Επιμέλεια: Σπύρου Δαράκη *
(συμπεράσματα που βγαίνουν και διατηρούν στο ακέραιο την επικαιρότητά τους)
Τα γεγονότα του 1919-1922 στην Εγγύς Ανατολή είναι λάθος να τα βλέπουμε σαν μια ελληνοτουρκική διένεξη, σαν έναν πόλεμο ανάμεσα στον ελληνικό και τον τουρκικό λαό. Την εκστρατεία την επέβαλαν στον ελληνικό λαό οι ιμπεριαλιστές της Αντάντ και η ντόπια ολιγαρχία για την εξυπηρέτηση των συμφερόντων τους. Το ότι αυτός ήταν ο χαρακτήρας της εκστρατείας αναγκάζεται να το πει και ο Ε. Αβέρωφ, έστω και έμμεσα, πολλά χρόνια αργότερα, όταν από το επίσημο βήμα του ΟΗΕ στα 1957 απαντώντας στον τούρκο συνάδελφό του δηλώνει, πως: «…ο πόλεμος αυτός έγινε, διότι προσεκλήθημεν όπως συμμετάσχωμεν εις αυτόν, υπό της Αγγλίας, της Γαλλίας και της Ιταλίας, αι οποίαι, δυνάμει της συνθήκης των Σεβρών εισέβαλαν εις την Μικράν Ασίαν και εκκάλεσαν την Ελλάδα να καταλάβει την ακτήν, την οποίαν όντως κατέλαβεν… Πρέπει να αναγνωρίσομε ότι η Τουρκία απάντησε με μίαν υπερηφάνειαν και μίαν γενναιότητα, η οποία της έδωσε την εθνική της ανεξαρτησία. Αλλά πρέπει να υπάρξει προσοχή, προτού αναφερθεί αυτός ο πόλεμος, ως πόλεμος ελληνικής καταχτήσεως. Ήτο πόλεμος συμμαχικής κατακτήσεως εις την οποίαν η Ελλάς εκλήθη να λάβει μέρος, αλλά βεβαίως δεν ήτο ελληνικός πόλεμος»(Εφημερίδα «To Βήμα», 24/12/1957).
Στις 28/7 (10/8, με το νέο ημερολόγιο)/1920, υπογράφεται η συνθήκη η Συνθήκη των Σεβρών, η οποία έχει καταγραφεί στην ελληνική αστική ιστοριογραφία ως «η κορύφωση» του «ονείρου της Μεγάλης Ελλάδας»,πουεπήλθεως«φυσική»εκπλήρωσητου«ιστορικούπεπρωμένου» τηςήωςπροσωπικόεπίτευγματηςδιεθνούς«γοητείαςκαιεπιρροής»τουΕλ.Βενιζέλου (πολύ συχνά και τα δύο). Η κατάρρευση αυτού του «ονείρου», 3 χρόνια αργότερα, αποδόθηκε στον «Εθνικό Διχασμό», στην «ακραία και πικρόχολη δημαγωγία» της αντιβενιζελικής παράταξης (με την οποία κέρδισε τις εκλογές του 1920 και «έριξε το ελληνικόκαράβισταβράχια»),ήακόμακαισε«κομμουνιστικόδάκτυλο».
Ωστόσο, τίποτε από τα παραπάνω δεν προσεγγίζει την ουσία και το βάθος – ή καν την αλήθεια – των πραγματικών αιτιών που οδήγησαν τόσο στη Συνθήκη των Σεβρών όσο καιστηναναθεωρημένηεκδοχήτης(τηςΛοζάνης),πουτηνδιαδέχθηκελίγοαργότερα. Η ειρήνη των Σεβρών, όπως και κάθε ειρήνη που συνομολογείτε έπειτα από μια ενδοϊμπεριαλιστική σύγκρουση, ήταν μια ιμπεριαλιστική ειρήνη. Ερχόταν δηλαδή να αποτυπώσει, με όρους συνθήκης, το αποτέλεσμα της όξυνσης των ανταγωνισμών μεταξύμιαςσειράςκαπιταλιστικώνκρατών,πουπήρεπολεμικήμορφήκαικατέληξεσε ένα νέο συσχετισμό (με νικητές και ηττημένους, ωφελημένους και «ριγμένους»). Από αυτήν την άποψη, η Συνθήκη των Σεβρών, όπως και κάθε ιμπεριαλιστική ειρήνη,ήταν εγγενώς θνησιγενής,εμπεριέχοντας εξαρχής τα ψήγματα του επόμενου ιμπεριαλιστικού πολέμου.
Η Συνθήκη των Σεβρών (μια από τις πολλές επιμέρους Συνθήκες Ειρήνης του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου – και συγκεκριμένα μεταξύ των δυνάμεων της Αντάντ και της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας) δεν διέφερε πολύ από την αντίστοιχη των Βερσαλλιών (μεταξύ των δυνάμεων της Αντάντ και της Γερμανίας), που σηματοδότησε την αντίστροφη μέτρηση για τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Ωστόσο, οι αντιθέσεις που περιέκλειεήταντέτοιεςπουοδήγησανακόμηταχύτεραστηναμφισβήτησηκαιεντέλει στην αναθεώρησήτης.
ΟιρίζεςτουζητήματοςυπάρχουνπολύπιοπίσωαπότονΑ’ΠαγκόσμιοΠόλεμο,στην εξέλιξη του λεγόμενου Ανατολικού Ζητήματος (που αφορούσε την τύχη της παρακμάζουσας ΟθωμανικήςΑυτοκρατορίας).
Ας δούμε ορισμένες από τις εξελίξεις που αφορούν στην τελευταία φάσητου:Στονπόλεμοπουεπιτάχυνεκαισφράγισετοδιαμελισμό-καιδιάλυση-της ΟθωμανικήςΑυτοκρατορίας.Ειδικότεραορισμένααπόταγεγονόταπουπροηγήθηκαν της Συνθήκης τωνΣεβρών.
Πόλεμος και παζάρια για τη μελλοντική νομή της λείας
Τα παζάρια για τη νομή της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ξεκίνησαν πριν καν παρέλθουν 6 μήνες αφότου η τελευταία μπήκε στον πόλεμο, στο πλευρό των Κεντρικών Δυνάμεων (Γερμανία-Αυστροουγγαρία). Πράγματι, με τη Συμφωνία της Κωνσταντινούπολης (18 Μάρτη 1915), οι τρεις κύριες δυνάμεις της Αντάντ (Βρετανία – Γαλλία – Ρωσία), προχώρησαν σε μια προκαταρκτική αλληλοαναγνώριση των συμφερόντων τους στην περιοχή, με πολλούς, βέβαια, αστερίσκους.
