Συνέντευξη στη Μαλένα Παππά
Ο Κωνσταντίνος Δασκαλάκης, ένα από τα πιο λαμπρά μυαλά του κόσμου, καθηγητής της Επιστήμης των Υπολογιστών στο ΜΙΤ, έγινε ευρύτερα γνωστός το 2005 όταν έλυσε τον επί 55 χρόνια άλυτο γρίφο για την υπολογιστική πολυπλοκότητα της Ισορροπίας του Νας, σε ηλικία μόλις 24 ετών.
Ο μαθηματικός Τζον Φορμπς Νας, το 1994 βραβεύτηκε με το Νόμπελ οικονομικών επιστημών για την “Ισορροπία Νας”, καθώς αυτή αποτέλεσε ένα από τα θεμέλια της σύγχρονης οικονομικής θεωρίας.
Επομένως, η λύση του γρίφου του Νας από τον Κωνσταντίνο Δασκαλάκη, κλόνισε τα θεμέλια των σύγχρονων οικονομικών.
Αν και ο ίδιος αποδίδει ένα μικρό μέρος της μεγάλης αυτής επιτυχίας του στον παράγοντα τύχη, αφού τη στιγμή που σκέφτηκε ένα μέρος της λύσης περίμενε την επανεκκίνηση του υπολογιστή του που είχε “κρασάρει”, η πορεία του από νωρίς ήταν μία αδιάσειστη απόδειξη της διάνοιάς του.
Τελείωσε το Λύκειο στη Βαρβάκειο Σχολή με 20, τις προπτυχιακές του σπουδές στο Τμήμα Ηλεκτρολόγων Μηχανικών και Μηχανικών Υπολογιστών του Εθνικού Μετσοβίου Πολυτεχνείου με 9,98 και συνέχισε με το διδακτορικό του στο Πανεπιστήμιο του Μπέρκλεϋ. Στα 27 του, εκλέχτηκε επίκουρος καθηγητής του ΜΙΤ και στα 34 του, προάχθηκε σε μόνιμο καθηγητή του Τμήματος Ηλεκτρολόγων Μηχανικών και Επιστήμης Υπολογιστών, έχοντας απορρίψει ευκαιρίες καριέρας σε εταιρείες κολοσσούς όπως η Google και η Microsoft.
Φέτος τον Αύγουστο, στα 37 του, τιμήθηκε με το βραβείο Νεβάνλινα, την κορυφαία διάκριση στο επιστημονικό του πεδίο, για την συνεισφορά του στα υπολογιστικά θεμέλια της θεωρίας των παιγνίων και της τεχνητής εκμάθησης.
Το βραβείο Νεβάνλινα που καθιερώθηκε το 1981 από την Διεθνή Ένωση Μαθηματικών προς τιμή του μαθηματικού Ρολφ Νεβάνλινα, απονέμεται κάθε 4 χρόνια σε έναν επιστήμονα έως 40 ετών, ο οποίος έχει σημαντική συμβολή στα μαθηματικά της επιστήμης των υπολογιστών.
Στην τηλεφωνική μας επικοινωνία λίγες μέρες μετά τη βράβευσή του και ενώ βρισκόταν ακόμα στο Διεθνές Συνέδριο Μαθηματικών στο Ρίο ντε Τζανέιρο, μιλήσαμε για την συναρπαστική του πορεία και το αξιοθαύμαστο έργο του.
-Διακρίθηκες με το βραβείο Νεβάνλινα 13 χρόνια μετά την άλλη μεγάλη σου επιτυχία, την επίλυση του γρίφου του Nash και εν μέσω πολλών άλλων βραβεύσεων. Πως έφτασες ως εδώ; Ποιο ήταν το έναυσμα για να ασχοληθείς με το συγκεκριμένο έργο;
Tο Νεβάνλινα ήταν όνειρο για εμένα. Έμαθα για το βραβείο ως φοιτητής και δεν περίμενα ποτέ να το κατακτήσω. Είναι το Ολυμπιακό μετάλλιο για την επιστήμη των υπολογιστών. Είναι μεγάλη τιμή που μου δόθηκε.
