Γράφει ο Ειρηναίος Μαράκης

κι οπού κατέχει να μιλεί με γνώση και με τρόπο,
κάνει και κλαίσι και γελούν τα μάτια των αθρώπω
ΕΡΩΤΟΚΡΙΤΟΣ, Α 889-890

Το Κρητικό Αναγεννησιακό Θέατρο αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα πολιτιστικά επιτεύγματα του ελληνικού χώρου κατά την περίοδο της Αναγέννησης. Η ανάπτυξή του συνδέεται άμεσα με το ιστορικό πλαίσιο της Κρήτης από τον 16ο έως τον 17ο αιώνα, όταν το νησί βρισκόταν υπό Ενετική κυριαρχία (1204-1669). Η περίοδος αυτή χαρακτηρίζεται από έντονη οικονομική και πολιτιστική άνθηση, ιδιαίτερα για την αριστοκρατία και τους λόγιους, αν και οι κατώτερες κοινωνικές τάξεις αντιμετώπιζαν συχνά πιέσεις, προβλήματα και καταστολή από τις ενετικές αρχές. Η Κρήτη – γνωστή ως το «Βασίλειο της Κρήτης» (Regno di Candia) – ως κομβικό εμπορικό και στρατηγικό σημείο στη Μεσόγειο, αποτέλεσε σημείο συνάντησης διαφορετικών πολιτισμών και επιρροών.

Η παρουσία των Ενετών και η επαφή με τον ιταλικό πολιτισμό της Αναγέννησης επηρέασαν ουσιαστικά την τοπική κοινωνία και την καλλιτεχνική παραγωγή, με εμφανή στοιχεία από την ιταλική λόγια δραματουργία και την κομέντια ντελ άρτε. Και αυτό συνέβη ενώ την ίδια στιγμή οι Ενετοί επιχείρησαν να εδραιώσουν την Καθολική Εκκλησία στο νησί, επιβάλλοντας Λατίνους επισκόπους και περιορίζοντας την Ορθόδοξη Εκκλησία, η οποία ήταν βαθιά ριζωμένη στην τοπική κοινωνία. Παρά τις προσπάθειες, οι περισσότεροι Κρητικοί παρέμειναν πιστοί στην Ορθοδοξία, που αποτέλεσε θεμέλιο της συλλογικής τους ταυτότητας και συνδέθηκε με την αντίσταση απέναντι στη ξενική κυριαρχία, η οποία δεν ήταν αναίμακτη καθώς υπήρξαν και μια σειρά από εξεγέρσεις (Η Επανάσταση του Αγίου Τίτου, μεταξύ (1363-1364). Αλλά η Αναγέννηση έσπειρε καρπούς που ρίζωσαν βαθιά και θέριεψαν γόνιμα.

Το Κρητικό Αναγεννησιακό Θέατρο

Το Κρητικό Αναγεννησιακό Θέατρο βασίζεται κυρίως στη δημοτική γλώσσα, ιδιαίτερα στο κρητικό ιδίωμα, μια επιλογή που ενίσχυε την τοπική ταυτότητα και καθιστούσε τα έργα πιο προσιτά στο κοινό της εποχής. Ο δεκαπεντασύλλαβος στίχος και η έμμετρη μορφή το καθιστούν προσβάσιμο και οικείο, διατηρώντας παράλληλα τη λογοτεχνική του αξία. Η θεματολογία του επικεντρώνεται σε ζητήματα όπως ο έρωτας, η τιμή, το ηθικό χρέος και η μοίρα, ενώ συνδυάζει τραγικά και κωμικά στοιχεία. Οι τραγωδίες, όπως η «Ερωφίλη», αντλούν έμπνευση από την αρχαία ελληνική δραματική παράδοση: η «Ερωφίλη», έργο-σταθμός του κρητικού θεάτρου, συνδυάζει στοιχεία από την ιταλική λόγια δραματουργία (π.χ., Τάσσο, Γκουαρίνι) και την αρχαία ελληνική τραγωδία, ενώ οι κωμωδίες, όπως ο «Κατσούρμπος», επηρεάζονται από την κομέντια ντελ άρτε.

Σημαντικό στοιχείο αποτελεί η κοινωνική διάσταση των έργων αυτών. Μέσα από τους χαρακτήρες και τις συγκρούσεις τους αναδεικνύονται οι κοινωνικές ανισότητες, οι έμφυλες σχέσεις, οι οικογενειακές συγκρούσεις και η έννοια της τιμής. Παράλληλα, καταγράφεται η αγωνία για τη διατήρηση της πολιτιστικής ταυτότητας απέναντι στην ξενική κυριαρχία. Τα έργα δεν προορίζονταν μόνο για ανάγνωση, αλλά και για παραστάσεις, συχνά σε ιδιωτικούς χώρους ή αυλές αριστοκρατών, αντικατοπτρίζοντας τη σύνδεση του θεάτρου με την κοινωνική ζωή της εποχής. Ωστόσο, σε αντίθεση με τον «Ερωτόκριτο» που διαδόθηκε ευρέως μέσω της προφορικής παράδοσης, τα θεατρικά έργα κυκλοφορούσαν κυρίως ως χειρόγραφα ή έντυπα σε περιορισμένο κοινό. Αξίζει να σημειωθεί ότι η κρητική δραματουργία κατάφερε να αναδείξει την τοπική ευρηματικότητα, συνδυάζοντας αρμονικά την επίδραση της ενετικής κατοχής με το καλλιτεχνικό πνεύμα που κυριαρχούσε στη Δύση κατά την εποχή εκείνη.

