Η λέξη βεντέτα, με τη γνωστή νομική της σημασία, προέρχεται από το ιταλικό ρήμα vendico, που σημαίνει «εκδικούμαι». Στις περιοχές όπου συναντάται αυτό το φαινόμενο, η λέξη που τη συνοδεύει συνήθως είναι η λέξη οικογένεια. Η συγκεκριμένη λέξη αποδίδει με μεγαλύτερη ακρίβεια το διττό περιεχόμενο της κρητικής εκδίκησης, η οποία είναι αυστηρά οικογενειακή υπόθεση και πηγάζει από το καθήκον που αισθάνονται οι Κρητικοί να προστατεύσουν την τιμή της οικογένειας.
Στην κρητική λογοτεχνία, και ειδικότερα στον Ερωτόκριτο, συναντούμε τον όρο «γδικιωμός» (εκδίκηση). Ωστόσο, η βεντέτα δεν αποτελεί αποκλειστικά κρητικό — ούτε καν ελληνικό — φαινόμενο. Στην ευρύτερη περιοχή της Μάνης συναντάμε παρόμοιο φαινόμενο με αυτό της κρητικής βεντέτας. Οι δύο περιοχές υπήρξαν σε στενή επαφή και μοιράζονται πολλά κοινά στοιχεία στις τοπικές τους κουλτούρες.
Η κρητική βεντέτα ως κοινωνικό φαινόμενο
Η κρητική βεντέτα, ωστόσο, συνιστά μια ιδιαίτερα σημαντική περίπτωση και απαντάται συχνότερα μέσα στην ελληνική κοινωνία. Τα περισσότερα περιστατικά έχουν καταγραφεί στους δυτικούς νομούς της Κρήτης — Ηρακλείου, Ρεθύμνου και Χανίων. Το Λασίθι, αντίθετα, λειτουργούσε συχνά ως τόπος «αυτοεξορίας» για εκείνους που προσπαθούσαν να αποφύγουν την ανταπόδοση των πράξεών τους.
Όταν ένα μέλος μιας οικογένειας δολοφονείται, η «μαχητική ισχύς» της οικογένειας μειώνεται, η τιμή της τίθεται σε κίνδυνο, και πρέπει να υπάρξει αντίποινα για να αποκατασταθεί η ισορροπία. Η επικρατούσα σκέψη είναι:
«Σκοτώνω ένα μέλος της άλλης οικογένειας, ακόμη κι αν είναι αθώος, μόνο και μόνο για να διατηρηθεί η ισορροπία του τρόμου ανάμεσα στις δύο αντίπαλες οικογένειες.»
Πολλές φορές τέτοιου είδους εγκλήματα υποκινούνται από βαθιά ριζωμένες πεποιθήσεις ότι ο ίδιος ο Θεός εγκρίνει αυτή την ισορροπία της ανθρώπινης απώλειας όσων εμπλέκονται στη βεντέτα.
Πέρα όμως από αυτή την υπερβατική προσέγγιση, στην Κρήτη συναντούμε για πρώτη φορά στην ιστορία τη βεντέτα ως θεσμοθετημένη μορφή δικαιοσύνης. Ο συγγραφέας Δ.Α. Ξυριτάκης αναφέρει σχετικά:
«Η βεντέτα είναι ένας εθιμικός, νομοθετημένος τρόπος απονομής της δικαιοσύνης με ίδια μέσα, που δεν συνάδει με τη σύγχρονη μορφή της δικαιοσύνης ως αποκλειστικού προνομίου του κράτους· ωστόσο υπάρχει σχεδόν άνευ όρων αποδοχή της από την κοινωνία των ορεινών κοινοτήτων των τριών δυτικών νομών της Κρήτης (Χανίων, Ρεθύμνου, Ηρακλείου), όπου το φαινόμενο εξακολουθεί να απαντάται.»
(Ξυριτάκης, 2011)
Από τη Μινωική εποχή έως την Οθωμανική κατοχή
Το φαινόμενο της βεντέτας κάθε άλλο παρά νέο είναι. Από την αρχαιότητα απαντάται στις πρώτες ανθρώπινες κοινωνίες, για λόγους όμως που θεωρούνταν θεμελιώδεις. Στο εθιμικό δίκαιο της Κρήτης καταγράφεται για πρώτη φορά στη Μινωική πολιτεία. Ο Αριστοτέλης, στα Ηθικά Νικομάχεια, αναφέρει ως υπερασπιστή του «Νόμου της Ανταπόδοσης» τον Ραδάμανθυ, αδελφό του Μίνωα. Σύμφωνα με τη νομική αυτή διάταξη, ο εγκληματίας
«πρέπει να πάθει ό,τι του αξίζει, για να είναι δίκαιο.»