Ακολούθησαν οι διαπραγματεύσεις με την Ιταλία, προκειμένου να αλλάξει ιμπεριαλιστικό στρατόπεδο και να μπει ενεργά στον πόλεμο με τις δυνάμεις της Αντάντ (έως τότε η Ιταλία, αν και σε συμμαχία με τη Γερμανία και την Αυστροουγγαρία από το 1882, είχε κρατήσει στάση ουδετερότητας). Μεταξύ των σχετικών «ανταλλαγμάτων» που συνομολογήθηκαν στη Συνθήκη του Λονδίνου (26 Απρίλη 1915) ήταν και ένα «δίκαιο μερίδιο στην περιοχή της Μεσογείου, πέριξ της επαρχίας της Αττάλειας». Έτσι, «σε περίπτωση ολικού ή μερικού διαμελισμού» της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, τα εδάφη αυτά «δεσμεύονταν για την Ιταλία, η οποία δικαιούτο να τα καταλάβει».
Στη συνέχεια, με τη Συμφωνία Sykes-Picot (Σάικς-Πικό), στις 16 Μάη 1916, Βρετανία και Γαλλία καταμέρισαν μεταξύ τους τις αραβικές επαρχίες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, ορίζοντας εδαφικές προσαρτήσεις και ακόμη ευρύτερες σφαίρες επιρροής (για τη μεν πρώτη στην περιοχή της Μεσοποταμίας και για τη δεύτερη σε Συρία και Κιλικία). Η Ρωσία, αν και δε μετείχε στις διαπραγματεύσεις, επικύρωσε την εν λόγω Συμφωνία. Η Ιταλία, από την άλλη μεριά, που ενημερώθηκε για το περιεχόμενό της αρκετούς μήνες αργότερα, αντέδρασε στον αποκλεισμό της από τη νομή της Μέσης Ανατολής, αυξάνοντας τις διεκδικήσεις της.
Οι τελευταίες ενσωματώθηκαν εν μέρει στη Συμφωνία του St. Jean de Maurienne (Σεν Ζαν ντε Μοριέν), στις 18 Αυγούστου 1917, με την οποία αναγνωρίστηκαν στην Ιταλία ενισχυμένα «δικαιώματα» επί της Μικράς Ασίας (συμπεριλαμβανομένης της Σμύρνης). Η Συμφωνία, ωστόσο, συνοδευόταν από μια σειρά όρους και προϋποθέσεις, που αντικειμενικά την καθιστούσαν μετέωρη και υπό αίρεση. Βρετανία και Γαλλία εξαρτούσαν την υλοποίηση των ιταλικών διεκδικήσεων, μεταξύ άλλων, από τη συγκατάθεση της Ρωσίας (που βρίσκονταν σε επαναστατικό αναβρασμό και απείχε των σχετικών διαπραγματεύσεων), από τη μεγαλύτερη πολεμική συνδρομή της Ιταλίας εναντίον των Οθωμανών, από τη μη διακύβευση των γαλλοβρετανικών συμφερόντων στην περιοχή (από την ιταλική επέκταση) κοκ. Όλες οι πλευρές «προσπαθούσαν διαρκώς να εξαπατήσουν οι μεν τους δε».
Οι επιδιώξεις Βρετανίας, Γαλλίας και Ιταλίας στην Εγγύς και Μέση Ανατολή
"google ad"
Η Βρετανία υπήρξε διαχρονικά από τους βασικότερους υποστηρικτές της ακεραιότητας της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, εφόσον αυτό εξυπηρετούσε καλύτερα τα συμφέροντά της στην περιοχή και ευρύτερα (ιδιαίτερα σε σχέση με την απρόσκοπτη λειτουργία του θαλάσσιου εμπορίου με τις ασιατικές της αποικίες –και κυρίως την Ινδία). Ωστόσο, με την είσοδο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας στον πόλεμο, στο πλευρό του αντίπαλου ιμπεριαλιστικού συνασπισμού, η πολιτική της αυτή «ανεστράφη πλήρως».
Με τη Συμφωνία Sykes-Picot η Βρετανία –έχοντας ως γνώμονα τα παραπάνω πάγια συμφέροντά της– διεκδικούσε τον άμεσο ή έμμεσο έλεγχο των εδαφών που συνέδεαν την αποικία της Αιγύπτου με τον Περσικό Κόλπο. Στην πορεία του πολέμου, ωστόσο, οι βλέψεις της διευρύνθηκαν, αφού η επαναστατημένη Ρωσία είχε παραιτηθεί από τις αξιώσεις της, ενώ η Γαλλία θεωρήθηκε πως είχε ευνοηθεί «σκανδαλωδώς» κατά την αρχική μοιρασιά. Έτσι, το βρετανικό υπουργείο Εξωτερικών εκτίμησε πως «δε συντρέχουν πλέον οι λόγοι που υπαγόρευαν την πολιτική μας το 1915», τονίζοντας πως «το ζήτημα της Τουρκίας πρέπει να εξεταστεί εκ νέου». Ως εκ τούτου, οι βρετανικές βλέψεις επεκτάθηκαν στο σύνολο σχεδόν της Μεσοποταμίας. Η μεταπολεμική υπόσταση του τουρκικού κράτους (κατά τους τότε βρετανικούς σχεδιασμούς) θα περιοριζόταν βασικά στη Μικρά Ασία, με την ουσιαστική ή τυπική κυριαρχία επί μιας σειράς όμορων περιοχών (εφόσον δεν απειλούνταν τα βρετανικά συμφέροντα και διεκδικήσεις).