Τώρα πώς έφτασα ως εδώ; Η ερώτησή σου έχει δύο πτυχές. Η μια είναι το πώς μπήκα στη τροχιά που με έφτασε ως εδώ, και η άλλη είναι πώς επέλεξα το αντικείμενό μου.
Ας αρχίσω με το πώς μπήκα σε τροχιά. Τα συστατικά ήταν τρία. Πρώτα απ’ όλα, πάντα με ενδιέφεραν τα μαθηματικά. Ο μπαμπάς μου, μαθηματικός, με τσίγκλιζε από μικρό με γρίφους και με τη μαθηματική του σκέψη. Από την άλλη, είχα μεγάλο ενδιαφέρον για τις τέχνες και τα γράμματα κι εδώ ήταν καθοριστική η επιρροή της φιλόλογου μαμάς μου που από πολύ μικρή ηλικία μας έφερε σε επαφή εμένα και τον αδερφό μου με το θέατρο, τον κινηματογράφο και τη λογοτεχνία. Δεν πηγαίναμε απλά θέατρο και κινηματογράφο και δεν διαβάζαμε απλά βιβλία. Τα αναλύαμε με λεπτομέρεια, μπαίναμε στους προβληματισμούς των ηρώων, συζητούσαμε το ιστορικό και κοινωνικό πλαίσιο στο οποίο γράφτηκαν τα έργα, κλπ. Τέλος, πάντα έβρισκα συναρπαστικό το πως λειτουργούν οι υπολογιστές. Όταν ήμουν στην τρίτη δημοτικού ο μπαμπάς μου έφερε σπίτι έναν υπολογιστή Amstrad. Μου φαινόταν ανεξήγητο το πως λειτουργούσε, και γοητευτικό το πως θα μπορούσα να τον διευθύνω εγώ. Κάπως μαγικά, ή ίσως πολύ φυσικά η επιστημονική μου πορεία ήρθε να παντρέψει τα τρία μου ενδιαφέροντα: τα μαθηματικά, τους υπολογιστές και τις ανθρωπιστικές επιστήμες. Η έρευνά μου χρησιμοποιεί μαθηματικά και αλγορίθμους για να καταλάβει τον άνθρωπο, και συνάδει με τα ενδιαφέροντά που καλλιέργησα από πολύ νεαρή ηλικία. Τώρα τα ακριβή βήματα που με έφεραν ως εδώ έχουν και ένα μεγάλο βαθμό τυχαιότητας: τι μαθήματα πήρα, τι βιβλία διάβασα, τι ταινίες είδα, ποιους ανθρώπους γνώρισα. Ήταν σίγουρα καθοριστική η επιρροή του καθηγητή μου Χρίστου Παπαδημητρίου.