Πράγματι, ο νόμος της ανταπόδοσης θεωρείται μια ανώτερη μορφή απονομής δικαιοσύνης.
Κατά την Οθωμανική κατοχή της Κρήτης, εφαρμόστηκε η βασική αρχή της ίσης ποινής. Συγκεκριμένα, σε περίπτωση φόνου, η προβλεπόμενη ποινή ήταν είτε η θανατική καταδίκη του δράστη, είτε η λεγόμενη «εξαγορά του αίματος», δηλαδή η οικονομική αποζημίωση της οικογένειας του θύματος.
Η βεντέτα μπορεί σήμερα να μοιάζει με ξεπερασμένο κατάλοιπο μιας αρχαίας εποχής, μιας εποχής όπου ίσχυε ο Μωσαϊκός Νόμος — «οφθαλμόν αντί οφθαλμού και οδόντα αντί οδόντος». Αυτή η αίσθηση προέρχεται από την ανάγκη εκδίκησης που αισθάνονται συνήθως οι συγγενείς του δολοφονημένου θύματος απέναντι στον δράστη και την οικογένειά του.
Η έννοια αυτή, που αποτελεί την πρώτη μορφή ποινικού δικαίου και δίκαιης απονομής της δικαιοσύνης, χάνεται στα βάθη του χρόνου και εντοπίζεται σχεδόν σε όλα τα νομικά συστήματα των πολιτισμών που αναπτύχθηκαν γύρω από την Ανατολική Μεσόγειο κατά τη δεύτερη χιλιετία π.Χ.
Στους πολιτισμούς αυτούς, η διατύπωση της θεμελιώδους αρχής της ανταπόδοσης — γνωστής και ως Ταυτοπάθεια ή Αντιπεπονθός — εκφράζεται ως θρησκευτική επιταγή και αποκτά ισχύ μόνο επειδή οι θεοί το διατάσσουν.
Στην Κρήτη, ωστόσο, για πρώτη φορά στην ιστορία του δικαίου, η απονομή της δικαιοσύνης εμφανίζεται ως προϊόν της ανθρώπινης βούλησης και ως θεσμοθετημένο εθιμικό δίκαιο, όπως ακριβώς αναφέρεται. Μέχρι σήμερα δεν έχουν βρεθεί γραπτές επιγραφές που να επιβεβαιώνουν αυτή τη διάταξη.
Από την τουρκοκρατία στο Κρητικό Κράτος
Από τότε, η ανταπόδοση αποτέλεσε τη βάση του ποινικού δικαίου της Κρήτης, μέχρι και την απελευθέρωσή της από τους Τούρκους. Η ισχύς αυτής της πρακτικής δεν κλονίστηκε έως την ίδρυση του Κρητικού Κράτους, που διαμορφώθηκε με πρότυπο τον Ευρωπαϊκό Διαφωτισμό, και τη δημοσίευση του πρώτου Ποινικού Κώδικα, που φέρει την υπογραφή του Ελευθερίου Βενιζέλου, τότε υπουργού Δικαιοσύνης.
Η μεγαλοψυχία και η θαρραλέα θέση του Σωκράτη — ότι δεν πρέπει να εκδικούμαστε ή να βλάπτουμε κανέναν, ό,τι κι αν μας έχει κάνει — αποτελεί την πρώτη γνωστή αντίθεση προς τον «νόμο της ανταπόδοσης». Αυτή η θέση, διατυπωμένη τέσσερις αιώνες πριν ο Ιησούς Χριστός πει το «όστις σε ραπίσει επί τη δεξιά σιαγόνη, στρέψον αυτώ και την άλλην» (Κατά Ματθαίον Ε΄, 39), ακούστηκε στον αρχαίο κόσμο ως φωνή βοώντος εν τη ερήμω.