Η Γαλλία, από τη μεριά της, επιδίωκε τον άμεσο ή έμμεσο έλεγχο της Συρίας και των φυσικών της προεκτάσεων σε Κιλικία και Λίβανο. Ωστόσο, δεν ήταν υπέρ της διάλυσης ή του «υπερβολικού περιορισμού» της οθωμανικής επικράτειας. «Η Γαλλία», είχε τονίσει ο υπουργός Εξωτερικών της χώρας St. Pichon (Πισόν) (1918), είχε «αδιαμφισβήτητα δικαιώματα στη διασφάλιση της ακεραιότητας της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας». «Η γαλλική κυβέρνηση», διευκρινίζονταν πιο συγκεκριμένα σε σχετικό υπόμνημα, «φρονεί ότι (…) θα ήταν σκόπιμο να διαφυλαχθεί βιώσιμο τουρκικό κράτος και να ακρωτηριαστεί εδαφικά όσο το δυνατό λιγότερο. Ο περιορισμός της οθωμανικής επικράτειας προφανώς δε μας συμφέρει. Οι Γάλλοι υπήκοοι κατέχουν εκεί προνομιακή θέση, την οποία όμως θα χάσουν σε όσες περιοχές κατοχυρωθούν σε κράτη όπου δεσπόζει κάποια μορφή αποκλειστικού εθνικισμού ή σε όσες τεθούν υπό την επιρροή κάποιας Μεγάλης Δύναμης αποφασισμένης να αποζημιωθεί για τις θυσίες και το κόστος του πολέμου. Οπωσδήποτε, δεν αποτελεί επαρκή αποζημίωση το να μας ανατεθεί εντολή για οποιαδήποτε περιοχή».
Πράγματι, παραμονές του πολέμου (Ιούλης 1914) η Γαλλία κατείχε τη μερίδα του λέοντος –και με διαφορά– μεταξύ των ξένων επενδυτών στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, τόσο σε ιδιωτικά κεφάλαια (45%), όσο και επί του δημοσίου χρέους της χώρας (59,8%). Τα αντίστοιχα μεγέθη για τη Γερμανία ήταν 24,6% και 16,2%, ενώ για τη Βρετανία 16% και 13,7%. Η ειδοποιός αυτή διαφορά με το βασικό ανταγωνιστή της στη νομή της μεταπολεμικής λείας (τη Βρετανία), καθόρισε σε μεγάλο βαθμό και τη βάση πάνω στην οποία διαμορφώθηκαν κι εξελίχτηκαν οι διαφορετικές –και συχνά αντικρουόμενες– επιδιώξεις της κάθε δύναμης έναντι της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.
Η Ιταλία, που μπήκε στη «μοιρασιά» με σχετική καθυστέρηση (ενώ «αποκλείστηκε» και από τη Συμφωνία Sykes-Picot των «δύο μεγάλων»), πρόβαλλε, ως αναδυόμενη καπιταλιστική δύναμη, ιδιαίτερα επιθετικά και φιλόδοξα τις επιδιώξεις της. Αυτές (όπως διατυπώθηκαν στα τέλη του 1916) περιελάμβαναν τα βιλαέτια του Αϊδινίου, του Ικονίου και των Αδάνων. Στις ενστάσεις του Βρετανού υπουργού Εξωτερικών, Sir E. Grey (Γκρέι), πως οι ιταλικές αξιώσεις ήταν υπερβολικά μεγάλες, ο Ιταλός διπλωμάτης G. Imperiali (Ιμπεριάλι) απάντησε χαρακτηριστικά: «Όχι μεγαλύτερες από εκείνες της Γαλλίας.» Η τελευταία επίσης αντιμετώπιζε αρνητικά τις ιταλικές αξιώσεις, θεωρώντας πως η Ιταλία επιδίωκε «ίσο μερίδιο από τους καρπούς αλλότριων κόπων»!
Οι ιταλικές βλέψεις τέμνονταν άμεσα με τις αντίστοιχες γαλλικές, ειδικά στο βιλαέτι των Αδάνων, που, κατά το Γάλλο πρωθυπουργό, A. Briand (Μπριάν), ήταν «το κλειδί της άμυνας και ο σιτοβολώνας της Συρίας» (ενώ, όντας «επί αιώνες υπό την επιρροή της Γαλλίας», θεωρούνταν ως «αναπόσπαστο μέρος της εθνικής της κληρονομιάς»!). Αλλά και στο βιλαέτι του Αϊδινίου (Σμύρνη) οι Γάλλοι καπιταλιστές διέθεταν σημαντικά συμφέροντα, τα οποία ήθελαν να προστατέψουν.
Πάντως, μετά από τις διασυμμαχικές διαπραγματεύσεις για τη Μικρά Ασία (Λονδίνο, 29 Γενάρη 1917), που κατέληξαν σε αδιέξοδο για τις ιταλικές διεκδικήσεις, οι Γάλλοι «άρχισαν να ευνοούν την ιδέα να κατοχυρώσουν τη Σμύρνη στην Ιταλία, ελπίζοντας να εκτρέψουν έτσι τις βλέψεις της» από πιο μείζονος «ενδιαφέροντος» για εκείνη περιοχές, «όπως τα Άδανα και η Μερσίνα». Βρετανοί και Ρώσοι, από τη μεριά τους, που προόριζαν τη Μικρά Ασία ως το βασικό σώμα του μεταπολεμικού τουρκικού κράτους, ήταν κάθετα αντίθετοι στην απόδοση της Σμύρνης στην Ιταλία και πίεζαν για παραχωρήσεις σε βάρος των γαλλικών βλέψεων. «Οι Ιταλοί πάλι επέμεναν στην προσάρτηση της Σμύρνης, την οποία θεωρούσαν “φυσική πρωτεύουσα” της δικής τους ζώνης.» Τελικά, με τη Συμφωνία του St. Jean de Maurienne λίγους μήνες αργότερα, θα αναγνωρίζονταν –όπως είδαμε ήδη– «ενισχυμένα δικαιώματα» της Ιταλίας στην περιοχή της Σμύρνης, αλλά με πολλούς αστερίσκους.
Η ανακωχή του Μούδρου
Στις 30 Οκτώβρη 1918 η Οθωμανική Αυτοκρατορία συνθηκολόγησε (ανακωχή του Μούδρου), οξύνοντας ακόμη περισσότερο τους ενδοϊμπεριαλιστικούς ανταγωνισμούς στους κόλπους των νικητριών δυνάμεων της Αντάντ. Ενδεικτικό των εν λόγω αντιθέσεων είναι και το γεγονός ότι θα έπρεπε να μεσολαβήσουν σχεδόν δυο επιπλέον χρόνια (αδυσώπητων διαπραγματεύσεων) έως τη συνομολόγηση συνθήκης ειρήνης τον Αύγουστο του 1920. Απ’ όλους τους όρους της αρχικής συνθηκολόγησης, ο πιο κρίσιμος, ίσως, ήταν ο 7ος, ο οποίος όριζε πως «οι Σύμμαχοι έχουν το δικαίωμα να καταλάβουν οποιοδήποτε στρατηγικό σημείο [της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας], εφόσον προέκυπτε κίνδυνος για την ασφάλειά τους».37 Η διάταξη αυτή, ερμηνεύσιμη κατά το δοκούν, ουσιαστικά έλυνε τα χέρια των νικητών για οποιαδήποτε επέμβαση στο μέλλον προς διασφάλιση των συμφερόντων τους στην περιοχή.
