Του Γιάννη Αγγελάκη
“Αχ! Σαν παπαγάλοι της ουτοπικής Αρκαδίας επαναλαμβάνουν το τραπάρι των οικονομολόγων: «Δουλειά, δουλειά, ν’ αυξήσουμε τον εθνικό πλούτο!» Ανόητοι! Ο βιομηχανικός εξοπλισμός αργεί να βελτιωθεί μόνο και μόνο επειδή εσείς δουλεύετε υπερβολικά πολύ».
Πωλ Λαφάργκ, Το Δικαίωμα στη Τεμπελιά, σελ. 34
Τα οφέλη από την παρουσία των ψηφιακών νομάδων για την οικονομία ενός τόπου σίγουρα μπορούν να είναι σημαντικά.
Σύμφωνα με μελέτη του Ινστιτούτου Τεχνολογίας της Μασαχουσέτης, αν η Ελλάδα κατορθώσει να προσελκύει 100.000 ψηφιακούς νομάδες τον χρόνο οι οποίοι θα παραμένουν στη χώρα έως 6 μήνες, τα οφέλη θα φτάνουν τα 1,6 δις ευρώ.
Όμως, ποιοι ακριβώς θα καρπώνονται τα οφέλη; Ποιος θα διασφαλίζει ότι το κέρδος απο αυτή την παρουσία θα διαμοιράζεται σε όλη την κοινωνία και όχι σε λίγα χέρια εντείνοντας έτσι τις υπάρχουσες και βαθιές ανισότητες;
Πώς αντιμετωπίζουμε ως κοινωνία τις προβληματικές που δημιουργούνται, όπως στο στεγαστικό ζήτημα;
Λαμβάνοντας υπόψη ότι η αυξηση του αριθμού των ψηφιακών νομάδων πιθανοτατα θα είναι εκρηκτική και είναι αναπόφευκτη με την πανδημία να επιταχύνει τις εξελίξεις, με ποιο τρόπο οριοθετείται η παρουσία τους;
Ως ποιο σημείο επιτρέπεται η οικονομία ενός τόπου να εξαρτάται από ψηφιακούς νομάδες ή lifestyle immigrants;
Κατά πόσο είναι επιθυμητή η παρουσία ενός επιπλέον πληθυσμού που ζει για πολλούς μήνες ή σε μόνιμη βάση σε ένα τόπο δίχως την επιθυμία κάποιας ένταξης ή ενσωμάτωσης στην κοινωνική λειτουργία; Υπάρχει κάποιο όριο στον αριθμό που μπορεί να επιλέγει ένα τέτοιο τρόπο ζωής;
Μετά από ποιο σημείο η παρουσία τους μετατρέπεται σε πρόβλημα;
Και τι ρόλο θέλουμε επιτέλους να έχει ο γηγενής πληθυσμός, αυτός ο οποίος εν πολλοίς δεν έχει τη δυνατότητα να επιλέξει τοποθεσία όπου ζει και του οποίου η ευημερία εξαρτάται από τη συλλογική πρόοδο;
Ο ψηφιακός νομαδισμός είναι ένα φαινόμενο που αφορά κυρίως νέους ανθρώπους που έχουν μεγαλώσει σε έναν κόσμο όπου η ιδεολογία του νεοφιλελευθερισμού είναι απόλυτα κυρίαρχη. Μεγάλωσαν στην εποχή του «τέλους της ιστορίας» και ο αγώνας τους για υπέρβαση των ορίων και αδιεξόδων της ζωής τους καθορίζεται από τα όρια της ύπαρξής τους.
Σε αυτό τον κόσμο δε ζούμε όλοι μας αλλωστε;
Το παράδοξο στο οποίο ζούνε είναι ότι η όποια ουτοπία τους μπορεί να έχει βάσεις μονάχα ρεαλιστικές που βασίζονται στο στέρεο έδαφος της πραγματικότητας που ζούνε και έχουν αποδεχτεί ως αναπόφευκτης, την οποία όμως προσπαθούν να υπερβούν ατομικά.
Πολλοί από αυτούς είναι πρεκάριοι οι οποίοι φέρονται ως επιχειρηματίες για να πετύχουν τον στόχο της απελευθέρωσης από την εργασία.
Θέλουν να γίνουν οι «νέοι πλούσιοι».
Ο τρόπος ζωής τους χαρακτηρίζεται από μια προσπάθεια υπέρβασης της πραγματικότητας όπου στο επίκεντρο της βρίσκεται η εργασία που είναι επισφαλής, κακά αμοιβόμενη, απαιτητική.