Έρχομαι τώρα στο δεύτερο σκέλος της ερώτησής σου, το πώς επέλεξα ως αντικείμενο της έρευνας μου το πάντρεμα των Οικονομικών, της Επιστήμης των Υπολογιστών και των Μαθηματικών. Όταν άρχισα το διδακτορικό μου το 2004 το Ίντερνετ ήταν ακόμα στα πρώτα του βήματα. Είχε περίπου μία δεκαετία ζωής, ωστόσο ήδη διαφαινόταν ότι το πάντρεμα των Υπολογιστών και των Οικονομικών θα έπαιζε καθοριστικό ρόλο για το μέλλον. Σήμερα, 14 χρόνια μετά, το βλέπουμε παντού γύρω μας αν αναλογιστούμε τον όγκο της οικονομικής δραστηριότητας που λαμβάνει χώρα στο Ίντερνετ: από τις δημοπρασίες που τρέχει το Google έως το Amazon, το eBay, το Uber, το AirBnB, κλπ. Όλες αυτές οι εταιρείες βασίζονται σε ένα επιτυχές πάντρεμα της Επιστήμης των Υπολογιστών και των Οικονομικών. Από τα Οικονομικά χρειάζεται η γνώση για το πώς σχεδιάζεις μία αγορά ώστε να προάγεις το επιθυμητό αποτέλεσμα. Από την Επιστήμη των Υπολογιστών χρειάζεται η γνώση για το πώς υλοποιείς μια υπολογιστική πλατφόρμα στην οποία θα αλληλεπιδρούν εκατομμύρια χρήστες. Το μέγεθος για το οποίο μιλάμε είναι τόσο μεγάλο που αν ο σχεδιασμός δεν γίνει σωστά το σύστημα μπορεί να καταρρεύσει. Και για να γίνει ο σχεδιασμός σωστά χρειάζεται γνώση και από τα δύο πεδία. Η έρευνά μου προσπαθεί να κάνει ακριβώς αυτό, να παντρέψει αυτά τα πεδία μεταξύ τους.
-Κατά τη βράβευσή του όπως αργότερα αποκάλυψε, στο μυαλό του ήταν η Ελλάδα: “Ήρθε στο μυαλό μου η Ελλάδα που η συνεισφορά της τόσο στα μαθηματικά όσο και την ευρύτερη ανθρώπινη σκέψη, ήταν έμπνευση σε όλη μου τη ζωή. Στο μυαλό μου ήταν και η πρόσφατη τραγωδία με τις φωτιές της Αττικής και τον άδικο χαμό τόσων ανθρώπων.”
-Ένας επιφανής επιστήμονας, ένας υπέροχος Έλληνας, προσηνής, με την απλότητα των ανθρώπων που έχουν πραγματική αξία, με ήθος και ισχυρή Ελληνική συνείδηση, μας γέμισε συγκίνηση και περηφάνια. Ένας άνθρωπος με αξίες, που του μετέδωσαν πολύ νωρίς, η μητέρα του Σοφία και ο πατέρας του Περικλής. “Από παιδί τα ερεθίσματα που λάμβανα στο σπίτι αντιπροσώπευαν τόσο τις θετικές όσο και τις ανθρωπιστικές επιστήμες, και οι γονείς μου έδωσαν μεγάλη έμφαση στην ελληνική παιδεία. Η ελληνική σκέψη ήταν τεράστια έμπνευση για εμένα τόσο γιατί έθεσε τα θεμέλια των μαθηματικών και των επιστημών, όσο και γιατί στο κέντρο της είχε τον άνθρωπο. Ακόμα και τα μαθηματικά αυτά καθεαυτά δεν μπορούν να αποκοπούν από το ανθρωπιστικό τους πλαίσιο.”
-Σαν παιδί έκανε εν πολλοίς ό,τι και τα υπόλοιπα παιδιά της ηλικίας του.“Έπαιζα μπάσκετ, με γοήτευαν οι ξένες γλώσσες, έπαιζα παιχνίδια με τον αδερφό μου στον υπολογιστή ή γράφαμε προγράμματα. Με τους γονείς μου πηγαίναμε θέατρο και σινεμά τουλάχιστον μια φορά την εβδομάδα. Αγαπημένες οικογενειακές δραστηριότητες ήταν τα ταξίδια στο εξωτερικό ή στην Ελλάδα και οι εξορμήσεις στη φύση. Τα καλοκαίρια τα περνούσα στην Κρήτη παίζοντας πολλές ώρες στην γειτονιά και στην παραλία και διαβάζοντας μυθιστορήματα. Μου άρεσε πολύ η μουσική. Ο αδερφός της μαμάς μου, ο Μάνος, μας έγραφε κασέτες με ροκ μπάντες και έπαιζα πιάνο. Μου λείπει το πιάνο. Θέλω να αγοράσω ένα για το σπίτι μου στην Αμερική και να ξαναγυρίσω σ’ αυτό.”