Από τους βασικούς εκπροσώπους του είδους ξεχωρίζει ο Βιτσέντζος Κορνάρος, δημιουργός του «Ερωτόκριτου», έργου-σταθμού της κρητικής λογοτεχνίας με θεατρικά στοιχεία, ενώ η «Θυσία του Αβραάμ», αν και ανώνυμη ή αποδιδόμενη σε άλλους, αποτελεί σημαντικό έργο με θρησκευτικά και ηθικά ζητήματα. Ο Γεώργιος Χορτάτσης θεωρείται ο κυριότερος δραματουργός με έργα όπως η «Ερωφίλη», η σημαντικότερη τραγωδία του κρητικού θεάτρου, ο «Κατσούρμπος», μια κωμωδία που διακρίνεται για τη σάτιρα και την κοινωνική παρατήρηση, και η «Πανώρια», ένα ποιμενικό δράμα επηρεασμένο από την ιταλική όπερα και το ποιμενικό δράμα, που αποτυπώνει τον εξιδανικευμένο κόσμο της υπαίθρου. Ο Μάρκος Αντώνιος Φώσκολος, με το έργο «Φορτουνάτος», γραμμένο κατά τα τελευταία χρόνια της πολιορκίας του Χάνδακα (Ηρακλείου) από τους Τούρκους πραγματεύεται τον ρόλο της τύχης και την ανθρώπινη ματαιότητα. Επιπλέον, οι ανώνυμοι δημιουργοί του «Στάθη» και του «Ζήνωνα» και άλλων δημιουργών (Μαρίνος Φαλιέρος, Ιάκωβος Πικατόρος κ.α) εμπλουτίζουν την ποικιλία του κρητικού θεάτρου και της λογοτεχνίας. Σημαντικά κέντρα της πνευματικής ζωής του νησιού ήταν οι «Ακαδημίες» που ίδρυσαν οι διανοούμενοι των τάξεων των αστών και των ευγενών που οργάνωναν συγκεντρώσεις, στις οποίες απαγγέλλονταν τα ποιήματά τους ή ανεβάζονταν θεατρικές παραστάσεις. Από τις πιο γνωστές ήταν η Ακαδημία των Vivi στο Ρέθυμνο, των Stravaganti στο Ηράκλειο και των Sterili στα Χανιά που βοήθησαν στην ανάπτυξη του κρητικού θεατρικού λόγου.

Η πτώση του Χάνδακα στους Οθωμανούς το 1669 (η πολιορκία ξεκίνησε το 1645) σηματοδότησε το τέλος της κρητικής αναγέννησης και, κατ’ επέκταση, του θεάτρου. Η οθωμανική κυριαρχία περιόρισε τη θεατρική δραστηριότητα στην Κρήτη, αλλά οι λόγιοι και οι καλλιτέχνες που εγκατέλειψαν το νησί μετέφεραν τα κρητικά θεατρικά και λογοτεχνικά στοιχεία στα Επτάνησα και αλλού, συμβάλλοντας στη μετέπειτα ανάπτυξη της νεοελληνικής λογοτεχνίας και διατηρώντας ζωντανή την παράδοση, αν και υπό νέες συνθήκες.

Το Κρητικό Αναγεννησιακό Θέατρο δεν ήταν απλώς καλλιτεχνική έκφραση. Αποτέλεσε ένα κοινωνικό φαινόμενο, καθρέφτη της εποχής του και μέσο καταγραφής των αγωνιών, των αξιών και των αντιθέσεων της κρητικής κοινωνίας. Συγχρόνως, ενίσχυσε την αίσθηση συλλογικής ταυτότητας και πολιτιστικής συνέχειας σε μια περίοδο έντονων εξωτερικών πιέσεων. Η κληρονομιά του παραμένει ζωντανή αποδεικνύοντας τη διαχρονική του αξία. Η συμβολή του στην ιστορία του ελληνικού θεάτρου είναι καθοριστική, καθώς έθεσε τις βάσεις για τη δημιουργία ενός σύγχρονου, λαϊκού και παράλληλα λόγιου δραματικού λόγου, που έμελλε να επηρεάσει τις επόμενες γενιές δημιουργών.