Παραμονές της ανακωχής, οι σχέσεις Βρετανίας-Γαλλίας ήταν ήδη τεταμένες γύρω από το ποιος θα είχε το στρατιωτικό πρόσταγμα και, κατά προέκταση, την πρωτοκαθεδρία στην Εγγύς Ανατολή. Έτσι, όταν οι Οθωμανοί απευθύνθηκαν στη Βρετανία για συνθηκολόγηση, η τελευταία άδραξε την ευκαιρία, δίνοντας οδηγίες στο ναύαρχο Calthorpe (Κάλθορπ) «όπως αποκλείσει το Γάλλο ομόλογό του, ναύαρχο Amet, από κάθε συμμετοχή στις διαβουλεύσεις, προχωρώντας μόνος του στη διαπραγμάτευση και υπογραφή ανακωχής», όπως και έγινε. Και παρότι οι όροι που συνομολογήθηκαν εναρμονίζονταν σε μεγάλο βαθμό με τα όσα είχαν προσυμφωνηθεί σε διασυμμαχική διάσκεψη στο Παρίσι (7 Οκτώβρη 1918), υπήρξαν ωστόσο και διαφορές που ευνοούσαν σαφώς τις βρετανικές επιδιώξεις σε βάρος των γαλλικών.
Επιδιώξεις και ανταγωνισμοί στο “συνέδριο ειρηνης” του Παρισίου
Οι εργασίες του λεγόμενου Συνεδρίου Ειρήνης του Παρισιού ξεκίνησαν στις 18 Γενάρη 1919. Οι μαρτυρίες ορισμένων εκ των συμμετεχόντων σκιαγραφούν με γλαφυρό τρόπο τον πραγματικό χαρακτήρα και περιεχόμενο των διαβουλεύσεων. «Κάθε αντιπροσωπία», αναφέρει ο Ι. Bowman (Μπόουμαν) (μέλος της αμερικανικής αποστολής), «είχε και τις δικές της βαλίτσες γεμάτες με στατιστικά και χαρτογραφικά τρικ», προκειμένου να στηρίξει τις διεκδικήσεις της. Και «καθόντουσαν όλοι γύρω από το χάρτη», παρατηρούσε ο H. Nicolson (Νίκολσον) (μέλος της βρετανικής αποστολής), «σα να επρόκειτο για μια πίτα έτοιμη να κοπεί για μοιρασιά» και όλο έκοβαν και ξαναέκοβαν, αλλά κανείς δεν έμενε ευχαριστημένος με το κομμάτι του.
Τον πρώτο λόγο στις διαπραγματεύσεις είχαν οι Βρετανοί, οι οποίοι, «έχοντας πλέον τον πλήρη στρατιωτικό έλεγχο της Εγγύς Ανατολής [σ.σ.: η βρετανική στρατιωτική παρουσία στα οθωμανικά εδάφη ήταν μακράν η μεγαλύτερη, αριθμώντας πάνω από 1.000.000 άντρες], ήταν πολύ λιγότερο ενθουσιώδεις στο να εκπληρώσουν τις [συμφωνηθείσες] δεσμεύσεις τους [προς τους συμμάχους τους] από ότι αντίστοιχα οι Γάλλοι ή οι Ιταλοί».
Βασική επιδίωξη της βρετανικής αστικής τάξης παρέμενε ο έλεγχος των εδαφών που εκτείνονταν από την Παλαιστίνη έως τη Μεσοποταμία (με ιδιαίτερη έμφαση στα πετρέλαια της Μοσούλης) και η διεθνοποίηση των Στενών (δηλαδή της θαλάσσιας διόδου προς τη Μαύρη Θάλασσα: Δαρδανέλια-Θάλασσα Μαρμαρά-Βόσπορος). Όσον αφορά το μέλλον του νέου τουρκικού κράτους, ωστόσο, άρχισε να δημιουργείται διχογνωμία, ανάμεσα σε αυτούς που υποστήριζαν ότι «τα βρετανικά αποικιοκρατικά συμφέροντα στη Μέση Ανατολή μπορούσαν να διασφαλιστούν μόνο με τη διάλυση της Τουρκίας» ως περιφερειακής δύναμης (όπως ο υπουργός Εξωτερικών G. Curzon (Κούρζον) και ο πρωθυπουργός D. Lloyd George (Λόιντ Τζορτζ) και σε εκείνους που υποστήριζαν μια ευνοϊκότερη μεταχείριση είτε γιατί εκτιμούσαν ως στρατιωτικά ανέφικτη τη διατήρηση της ειρήνης στην περιοχή υπό αυτούς τους όρους (όπως το υπουργείο Πολέμου – War Office) είτε γιατί συνεκτιμούσαν τις αντιδράσεις των μουσουλμανικών πληθυσμών της Βρετανικής Αυτοκρατορίας (ιδιαίτερα στην Ινδία – India Office).
Από την άλλη μεριά, ο στρατηγικός προσανατολισμός της γαλλικής αστικής τάξης για την περιοχή, έκλινε όλο και περισσότερο στην παγίωση της προπολεμικής της θέσης για ένα οικονομικά βιώσιμο τουρκικό κράτος, με τις λιγότερες δυνατές εδαφικές απώλειες (εξαιρουμένων βεβαίως των δικών της διεκδικήσεων), που θα εξασφάλιζε: α) την αποπληρωμή του χρέους και β) την προστασία των προπολεμικών γαλλικών επενδύσεων.
Στα μέσα του 1919 ελληνικές διπλωματικές πηγές έκαναν λόγο για «μεταστροφή της γαλλικής πολιτικής υπέρ των Τούρκων».
Στις 5-6 Δεκέμβρη 1919 ο Γάλλος ύπατος αρμοστής στη Συρία, G. Picot (Πικό), συναντήθηκε με τον ηγέτη του τουρκικού αστικού εθνικού κινήματος Μ. Κεμάλ, όπου διαφάνηκε –για πρώτη φορά– το ενδεχόμενο παραίτησης της Γαλλίας από ορισμένες εδαφικές διεκδικήσεις της (στην Κιλικία) έναντι της διασφάλισης προνομιακής (μονοπωλιακής) θέσης των γαλλικών οικονομικών συμφερόντων στο νέο τουρκικό κράτος. Και παρότι οι εν λόγω συνομιλίες δεν κατέληξαν τότε σε κάποια συμφωνία, η συνεχής πίεση κατά των γαλλικών στρατευμάτων κατοχής στην Κιλικία, ενίσχυσε αυτήν την τάση. Με την κατάσταση στη Συρία να χειροτερεύει, η γαλλική στρατιωτική ηγεσία θα αναγκαστεί το Μάη του 1920 να συνάψει βραχυπρόθεσμη ανακωχή με τις δυνάμεις του Κεμάλ, προβαίνοντας έτσι στην πρώτη –έστω και de facto– αναγνώρισή του από μια «Μεγάλη Δύναμη».