-Ωστόσο, μεγαλύτερη έμφαση υπήρχε στα γράμματα λόγω των ερεθισμάτων και των αξιών του οικογενειακού του περιβάλλοντος. Και όσον αφορά στα μαθηματικά, πάντα εμβάθυνε και προβληματιζόταν σχετικά με τη φιλοσοφία τους και τις αλήθειες που κρύβονται πίσω από αυτά. “Για εμένα τα μαθηματικά δεν ήταν ποτέ μια ξερή επιστήμη. Όταν άκουσα για πρώτη φορά το παράδοξο του Ζήνωνα, για τον Αχιλλέα και την χελώνα, μπήκα σε βαθιές σκέψεις για το τι σημαίνει το άπειρο. Όταν διάβασα τη φράση του Κρητικού φιλοσόφου, Επιμενίδη, ότι “Όλοι οι Κρήτες είναι ψεύτες” μπήκα σε σκέψη, προσπαθώντας να αποφασίσω την αλήθεια ή το ψεύδος αυτής της πρότασης. Το ενδιαφέρον της ρήσης του Επιμενίδη είναι η αυτοαναφορικότητα. Ο Επιμενίδης που είναι ο ίδιος Κρητικός διατυπώνει μία πρόταση η οποία αφορά τους Κρήτες, επομένως και τον εαυτό του. Και αυτό θέτει μια ενδιαφέρουσα πρόκληση στον ακροατή που προσπαθεί να αποφασίσει για την αλήθεια ή το ψεύδος αυτής της πρότασης. Αν η φράση του Επιμενίδη είναι αληθής, τότε όλοι οι Κρήτες είναι ψεύτες, επομένως είναι ψεύτης και ο Επιμενίδης γιατί είναι Κρητικός. Αλλά αν ο Επιμενίδης είναι ψεύτης, τότε η ρήση του είναι ψέμματα, επομένως δεν είναι όλοι οι Κρήτες ψεύτες. Και φτάσαμε έτσι σε αντίφαση: αν θεωρήσουμε ότι η ρήση του Επιμενίδη είναι αληθής, δηλαδή ότι όλοι οι Κρήτες είναι ψεύτες, τότε οδηγούμαστε στο συμπέρασμα ότι δεν είναι όλοι οι Κρήτες ψεύτες! Άρα η ρήση του Επιμενίδη δεν μπορεί να είνα αλήθεια. Αν ο Επιμενίδης λέει ψέματα, τότε δεν είναι όλοι οι Κρήτες ψεύτες, επομένως υπάρχει τουλάχιστον κάποιος Κρητικός που δεν είναι ψεύτης. Αυτός δεν χρειάζεται να είναι ο Επιμενίδης, και επομένως τη γλιτώσαμε χωρίς να φτάσουμε ξανά σε αντίφαση!
Στην ρήση του Επιμενίδη μπορέσαμε να βρούμε διέξοδο στο λογικό παράδοξο που διαφάνηκε αρχικά. Ωστόσο, η αυτοαναφορικότητα της πρότασης του Επιμενίδη έπαιξε καθοριστικό ρόλο σε άλλα λογικά παράδοξα που ανακαλύφθηκαν πολλούς αιώνες αργότερα, στο παράδοξο του Ράσελ, στο θεώρημα του Γκέντελ, στο halting πρόβλημα του Τούρινγκ. Και αυτά τα παράδοξα ήταν με τη σειρά τους καθοριστικά στα θεμέλια των μαθηματικών και την γέννηση της επιστήμης των υπολογιστών!