Είναι η απάντηση που δίνει ένας “ρεαλιστής καπιταλιστής” στο ζήτημα της μετα-εργασίας. Μια ουτοπία στην οποία στο επίκεντρό της βρισκεται ο «εαυτός» ο οποίος αναγνωρίζεται ως ο μόνος ικανός και υπεύθυνος για την εκπλήρωσή της. [162]
Όμως η υπέρβαση μιας κοινωνικής πραγματικότητας δεν είναι ποτέ μόνο ατομική υπόθεση. [163, 164]
Μόλις 2% των ψηφιακών νομάδων εργάζεται 10 ώρες ή λιγότερες τη βδομάδα, 28% εργάζεται από 20 έως 40 ώρες τη βδομάδα, όμως η συντριπτική πλειοψηφια με ποσοστό 70% εργάζεται 40 ώρες τη βδομάδα ή και παραπάνω. [165]
Ως κοινωνίες βρισκόμαστε σε ένα μεταίχμιο.
Οι προϋποθέσεις για να εργάζονται όλοι 15 ώρες τη βδομάδα, όπως είχε γράψει στο προφητικό του κείμενο ο Κέινς το 1930, σήμερα ήδη υπάρχουν.
Η παραγωγικότητα σε εργασίες που βασίζονται σε γραφεία έχει αυξηθεί κατά 84% από το 1970 εξαιτίας της χρήσης υπολογιστών. Ένας εργαζόμενος σε γραφείο σήμερα μπορεί σε 1 ώρα να ολοκληρώσει έργο που ένας εργαζόμενος το 1970 για την ολοκλήρωσή του θα χρειαζόταν 5 ώρες. Μία ημέρα εργασίας το 1970 αντιστοιχεί σε 1,5 ώρα εργασίας σήμερα. [166, 167, 168]
Από το 1993 έως το 2004 η αγροτική παραγωγή μέσω της χρήσης νέων τεχνολογιών αυξήθηκε κατά 46%. Η έκρηξη παραγωγικότητας στον αγροτικό τομέα θα είναι ακόμα μεγαλύτερη τα επόμενα χρόνια μέσω της όλο και μεγαλυτερης εφαρμογής συστημάτων ακριβείας που βασίζονται στην τεχνητή νοημοσύνη και τους έξυπνους αλγόριθμους. [169, 170]
Πολλές εργασίες που σήμερα γίνονται από ανθρώπους θα γίνονται από ρομπότ και από αυτοματοποιημένα συστήματα αυξάνοντας σημαντικα την παραγωγική ικανότητα. Ήδη, εν μέσω πανδημίας, καταγράφηκε μια μεγάλη άνοδο στην παραγωγικότητα. [171, 172]
Η οικονομική κρίση που είχε προηγηθεί αυτή της πανδημίας απέδειξε ότι οι δουλειές που χάνονται δε ξαναδημιουργούνται. Γιατί δεν υπάρχει – κι ίσως δεν υπήρχε εδώ και καιρό – ανάγκη γι’ αυτές. Η οικονομία λειτουργεί πιο αποδοτικά δίχως αυτές. Σύμφωνα και με πρόσφατα στοιχεία, εν μέσω πανδημίας χάθηκαν 22 εκατομμύρια θέσεις εργασίας στις χώρες της Δυσης, κυρίως στα κατώτερα στρώματα της κοινωνίας. Η απώλεια θέσεων εργασίας στον υπόλοιπο κόσμο είναι πολύ μεγαλύτερες.
Πόσες από αυτές τις θέσεις εργασίας θα ανακτηθούν μετά την πανδημία; Θα πρέπει να ανακτηθούν; [173, 174, 175]
Αν και η αύξηση της παραγωγικότητας είναι τεράστια και η ανάγκη για εργασία συρρικνώνεται, τα οφελη δεν κατανέμονται ισομερώς.
Σήμερα, περισσότερο από ποτέ άλλοτε στην πρόσφατη ιστορία, οι οικονομικές ανισότητες δεν είναι μόνο τεράστιες, μοιάζουν και παγιωμένες. Τα χρέη των νοικοκυριών βρίσκονται στα υψηλότερα επίπεδα ιστορικά στις περισσότερες χώρες του κοσμου. [176, 177]
Τα τεράστια οφέλη της αύξησης της παραγωγικότητας και της μείωσης της ανάγκης για εργασία καταλήγουν σε λίγα χέρια, κυρίως σε ανθρώπους στις χώρες της Δύσης. [178, 179]
Σύμφωνα με έκθεση του Ινστιτούτου Οικονομικής Πολιτικής, οι μισθοί των CEO αυξήθηκαν κατά 937% τη στιγμή που οι μέσοι μισθοί ανέβηκαν μόλις 10,2%.