Οι Βρετανοί, βεβαίως, δεν είχαν καμιά πρόθεση «να επιτρέψουν τη γαλλική επιδίωξη για εμπορική και οικονομική πρωτοκαθεδρία στην Τουρκία». Έτσι, αντιτάχτηκαν –επιτυχώς– στην προσπάθεια της Γαλλίας να περάσει ο οικονομικός έλεγχος του νέου τουρκικού κράτους στο Οθωμανικό Συμβούλιο Χρέους (όπου η Γαλλία, ως ο μεγαλύτερος πιστωτής, θα είχε τον πρώτο λόγο). Ταυτόχρονα, ευνόησαν τη μεγαλύτερη πολεμική εμπλοκή της στην Κιλικία, θεωρώντας πως η δέσμευση δυνάμεών της εκεί, «θα την αποσπούσε από άλλες, λιγότερο αποδεκτές [για τα βρετανικά συμφέροντα] δράσεις της αλλού». Ο γαλλοβρετανικός ανταγωνισμός για την πρωτοκαθεδρία στην Ανατολή είχε ωστόσο και συμβιβασμούς (όπως, π.χ., στο ζήτημα της εκμετάλλευσης των πετρελαϊκών κοιτασμάτων του Ιράκ, με την παραχώρηση του 25% της Τουρκικής Εταιρίας Πετρελαίου στη Γαλλία), όπως και «κοινά μέτωπα» (ιδιαίτερα όσον αφορά τον αμοιβαία επωφελή περιορισμό διεκδικήσεων τρίτων και ειδικά της Ιταλίας).
Με την υπογραφή της ανακωχής του Μούδρου, η Ιταλία έσπευσε να προτείνει την αποστολή στρατευμάτων της στις περιοχές των Αδάνων και της Αττάλειας, για να εισπράξει την κατηγορηματική άρνηση Βρετανών και Γάλλων (οι οποίοι, αξιοποιώντας τους όρους της ανακωχής εναντίον της, ισχυρίστηκαν πως μια τέτοια επέμβαση δε νομιμοποιούνταν, εφόσον δε συνέτρεχε κανένας λόγος ασφάλειας των Συμμάχων). «Έτσι, οι Ιταλοί βρέθηκαν αποκλεισμένοι από τις περιοχές που θεωρούσαν ως νόμιμο μερίδιό τους από τη λεία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.» Βλέποντας δε τους Γάλλους να καταλαμβάνουν την ίδια περίοδο τη Μερσίνα και τα Άδανα, άρχισαν να προσανατολίζονται όλο και περισσότερο σε ανάληψη μονομερών δράσεων.
Καθώς, όπως ομολόγησε ο ίδιος ο Ιταλός υπουργός Εξωτερικών S. Sonnino (Σονίνο), «κανένας πληθυσμός της Τουρκίας (…) δεν εμφανίζεται θετικός έναντι της ιταλικής βοήθειας, ούτε την επιδιώκει», η αφορμή της επέμβασης έπρεπε να «κατασκευαστεί», με τον προσεταιρισμό τοπικών παραγόντων στις επίμαχες περιοχές και την «παραγωγή εκκλήσεων για προστασία» (μια τεχνική που, ούτως ή άλλως, αξιοποιούνταν εξίσου σε άλλες περιοχές από τους Βρετανούς και τους Γάλλους). Έτσι, από τα μέσα Μάρτη του 1919, ιταλικά στρατεύματα άρχισαν περιοδικά να αποβιβάζονται στην Αττάλεια, με πρόσχημα τη «διατήρηση της τάξης». Ταυτόχρονα, έγιναν κινήσεις προσεταιρισμού της οθωμανικής κυβέρνησης, προκειμένου να εξασφαλιστεί η ευνοϊκότερη στάση της (έναντι άλλων επίδοξων ανταγωνιστών της Ιταλίας –και ειδικά της Ελλάδας) στις διεξαγόμενες διαπραγματεύσεις. Οι αντιθέσεις της Ιταλίας με τους συμμάχους της έφτασαν σε νέο επίπεδο όξυνσης στις 24 Απρίλη 1919, με την ιταλική αντιπροσωπία να αποχωρεί από το Συνέδριο Ειρήνης σε ένδειξη διαμαρτυρίας για τη μη ικανοποίηση των διεκδικήσεών της στην Αδριατική. Μία βδομάδα αργότερα (2 Μάη) η Ιταλία θα στείλει πολεμικά πλοία στη Σμύρνη, προκαλώντας την οργισμένη αντίδραση Βρετανίας, Γαλλίας και ΗΠΑ, που πλέον προσανατολίζονταν σε ενεργότερη αναχαίτιση των ιταλικών φιλοδοξιών στην Ανατολή.
Πέρα από τις επίσημες διαπραγματεύσεις του Παρισιού και τα διαρκή ανεπίσημα παζάρια «κάτω από το τραπέζι» (μεταξύ των ανταγωνιστριών δυνάμεων ή μεταξύ κάποιας δύναμης και τμημάτων της τουρκικής αστικής τάξης), το μέλλον του νέου τουρκικού κράτους υπήρξε το αντικείμενο δύο επιπλέον διασκέψεων πριν την «τελική» συμφωνία των Σεβρών: του Λονδίνου (12 Φλεβάρη – 10 Απρίλη 1920) και του San Remo (19-26 Απρίλη 1920).
Ακολούθως, επιμερίστηκαν οι «σφαίρες επιρροής» επί της τουρκικής επικράτειας (σε ό,τι απέμεινε μετά από την αφαίρεση των αραβικών εδαφών, τη διεθνοποίηση των Στενών, τη συγκρότηση αρμενικού –δυνητικά και κουρδικού– κράτους κ.ο.κ.). Επιπλέον, όλες σχεδόν οι οικονομικές λειτουργίες του υπό σύσταση τουρκικού κράτους θα περνούσαν υπό τον άμεσο ή έμμεσο έλεγχο της Αντάντ. Πράγματι, «καμία πτυχή της οικονομίας της Τουρκίας (…) δε θα έμενε στην αποκλειστική δικαιοδοσία της τουρκικής κυβέρνησης (…). Η Τουρκία ουσιαστικά θα ήταν δέσμια των Συμμαχικών Δυνάμεων.»