Δεν θα ήταν αυτή η ιστορία αφορμή για ένα πολύ ενδιαφέρον μάθημα σε οποιαδήποτε τάξη του γυμνασίου ή του λυκείου; Δεν θα ενδιέφερε όλα τα παιδιά; Το να πείσεις κάποιον να λύσει ένα τριώνυμο είναι πολύ πιο δύσκολο! Το τριώνυμο είναι ένα εργαλείο για να φτάσεις σε άλλες αλήθειες, αλλά δεν είναι ποτέ ο σκοπός αυτός καθ’ αυτός.
Δυστυχώς το μάθημα στο σχολείο επικεντρώνεται συχνά σε εκτέλεση βαρετών πράξεων, σε τριγωνομετρικές ασκήσεις, ή γεωμετρικές κατασκευές, χωρίς να καταλαβαίνουν τα παιδιά τι σημαίνουν τα μαθηματικά για τη δική τους ζωή, ποιες είναι οι αλήθειες που κρύβουν, και ποια ήταν η εξέλιξη των ιδεών που τα παρήγαγε.”
-Αντιθέτως, για τον Δασκαλάκη αυτή η αναζήτηση και η αποκάλυψη της αλήθειας ήταν πάντα ο σκοπός. Η αναζήτησή του αυτόν τον καιρό επικεντρώνεται στην τεχνητή νοημοσύνη.
“Πιο πρόσφατα με έχει γοητεύσει το πως θα παντρέψω τους αλγορίθμους και τη στατιστική για να αναπτύξω υπολογιστικά συστήματα με νοητικές ικανότητες παρόμοιες με αυτές του ανθρώπου και να συνεισφέρω στα θεμέλια της τεχνητής νοημοσύνης. Η τεχνητή νοημοσύνη θα καθορίσει το μέλλον και είναι σημαντικό να αναπτυχθεί στα σωστά μαθηματικά θεμέλια.
Συγκεκριμένα δουλεύω στα αλγοριθμικά και στα μαθηματικά θεμέλια που θα την κάνουν πιο αξιόπιστη και λιγότερο εξαρτημένη από τα δεδομένα, που αποτελούν δύο τεράστιες προκλήσεις.
Για παράδειγμα, να μιλήσω για μια συνεργασία που έχω με τον αδερφό μου, το Νίκο, που είναι καθηγητής ψυχιατρικής στο Χάρβαρντ. Ο σκοπός της συνεργασίας μας είναι να ανακαλύψουμε τη διασύνδεση μεταξύ γενότυπου και φαινοτύπου ψυχικών ασθενειών.
Από μαθηματική σκοπιά, η πρόκληση εδώ είναι ότι η σχέση μεταξύ γενότυπου και φαινοτύπου είναι περίπλοκη και τα δεδομένα που έχουμε είναι λίγα αναλογικά με την πολυπλοκότητα των μηχανισμών που προσπαθούμε να ανακαλύψουμε. Ακόμα και πρόσβαση σε μερικές χιλιάδες δείγματα να έχουμε, που θεωρείται τεράστιο δείγμα για ιατρικές έρευνες, το μέγεθος του δείγματος είναι ελάχιστο σε σχέση με την πολυπλοκότητα των ασθενειών που προσπαθούμε να καταλάβουμε.
Ένα από τα ενδιαφέροντα μου είναι η στατιστική σε πολλές διαστάσεις, δηλαδή, πως από λίγα δεδομένα για πολυδιάστατα φαινόμενα, να εξάγεις χρήσιμη πληροφορία. Θέλω να συνδυάσω τα ενδιαφέροντά μου αυτά, με την έρευνα του αδερφού μου.
-Στο “ταξίδι” του αυτό προς την αποκάλυψη της αλήθειας τον συνοδεύει πάντα ως “ηθική πυξίδα”, η “Σατραπεία” του Καβάφη. “Μου υπενθυμίζει τους ευγενείς λόγους για τους οποίους ερωτεύτηκα την επιστήμη: να καταλάβω τον κόσμο γύρω μου και να συνεισφέρω και εγώ στην ανθρώπινη σκέψη.»