκτεταμένη χρήση της στερητικής της ελευθερίας ποινής, αυξάνει σημαντικά τον πληθυσμό των κρατουμένων, περιορίζοντας τους προϋπολογισμούς σε άλλους τομείς (παιδεία, πρόνοια, στέγαση, εργασία). Το συγκεκριμένο πρόβλημα έχει εντοπιστεί και στους Κανόνες του Τόκιο (Tokyo Rules), που υπέγραψαν τα Ηνωμένα Έθνη το 1991, όπου «συνίσταται η χρήση μη στερητικών της ελευθερίας ποινών ως απόρροια της αποποινικοποίησης και αποεγκληματοποίησης». Στους Κανόνες προτείνεται, μεταξύ άλλων, ο περιορισμός της κάθειρξης στους ανήλικους, μέτρο που θα επιβάλλεται σε εξαιρετικές περιπτώσεις βίαιων εγκλημάτων, όπως και ο περιορισμός της κάθειρξης σε γυναίκες με νήπια.
Ορισμένοι ακόμα παράγοντες συνωστισμού στις φυλακές που αναλύονται είναι οι εκτεταμένες υποδικίες, οι καθυστερήσεις στην εκδίκαση της υπόθεσης, η υπεραυστηροποίηση των αδικημάτων, η αύξηση των μεγάλων ποινών και των ισοβίων. Μάλιστα, σύμφωνα με έκθεση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για την Πρόληψη των Βασανιστηρίων (CPT), τον Ιούνιο του 2011, «σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες ο αριθμός των ισοβιτών και των κρατουμένων με μεγάλες ποινές κάθειρξης έχει αυξηθεί (…) ξεπερνώντας το ποσοστό όσων είχαν καταδικαστεί σε θανατική ποινή, όταν αυτή ήταν σε ισχύ». Ένας τελευταίος παράγοντας υπερπληθυσμού είναι οι περιπτώσεις παράβασης του νόμου περί ναρκωτικών, όπου διαπιστώνεται ότι «οι ποινές κάθειρξης είναι συχνά αυστηρότερες και από τα πιο βίαια εγκλήματα, όπως η ανθρωποκτονία ή ο βιασμός».
Τι συνίσταται
Τα Ηνωμένα Έθνη στο τέλος εγχειριδίου καταλήγουν σε ένα «Πλάνο για τη μείωση του υπερπληθυσμόυ», όπου αρχικά προτείνεται να γίνει «ενδελεχής εκτίμηση της κατάστασης από την κυβέρνηση για το σχεδιασμό των στρατηγικών». Κατόπιν προτείνει 1) Βραχυπρόθεσμες στρατηγικές με α) απελευθέρωση κρατουμένων με σοβαρά προβλήματα υγείας ή αναπηρίες, ηλικιωμένων ή ανθρώπων που έχουν διαγνωστεί πως πάσχουν από θανάσιμη ασθένειες (π.χ. καρκίνος, AIDS), απελευθέρωση κρατουμένων ύστερα από παροχής αμνηστίας ή αναθεώρησης της νομίμοτητας της κράτησης και β) περιορισμό της επίδρασης του υπερπληθυσμού με μεταγωγή κρατουμένων σε χαμηλής ασφάλειας φυλακές, χρήση του μέτρου της πρόωρης αποφυλάκισης, προστασία της φυσικής και ψυχικής υγείας των κρατουμένων, εκπαίδευση του προσωπικού, αποτροπή της διαφθοράς κ.λπ. 2) Μεσοπρόθεσμες στρατηγικές με απλοποίηση και επιτάχυνση της διαδικασίας απόδοσης της δικαιοσύνης, μείωση των προφυλακίσεων, βελτίωση και διεύρυνση των εναλλακτικών της κάθειρξης ποινών κ.λπ. και 3) Μακροπρόθεσμες στρατηγικές με α) αναθεώρηση του νομοθετικού πλαισίου (αποεγκληματοποίηση αδικημάτων, αύξηση του ορίου ηλικίας της ποινικής ευθύνης και περιορισμό του εγκλεισμού των ανηλίκων, μείωση ορίων ποινής, αναθεώρησης αδικημάτων που προβλέπουν ισόβια κάθειρξη, διεύρυνση των μη στερητικών της ελευθερίας ποινών, αναθεώρηση των νόμων για τα ναρκωτικά κ.λπ.) β) βελτίωση της αποτελεσματικότητας του συστήματος απονομής της ποινικής δικαιοσύνης (αξιολόγηση και επανεξέταση των δικαστών), γ) τήρηση στατιστικών και ποιοτικών δεδομένων – διεύρυνση ερευνητικών κέντρων/ινστιτούτων αντεγκληματικής πολιτικής.
By the book
Ό,τι, λοιπόν, κάνει σήμερα το υπουργείο Δικαιοσύνης είναι σύμφωνα με το εγχειρίδιο των Ηνωμένων Εθνών ή by the book, όπως θα έλεγαν οι αγγλομαθείς. Και, μάλιστα, χρειάζονται και άλλα να γίνουν για την επίτευξη της μείωσης του υπερπληθυσμού. Αλλά αυτά, σύμφωνα με τις προγραμματικές δηλώσεις του υπουργού έπονται, με την αναθεώρηση του ποινικού δικαίου και του σωφρονιστικού κώδικα. Εκεί θα ενταχθεί η αποποινικοποίηση και η αποαυστηροποίηση αδικημάτων, εκεί θα περιοριστεί η ποινή της κάθειρξης, θα μπει φραγμός στις αθρόες προφυλακίσεις. Τότε θα δούμε να εφαρμόζεται η διεθνής οδηγία για λιγότερη φυλακή και περισσότερο έλεγχο του εγκλήματος. Και σε αυτή την οδηγία δεν χωρούσαν οι φυλακές τύπου Γ.
Έσπευσαν ορισμένοι να πουν πως θα είμαστε η μοναδική χώρα, χωρίς φυλακές υψίστης ασφαλείας. Δεν είναι λάθος αυτή η διαπίστωση. Όμως, ξεχνούν πως οι φυλακές υψίστης ασφαλείας είναι ένα μέτρο που εφαρμόστηκε το 1990, και σήμερα 25 χρόνια μετά απομυθοποιήθηκε, με τους διεθνείς οργανισμούς να ζητούν την κατάργησή του, καθώς αυξάνει τις περιπτώσεις υποτροπής, τις περιπτώσεις αυτοκτονιών, καταπατά διεθνείς συμβάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων, αποτελεί «μια φυλακή εντός της φυλακής». Γι’ αυτό δεν είμαστε η μόνη χώρα που δεν θα έχει. Είμαστε η μόνη χώρα που δεν εφάρμοσε το μέτρο, που σήμερα καλούνται όλες οι υπόλοιπες να καταργήσουν. Και πάλι μιλώντας by the book…
*Η Ιωάννα Δρόσου είναι υποψήφια διδάκτορας του τμήματος Κοινωνιολογίας του Παντείου Πανεπιστημίου