Το παρελθόν που ζωντανεύει

Στις μέρες μας, όπου το θέατρο στην Ελλάδα βιώνει μια «ιδιότυπη», εντός κι εκτός εισαγωγικών, αναγέννηση – με περισσότερα κοινωνικά θέματα στο ρεπερτόριο των σκηνών, με την εμφάνιση νέων επαγγελματικών και ερασιτεχνικών ομάδων, αλλά και με τη δίψα του κοινού να ανακαλύψει μια «νέα» τέχνη – η επιλογή του Θεάτρου «Κυδωνία» και του σκηνοθέτη και ηθοποιού Μιχάλη Βιρβιδάκη να διδάξει στους μαθητές του το Κρητικό Αναγεννησιακό Θέατρο (επί εννιά ολόκληρους μήνες) αποτελεί μια πράξη ουσιαστικής σημασίας. Ο Βιρβιδάκης δεν επιδιώκει να δημιουργήσει μια νέα μόδα. Αντιθέτως, διαφυλάσσει και μεταδίδει τόσο στους μαθητές του όσο και στο ευρύτερο κοινό μια σημαντική θεατρική παράδοση – τη διδασκαλία εμβληματικών έργων του κρητικού αναγεννησιακού θεάτρου στους νέους ηθοποιούς – και συμβάλλει στην ανάδειξη μιας θεατρικής κουλτούρας θεμελιώδους για την εξέλιξη του νεότερου ελληνικού δραματουργικού λόγου.

Η διατήρηση του κρητικού ιδιώματος, η αποφυγή «νεοτερικών» σκηνοθετικών επιλογών που βλάπτουν την ποιότητα της σκηνικής μεταφοράς, καθώς και η σεμνή ενδυματολογία — που παραπέμπει στην ενετική περίοδο και στις παραδοσιακές συνήθειες της κρητικής υπαίθρου, χωρίς ωστόσο να αναπαριστά πιστά τις κλασικές παραδοσιακές φορεσιές του νησιού, αλλά με την ενσωμάτωση νεότερων στοιχείων ενισχύουν την αίσθηση του σεβασμού προς το πρωτότυπο. Το κέρδος από τη θέαση της παράστασης είναι πολλαπλά σημαντικό – ειδικά σε μια εποχή όπου το κρητικό ιδίωμα έχει καταντήσει φολκλορικό εργαλείο, με αμέτρητες αλλοιώσεις και παραμορφώσεις, όπως αποτυπώνεται στη λεγόμενη «σύγχρονη» κρητική μουσική.

Το στοίχημα που κλήθηκαν να αντιμετωπίσουν οι μαθητές του Θεάτρου «Κυδωνία» ήταν διπλό: αφενός να αποδώσουν με φυσικότητα και πειστικότητα τους ρόλους τους, αφετέρου να επικοινωνήσουν ζωντανά και αληθινά με την κρητική γλώσσα, το κοινό και το έργο των Κρητών δραματουργών. Κι αν μας επιτρέπεται η εκτίμηση, το στοίχημα κερδήθηκε με το παραπάνω. Η ανταπόκριση στη δουλειά του Μιχάλη Βιρβιδάκη και των μαθητών του υπήρξε θερμή· οι θεατές καταχειροκρότησαν την ομάδα στη δεύτερη παράσταση που δόθηκε την Τρίτη 15/7, στα Χανιά και στο αίθριο του Θεάτρου «Κυδωνία», στο πλαίσιο των εκδηλώσεων «Νύχτες Ιουλίου».

Πηγές:

1. Λευκή Σαραντινού, Η Βενετοκρατία στην Κρήτη, Fractal (2/6/2020)
2. Άρθρα στη Βικιπαίδεια
3. Νικόλας Γιάννου, Η Επανάσταση του Αγίου Τίτου, LastPoint (30/5/2020)
4. Μαρία Σπυριδοπούλου, Το λόγιο θέατρο της Αναγέννησης, Kallipos.gr (2015)

Info: Την Κυριακή 20 Ιουλίου, στις 9.00 μ.μ., στο Πολύκεντρο Δήμου Σητείας Λασιθίου, στο πλαίσιο των εκδηλώσεων του Διεθνούς Συνεδρίου «Ζητήματα ποιητικής και πρόσληψης του Ερωτόκριτου», που διοργανώνει η Στέγη Βιτσέντζος Κορνάρος (18-20 Ιουλίου), παρουσιάζονται τα έργα: Βιτσέντζου Κορνάρου, «Ερωτόκριτος», Μπεργαδής, «Απόκοπος», Ανώνυμου, «Η Θυσία του Αβραάμ», Γεώργιου Χορτάτση, «Κατσούρμπος», «Ερωφίλη», «Πανώρια», Μ.Α. Φώσκολου, «Φορτουνάτος».
Παίζουν οι: Δημήτρης Κιοστεράκης, Αλέξανδρος Ντοκάκης, Ιωάννης Στεφανουδάκης, Χρυσούλα Λιγγερίδου, Βούλα Αντωνιάδου, Ντένια Καραβασιλειάδη, Αγγελική Μπεμπλιδάκη. Στο κανονάκι και στα κρουστά η μουσικός Στέλα Καναργιέλη.
Για όσους ενδιαφέρονται, τα μαθήματα στο Θέατρο «Κυδωνία» για την περίοδο 2025-2026 α αρχίσουν τη Δευτέρα 6 Οκτωβρίου. Πληροφορίες στα τηλέφωνα του θεάτρου 2821092395 και 6973005570, προκειμένου να ενημερωθούν για την διαδικασία εισαγωγής και το πρόγραμμα μαθημάτων.