Σήμερα δεν έχουμε έλλειψη αγαθών αλλά υπεραφθονία και υπερσυσσώρευση.
Το πρόβλημα σήμερα είναι ορθής διανομής του τεράστιου πλούτου που ήδη υπάρχει, όχι παραγωγής επιπλέον πλούτου.
Σήμερα, ζούμε εν μέρει σε μια μετα-εργασιακή κοινωνία.
Όμως, αν και ο μέσος όρος των ωρών εργασίας έχει μειωθεί αισθητά σε σχέση με προηγούμενες δεκαετιες σε μια σειρά από χώρες του δυτικού κόσμου, αυτό συμβαίνει λόγω της ολο και αυξανόμενης σημασίας της μερικής απασχόλησης.
Το 1980, ο Γάλλος οικονομολόγος Andre Gorz είχε πει:
«Η διαδικασία της κατάργησης της εργασίας είναι μια διαδικασία που ήδη βρίσκεται σε εξέλιξη… Ο τροπος με τον οποίο θα τη διαχειριστούμε θα αποτελέσει το κεντρικο πολιτικό ζήτημα που θα μας απασχολήσει τις επόμενες δεκαετίες». [180]
Σήμερα, καλούμαστε να αναγνωρίσουμε αυτό το κεντρικό ζήτημα και να αναζητήσουμε τρόπους που θα το λύνουν αποτελεσματικά και δίκαια.
Καλούμαστε επίσης να αναγνωρίσουμε ποιο δεν είναι το κεντρικό ζήτημα:
Το ζήτημα λ.χ. δεν είναι να γίνουμε όλοι τόσο «επιτυχημένοι» ώστε να εργαζόμαστε 4 ώρες τη βδομάδα, σύμφωνα με την προβαλλόμενη νεοφιλελεύθερη ουτοπία του γκουρού των ψηφιακών νομάδων Tim Feriss.
Αυτός είναι ένας ανέφικτος στόχος για το σύνολο της κοινωνίας. Αντιμετωπίζει το ζήτημα της μετα-εργασίας ως ζήτημα το οποίο ενυπόκειται στο άτομο να βρει τη λύση του, ως ένα προνόμιο το οποίο κάποιοι στη βάση γνώσεων, σωστών ατομικών επιλογών και δεξιοτήτων «αξιοκρατικά» δικαιούνται να κατακτήσουν.
Θα μπορούσε όμως να είναι στόχος η αύξηση της αποδοτικής εργασίας με την εφαρμογή καλών πρακτικών και τη χρήση νέων τεχνολογιών, όπως πετυχαίνουν οι ψηφιακοί νομάδες.
Το πραγματικά κεντρικό ζήτημα είναι χρησιμοποιώντας τις δυνατότητες που μας δίνει η τεχνολογία και η ορθή εφαρμογή της, να επιβάλλουμε συλλογικά ως κοινωνία οι άνθρωποι να εργάζονται λιγότερες ώρες και να έχουν περισσότερο χρόνο για να ξοδέψουν «σε αυτά που πραγματικά έχουν σημασία»: στους συνανθρώπους τους, στην βελτίωση της κοινότητας τους, στην ενδυνάμωση των κοινωνικών δεσμών.
Το ζήτημα είναι «να κάνουμε αυτό που αγαπάμε» πέρα από την εργασία, στον ελεύθερό μας χρόνο, όχι για να έχουμε πάθος και να είμαστε ακόμα πιο αποδοτικοί στην εργασία, αλλά από χαρά για τη δημιουργία. Από ευχαρίστηση, όχι από ανάγκη.
Το ζήτημα είναι ο στόχος μιας ζωής πέρα από την εργασία, από ατομικό στόχο και προνόμιο για λίγους εκλεκτούς να μετατραπεί, σε αυτονόητο συλλογικό αγαθό.
Ήδη, σε πολλές χώρες γίνονται βήματα προς αυτή την κατεύθυνση με μείωση των ωρών εργασίας και με προσπάθειες καθιέρωσης της εργασίας των 4 ημερών. [181, 182]
Το ζήτημα είναι επίσης να αναζητήσουμε και τις πιθανές προβληματικές που θα αναπτυχθούν σε μια μετα-εργασιακή κοινωνία, ώστε η ουτοπία να μη μετατραπεί σε δυστοπία. Τίποτα καινούργιο δεν έρχεται δίχως νέα αινίγματα που οι κοινωνίες θα κληθούν να βρουν τις απαντήσεις. [183]
Σε αυτή τη διαδρομή, οι ψηφιακοί νομάδες μπορούν να αποτελέσουν τους πρωτοπόρους μιας ελπιδοφόρας αλλαγής για την ανθρωπότητα ή να αποτελέσουν μέρος του προβλήματος που η ανθρωπότητα θα κληθεί να υπερβεί.