Στις 16 Μάρτη 1920 η Κωνσταντινούπολη περιήλθε υπό συμμαχική στρατιωτική κατοχή, ενώ, καθ’ υπόδειξη της Αντάντ, το οθωμανικό κοινοβούλιο διαλύθηκε και πολλά από τα μέλη του συνελήφθησαν. Το γεγονός έδωσε σημαντική ώθηση στην ανάπτυξη του τουρκικού αστικού εθνικού κινήματος υπό τον Μ. Κεμάλ.
Οι διεκδικήσεις της ελληνικής αστικής τάξης
Η εκτίμηση που φαίνεται να υπήρχε στους κόλπους της ελληνικής αστικής τάξης αμέσως μετά από την ανακωχή του Μούδρου ήταν πως «η Ελλάδα (…) εισήλθε στον πόλεμο πάρα πολύ αργά για να υποβληθεί σε τέτοιες θυσίες που θα της εξασφάλιζαν εκπλήρωση όλων των διεκδικήσεών της».5Οι επιπλέον θυσίες που ζητήθηκαν ως σχετικό «αντιστάθμισμα» από την Αντάντ –και έγιναν αποδεκτές από την κυβέρνηση Βενιζέλου– βρέθηκαν στη στρατιωτική συνδρομή της Ελλάδας κατά των επαναστατημένων λαών της Ρωσίας. Ακολούθως, στις σχετικές διαβουλεύσεις (Παρίσι 27 Νοέμβρη 1918), ο Γάλλος πρωθυπουργός G. Clemenceau (Κλεμανσό) υποσχέθηκε ως αντάλλαγμα στον Ε. Βενιζέλο την ενεργό στήριξη της Γαλλίας στην εδαφική επέκταση της Ελλάδας στη Θράκη και «ευνοϊκή» στάση στην περίπτωση της Σμύρνης. Στις 20 Γενάρη 1919, τα πρώτα ελληνικά στρατεύματα άρχισαν να αποβιβάζονται στην Οδησσό, ενισχύοντας το μέτωπο των αντεπαναστατικών δυνάμεων στην Ουκρανία.
Στις 3-4 Φλεβάρη 1919, αντιπροσωπία με επικεφαλής τον ίδιο τον Ε. Βενιζέλο, παρουσίασε στο «Συμβούλιο των 10» το σύνολο των διεκδικήσεων της ελληνικής αστικής τάξης, που περιλάμβαναν: τη Βόρεια Ήπειρο, τη Θράκη, τη Δυτική Μικρά Ασία, τα Δωδεκάνησα, την Κύπρο και ορισμένα άλλα μικρότερα νησιά. Βασικό επιχείρημα για την προσάρτηση των εν λόγω εδαφών υπήρξε η σύνθεση των πληθυσμών τους (σύμφωνα με τα ελληνικά στατιστικά δεδομένα, για τα οποία, ωστόσο, διατυπώθηκαν πολλές επιφυλάξεις). Βεβαίως το εν λόγω επιχείρημα (που αξιοποιούνταν γενικότερα «α λα καρτ») εμφανιζόταν αντιφατικό αναφορικά με τη Θράκη, όπου ακόμα και τα στοιχεία που προσκόμισε η ελληνική πλευρά έδειχναν πως οι μουσουλμάνοι αποτελούσαν πλειοψηφία στο σύνολό της. Όσον αφορά τους ελληνικούς πληθυσμούς του Πόντου, ο Βενιζέλος πρότεινε την ενσωμάτωση του βιλαετιού της Τραπεζούντας στο υπό ίδρυση αρμενικό κράτος. Η εξέταση των ελληνικών διεκδικήσεων παραπέμφθηκε σε ειδική επιτροπή, που, ωστόσο δεν κατάφερε να καταλήξει σε κοινές εκτιμήσεις, αντανακλώντας τις βαθιές αντιθέσεις μεταξύ των Συμμάχων.
Οι ελληνικές διεκδικήσεις στα Δωδεκάνησα και τη Μικρά Ασία έρχονταν σε ευθεία αντίθεση με τα συμφωνηθέντα στο Λονδίνο (1915) και το St. Jean de Maurienne (1917), που «κατοχύρωναν» τις εν λόγω περιοχές στην Ιταλία. Η προσπάθεια να διευθετηθούν οι ιταλοελληνικές διαφορές με τη Συμφωνία Tittoni (Τιτόνι) – Βενιζέλου (29 Ιούλη 1919) δεν απέδωσε κάποιο ουσιαστικό αποτέλεσμα, αφού τα όσα συμφωνήθηκαν τελούσαν εξαρχής υπό αίρεση. Το άρθρο 7 της Συμφωνίας όριζε πως «εν η περιπτώση η Ιταλία δεν ικανοποιηθεί εις τας βλέψεις της εν Μ. Ασία, αναλαμβάνει πλήρη ελευθερίαν ενεργείας, δι’ όλας τα διατάξεις του παρόντος συμφώνου». Και πράγματι, η Συμφωνία Tittoni – Βενιζέλου ακυρώθηκε μονομερώς ακριβώς ένα χρόνο αργότερα ως «μη έχουσα», κατά το διπλωμάτη C. Sforza (Σφόρτζα), «καμιά χρησιμότητα για την Ιταλία».
Όσον αφορά τη –Δυτική ιδιαίτερα– Θράκη, τόσο το τμήμα πληροφοριών της αντιπροσωπίας των ΗΠΑ όσο και το υπουργείο Εξωτερικών της Βρετανίας, εισηγούνταν αρνητικά ως προς τις ελληνικές διεκδικήσεις. Οι ενστάσεις τους επικεντρώνονταν α) στη μουσουλμανική πλειοψηφία του πληθυσμού της περιοχής και β) στα προβλήματα που θα δημιουργούσε ο αποκλεισμός της Βουλγαρίας από το Αιγαίο. Αντίστοιχα αντιρρήσεις υπήρξαν και αναφορικά με την επιδιωκόμενη ελληνική επέκταση στη Μ. Ασία, με τους Αμερικανούς να θεωρούν πως θα «προξενούσε άμεσους κινδύνους» αφού θα άνοιγε τις ορέξεις της Ελλάδας «για περισσότερα εδάφη» και το βρετανικό υπουργείο Πολέμου να χαρακτηρίζει την περιοχή «εθνολογικά μη υπερασπίσιμη».