Η μετάβαση σε μια κοινωνία της μετα-εργασίας δε θα είναι ενας εύκολος στόχος γιατί η επίτευξή του εξαρτάται από την ανακάλυψη εναλλακτικών σε έναν κόσμο που έχουμε πειστεί ότι δεν υπάρχουν. Ίσως αυτή είναι και η πιο σημαντική και δύσκολη υπέρβαση που έχουμε να κάνουμε.
Αλλά όπως είχε πει και η Μάργκαρετ Θάτσερ στις 1 του Μάη του 1979 στην τελευταία της προεκλογική ομιλία πριν εκλεγεί, φιλοσοφώντας πανω στη φύση της αλλαγής στις πολιτικές ιδέες και στις κοινωνίες:
«Οι αιρέσεις της μιας περιόδου, πάντα μετατρέπονται στις ορθοδοξίες μιας άλλης». [184]
Εμείς, οφείλουμε να τις αναδείξουμε.
ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΕΠΙΣΗΣ:
- Ψηφιακοί νομάδες: Οι αγγελιοφόροι της 4ης τεχνολογικής επανάστασης, η στεγαστική κριση και το ονειρο μιας ζωής πέρα από την εργασία (μέρος 1ο)
- Ψηφιακοί νομάδες: Τι είναι ο ψηφιακός νομαδισμός και ποιες συνθήκες ευνοούν την άνθηση του φαινομένου (μέρος 2ο)
- Ψηφιακοί νομάδες: Η ανάπτυξη μιας νέας βιομηχανίας, ο ανταγωνισμός χωρών για την προσέλκυσή τους και το πρώτο ψηφιακό έθνος (μέρος 3ο)
- Ψηφιακοί νομάδες: Το στάτους της απελευθέρωσης από την τοποθεσία, ο μινιμαλισμός και ο “λιτός βίος” (μέρος 4ο)
- Ψηφιακοί νομάδες: Το όνειρο της ατομικής ελευθερίας που μετατρέπεται σε ανάγκη της γραφειοκρατίας (μέρος 5ο)
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:
162. Capitalist Realism, https://en.wikipedia.org
163. Nicola Bozzi, #digitalnomads, #solotravellers, #remoteworkers: A Cultural Critique of the Traveling Entrepreneur on Instagram, https://journals.sagepub.com
164. Alex Napier Holland, Digital nomads are already the future, https://medium.com
165. 15 Digital Nomad Statistics and Exciting Trends [*2021 Update*], https://www.projectuntethered.com
166. When John Maynard Keynes Predicted a 15-Hour Workweek “in a Hundred Year’s Time” (1930), https://www.openculture.com
167. James Heskett, Do Americans Work Too Much and Think About Work Too Little?, https://hbswk.hbs.edu
168. Jory MacKay, How many hours do we really need to work each week? The answer isn’t what you think it is.
169. Precision farming, https://ec.europa.eu
170. Achim Walter, Robert Finger, Robert Huber, and Nina Buchmann, Opinion: Smart farming is key to developing sustainable agriculture, https://www.pnas.org
171. Erik Brynjolfsson, Georgios Petropoulos, The coming productivity boom, https://www.technologyreview.com
172. Robert D. Atkinson, Robotics and the Future of Production and Work, https://itif.org/publications
173. Karen Gilchrist, Covid-19 has destroyed 22 million jobs in advanced countries, says OECD, https://www.cnbc.com
174. 81 million jobs lost as COVID-19 creates turmoil in Asia-Pacific labour markets, https://www.ilo.org
175. Ben King, Unemployment rate: How many people are out of work?, https://www.bbc.com
176. Households Debt to GDP, https://tradingeconomics.com
177. Household debt in OECD countries, https://www.oecd-ilibrary.org
178. Joshua Krook, Whatever happened to the 15-hour workweek?, https://theconversation.com
179. Andrew Reamer, The Impacts of Technological Invention on Economic Growth, https://gwipp.gwu.edu
180. Sean Illing, Bullshit jobs: why they exist and why you might have one, https://www.vox.comx
181. Four-day work week: A mixed success, https://www.dw.com
182. Four-day workweek, https://en.wikipedia.org
183. Γιάννης Αγγελάκης, Τεχνητή νοημοσύνη και Αυτοματισμός: Δίχως τις ανθρώπινες αρετές το μέλλον θα είναι βίαιο, https://www.huffingtonpost.gr
184. Margaret Thatcher, Speech to Conservative Rally in Bolton, https://www.margaretthatcher.org
Φωτογραφίες: depositphotos.com