Ωστόσο, αυτό που εν τέλει «βάρυνε» στη διαμόρφωση της βρετανικής πολιτικής ήταν η επιδίωξή της για πρωτοκαθεδρία στην Εγγύς Ανατολή: Επιδίωξη που στη δεδομένη συγκυρία εκτιμούσε πως εξυπηρετούνταν καλύτερα με την ενίσχυση της συμμάχου της, της ελληνικής αστικής τάξης.
Η απόφαση για την αποστολή ελληνικού στρατού στη Σμύρνη
Αναζητώντας έναν παράγοντα πίεσης και αναχαίτισης των μονομερών κινήσεων της Ιταλίας στη Μικρά Ασία, Βρετανία, Γαλλία και ΗΠΑ συναποφάσισαν να αναθέσουν αυτόν το ρόλο στην Ελλάδα. Η απόφαση για την αποστολή ελληνικού στρατού στη Σμύρνη πάρθηκε εσπευσμένα στις 5 Μάη (2 μέρες πριν την ανακοινωθείσα επιστροφή της ιταλικής αντιπροσωπίας στο Συνέδριο Ειρήνης του Παρισιού) και δίχως ενημέρωση της Ιταλίας. Στις 6 Μάη ο Βρετανός πρωθυπουργός D. Lloyd George γνωστοποίησε στον Βενιζέλο τις προθέσεις των τριών Συμμάχων. Ο τελευταίος, διαβλέποντας τη δυνατότητα εκπλήρωσης της βασικότερης, ίσως, επιδίωξης της ελληνικής αστικής τάξης, και δίχως «να συμβουλευτεί τους άμεσους στρατιωτικούς εμπειρογνώμονες» για το τι δυνάμεις απαιτούσε ή τι κινδύνους ελλόχευε ένα τέτοιο εγχείρημα, αποδέχτηκε την πρόταση και στις 15 Μάη τα πρώτα ελληνικά στρατεύματα άρχισαν να αποβιβάζονται στη Σμύρνη.
Η συνέχεια της ελληνικής εκστρατείας στη Μικρά Ασία γράφτηκε με τη Μικρασιατική Καταστροφή…(που στοίχισε: 50.000 νεκρούς, 75.000 τραυματίες και ανάπηρους, κοντά ενάμισι εκατομμύριο ξεσπιτωμένους πρόσφυγες και καταστροφή της μεγάλης και σταθερά εγκατεστημένης παροικίας των Ελλήνων της Μικράς Ασίας, ανυπολόγιστες υλικές καταστροφές και ζημιές).
Θέσεις και ενέργειες της Σοβιετικής κυβέρνησης
Για το πώς έβλεπε η Σοβιετική Ρωσία το εθνικοαπελευθερωτικό κίνημα του τουρκικού λαού, πολύ χαρακτηριστική είναι η παρακάτω συνομιλία που είχε ο Λένιν με τον πρώτο σοβιετικό πρεσβευτή στην ΆγκυραΣ.Ι. Αράλοφ.
«Ο Μουσταφά Κεμάλ Πασάς δεν είναι σοσιαλιστής. Πάντως φαίνεται ότι είναι υπέροχος οργανωτής, έξυπνος, ηγήθηκε της αστικτοδημοκρατικής επανάστασης και τα έβαλε με τους ιμπεριαλιστές επιδρομείς… Ο λαός έχει πίστη σ’ αυτόν. Είναι ανάγκη να βοηθηθεί. Και αυτό είναι σημαντική βοήθεια προς τους τούρκους εργάτες και αγρότες. Να ποιο είναι το νόημα της δουλείας σας. Να σέβεστε την τουρκική κυβέρνηση, τον τουρκικό λαό, να μην είστε υπεροπτικός και να μην αναμειγνύεστε στις εσωτερικές υποθέσεις» (CheifetsA. – Lenin: Velikiidrougnarodovvostaka, Moskva, 1960, σελ. 130 (βλέπε Ν. Ψυρούκη: Η Μικρασιατική καταστροφή, Αθήνα, 1977, σελ. 146).
Στις αρχές του 1922 παρουσιάστηκε μια ευκαιρία για να βγει η ελληνική κυβέρνηση από το αδιέξοδο της Μικρασιατικής Εκστρατείας, για μια ειρηνική διευθέτηση της εμπλοκής της στον ιμπεριαλιστικό πόλεμο. Απεσταλμένος της σοβιετικής κυβέρνησης ήλθε στην Ελλάδα και έκανε προτάσεις στην ελληνική κυβέρνηση που μεταβιβάστηκαν μέσω του τότε γραμματέα του ΣΕΚΕ Γ. Κορδάτο. Οι προτάσεις εκείνες πρόβλεπαν τη μεσολάβηση της σοβιετικής κυβέρνησης με σκοπό το σταμάτημα του πολέμου και την αυτονόμηση μιας παραλιακής ζώνης της Μικράς Ασίας που να διασφαλίζει τα δικαιώματα του χριστιανικού πληθυσμού. Σαν αντάλλαγμα για τη μεσολάβησή της, η σοβιετική κυβέρνηση ζητούσε την αναγνώρισή της έστω και ντε φάκτο (Γ. Κορδάτου: Ιστορία της Ελλάδας, 1919-1924, τομ. 13, σελ. 566-568).
Βέβαια, η κυβέρνηση του Γούναρη, δέσμια της πολιτικής της υποτέλειας, απέρριψε τις σοβιετικές προτάσεις. Αναζήτησε τη διέξοδο στη μεσολάβηση του αγγλικού ιμπεριαλισμού. Αντιμετωπίζοντας το ενδεχόμενο, προκειμένου να προλάβει την καταστροφή, της εκκένωσης της Μικράς Ασίας, γνωστοποίησε την πρόθεσή της στην αγγλική κυβέρνηση με υπόμνημά της, της 23 Φλεβάρη 1922 προς τον υπουργό Εξωτερικών Λόρδο Κόρζον. Η απάντηση του τελευταίου στις 6 Μάρτη 1922 ήταν ότι «η στρατιωτική κατάσταση εν Μικρά Ασία δεν έχει φθάσει εις οίονκρίσιμονσημείον» (Κ. Σβολόπουλου: Ο ιστορικός δισταγμός του 1922, Αθήνα, 1929, σελ.109). Συμβούλεψε την ελληνική κυβέρνηση να παραμείνει ο ελληνικός στρατός στις θέσεις του, περιμένοντας τις αποφάσεις που θα πάρουν οι σύμμαχοι υπουργοί των Εξωτερικών στην επικείμενη Διάσκεψη του Παρισιού. Όμως η διάσκεψη εκείνη, που συνήλθε το Μάρτη του 1922 δεν έφερε κανένα αποτέλεσμα.
Την ίδια περίοδο η σοβιετική κυβέρνηση δεν εγκατάλειψε τις μεσολαβητικές της προτάσεις για την αποκατάσταση της ειρήνης. Για το σκοπό αυτό απευθύνθηκε τρεις φορές στην κυβέρνηση της Αγγλίας. Αυτό βγαίνει από μια σοβιετική διακοίνωση που δημοσιεύθηκε στο «Ριζοσπάστη» της 18 Σεπτέμβρη 1922. Το κείμενο της διακοίνωσης είναι πολύ διαφωτιστικό για τη στάση που κρατούσε η σοβιετική κυβέρνηση τόσο απέναντι στην Ελλάδα όσο και στην Τουρκία.
Η σοβιετική διακοίνωση ανάμεσα στ’ άλλα έλεγε: «Η Ρωσική Κυβέρνηση δεν είναι καθόλου διατεθειμένη να καταδικάσει την Ελλάδα και τον ελληνικό λαό… διότι ανέλαβε το βάρος του πολέμου το επιβληθέν επί των ασθενών ώμων της από μέρους της Ευρώπης και περιήλθεν εις απόγνωσιν…» Πιο κάτω η διακοίνωση τόνιζε: «Η Ρωσική Κυβέρνηση θεωρεί τον τουρκικό πόλεμο ως αγώνα του τουρκικού λαού υπέρ της υπάρξεως και ανεξαρτησίας του, αγώνα κατά της συνθήκης των Σεβρών, η οποία θέτει το κυριαρχούν κράτος της Τουρκίας, με τας οικονομικός και πολιτικός ελευθερίας του υπό την κυριαρχίαν των ευρωπαϊκών δυνάμεων. Εν τω αγώνι τούτω η Τουρκία έχει ολόκληρον την συμπάθεια του Ρωσικού λαού».
Τέλος στη διακοίνωση γίνεται πάλι λόγος για μεσολάβηση της σοβιετικής κυβέρνησης!
«Η Ρωσία ήτο μόνον έτοιμη να βοηθήσει εις το να τερματισθή ο πόλεμος ο οποίος είναι καταστρεπτικός δι’ αμφότερα τα έθνη. Αλλ’ αι προσπάθειαι της Ρωσίας προς την κατεύθυνσιν ταύτην απεκρούσθησαν κατηγορηματικούς υπό της Μεγάλης Βρετανίας… Αι συνδιαλλακτικοί προσπάθειαι της Ρωσίας απεδείχθησανάκαρπαι και ο ελληνοτουρκικός πόλεμος αφέθη να εξακολουθήσει την πορεία του» (Ριζοσπάστης, 18/9/1922).
Πράγματι ο πόλεμος εξακολούθησε την πορεία του με τη γενική επίθεση του τουρκικού στρατού που άρχισε στις 26 Αυγού- στου. Διασπάστηκαν οι γραμμές μετώπου του ελληνικού στρατού και η υποχώρησή του μετατράπηκε σε φυγή.
Στις 8 του Σεπτέμβρη οι Τούρκοι μπήκαν στη Σμύρνη και την έκαψαν. Αυτή ήταν η τραγική απόληξη της τετράχρονης Μικρασιατικής Εκστρατείας.
Συνοψίζοντας μπορούμε να πούμε ότι η Μικρασιατική Εκστρατεία αποτελούσε μέρος του μεγάλου σχεδίου των ιμπεριαλιστικών δυνάμεων για το μεταπολεμικό ξαναμοίρασμα του κόσμου και την κατάπνιξη του εθνικοαπελευθερωτικού κινήματος του τουρκικού λαού. Από την άποψη αυτή ήταν ένας άδικος καταχτητικός πόλεμος στην υπηρεσία των ιμπεριαλιστικών συμφερόντων.
Από τις ιμπεριαλιστικές δυνάμεις, τον κύριο λόγο στη Μικρασιατική Εκστρατεία έπαιξε ο αγγλικός ιμπεριαλισμός: υποκινώντας και καθοδηγώντας την ελληνική ολιγαρχία σ’ αυτό τον πόλεμο μετέτρεψε την Ελλάδα σε όργανο εξυπηρέτησης των συμφερόντων του σ’ αυτή την περιοχή.
Από την πλευρά της, η ελληνική ολιγαρχία ταυτίζοντας τα συμφέροντα του ελληνικού λαού με τα συμφέροντα του αγγλικού ιμπεριαλισμού μετατράπηκε σε πιόνι του, σπρώχνοντας έτσι τη χώρα στη μεγαλύτερη καταστροφή της νεότερης ιστορίας της.
Κι αν λάβουμε υπόψη ότι σαν αποτέλεσμα της εξάρτησης της χώρας από τον ιμπεριαλισμό και της πολιτικής της υποτέλειας της ελληνικής ολιγαρχίας επακολούθησαν και άλλα, όχι μικρότερα δεινά για τον ελληνικό λαό, τότε μπορούμε να πούμε ότι ΤΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΠΟΥ ΒΓΑΙΝΟΥΝ ΑΠΟ ΤΗ ΜΕΛΕΤΗ ΤΗΣ ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗΣ ΕΚΣΤΡΑΤΕΙΑΣ ΔΙΑΤΗΡΟΥΝ ΣΤΟ ΑΚΕΡΑΙΟ ΤΗΝ ΕΠΙΚΑΙΡΟΤΗΤΑ ΤΟΥΣ.
Βιβλιογραφία – Σημειώσεις
- Ακαδημία Επιστημών της ΕΣΣΔ: Παγκόσμια ιστορία, 1964, τομ. 8.
- Από άρθρα του τμήματος Ιστορίας της Κεντρικής επιτροπής του ΚΚΕ.
- Εφημερίδα Ριζοσπάστης
- Εκδόσεις Σύγχρονη Εποχή, Η Μικρασιατική εκστρατεία και καταστροφή
ΔΑΡΑΚΗΣ ΣΠΥΡΟΣ
πρόεδρος Μαρτυρικής Μαλαθύρου,
π. Δήμαρχος Μηθύμνης
Ιδρυτικό μέλος του Δικτύου Μαρτυρικών Πόλεων και Χωριών της Ελλάδας, περιόδου 40-45 «Ελληνικά Ολοκαυτώματα»