Ακόμα και ο Πλάτωνας, ένας από τους σημαντικότερους μαθητές του Σωκράτη και συγγραφέας του Κρίτωνα, όπου τίθεται αυτή η αντίθεση, υιοθετεί τη λογική της κρητικής ανταπόδοσης. Στο τελευταίο και πιο ώριμο έργο του, τους «Νόμους», που έγραψε την τελευταία δεκαετία της ζωής του για να χρησιμεύσουν ως βάση νομοθεσίας για την ίδρυση μιας κρητικής αποικίας στη Μαγνησία, προτείνει επανειλημμένα:
από τη μία, την υποχρέωση του κράτους να θανατώνει τον δράστη ενός εκ προμελέτης φόνου·
και από την άλλη, να παραχωρεί στους στενούς συγγενείς το δικαίωμα να εφαρμόσουν αυτοβούλως τον νόμο, είτε θανατώνοντας τον δράστη είτε συμβάλλοντας στη σύλληψή του και την παράδοσή του στις νόμιμες αρχές.
Αυτή η μακραίωνη ιστορική διαδρομή αποκαλύπτει ότι η κρητική βεντέτα δεν είναι ένα απλό κοινωνικό κατάλοιπο, αλλά μια θεμελιώδης δομή δικαιοσύνης που γεννήθηκε από την ανάγκη των ανθρώπων να εξισορροπούν το άδικο με την πράξη — από τον Μινωικό πολιτισμό έως τη σύγχρονη εποχή.
Σύμφωνα με τον κ. Γιώργο Νικολακάκη, καθηγητή του τμήματος Κοινωνικής Ανθρωπολογίας του Πανεπιστημίου Αιγαίου, «η βεντέτα είναι ένας κοινωνικός κώδικας που στηρίζεται στην έννοια της τιμής και της προστασίας. Και η τιμή αυτή αφορά άτομα από την ίδια πάντα οικογενειακή ομάδα, αποτελεί δε στοιχείο της ταυτότητας και του κοινωνικού της κύρους».Πολλές φορές ο χώρος που επιλέγεται από τους συγγενείς για την τέλεση του εκδικητικού φόνου είναι το ίδιο το δικαστήριο, την ώρα που δικάζεται ο δράστης και ιδιαίτερα κατά τη διάρκεια της αποδεικτικής διαδικασίας ή της απαγγελίας της απόφασης. Η επιλογή αυτή κάθε άλλο παρά τυχαία είναι, καθώς ο χώρος του δικαστηρίου λειτουργεί συμβολικά και οι «εκδικητές» με αυτόν τον τρόπο υποδηλώνουν ότι απονέμουν δικαιοσύνη.
Η ιστορία, ωστόσο, δεν τελειώνει με την εκδίκηση της οικογένειας του θύματος. Αντίθετα, στο σημείο αυτό ξεκινά ένας αέναος κύκλος αντεκδικήσεων ανάμεσα στις «αντίπαλες» οικογένειες, με αποτέλεσμα εκατοντάδες αθώα θύματα και δεκάδες ξεκληρισμένες οικογένειες.
Υπάρχουν βεντέτες που διήρκεσαν 70 ολόκληρα χρόνια με περισσότερα από 60 θύματα, όπως αυτή ανάμεσα στις οικογένειες Σαρτζετάκη και Πεντάρη που υπήρξε μια από τις μεγαλύτερες βεντέτες που συγκλόνισαν ποτέ την Κρήτη. Η υπόθεση αυτή «έκλεισε» έπειτα από χρόνια με τον ίδιο τρόπο που λύνονται συνήθως οι βεντέτες. Με τη διαμεσολάβηση ατόμων κύρους που έχαιραν της εκτίμησης και των δυο αντιμαχόμενων οικογενειών, συνάπτονταν γάμοι μεταξύ μελών των δυο οικογενειών. Με τον τρόπο αυτόν, οι δυο οικογένειες συγγένευαν και το πάθος για εκδίκηση έσβηνε. Κάποιες φορές χρειάζονταν διαδοχικοί γάμοι, προκείμενου να σταματήσουν τελείως οι προκλήσεις. Ένας ακόμα τρόπος για να σταματήσει μια βεντέτα ήταν η διαφυγή των υποψήφιων δραστών ή θυμάτων σε άλλες πόλεις.
Μία από τις μεγαλύτερες βεντέτες του νησιού ξεκίνησε το 1941, όταν η Κρήτη βρισκόταν ήδη υπό Γερμανική κατοχή, μεταξύ δύο πολυμελών οικογενειών, των Σαρτζετάκηδων και των Πενταράκηδων. Αφορμή υπήρξε μια γυναίκα, όμως με το πέρασμα των χρόνων και το τέλος του Παγκόσμιου πολέμου η αφορμή ξεχάστηκε και έμεινε το μίσος των δύο οικογενειών με αποτέλεσμα μέσα σε 15 χρόνια οι δύο οικογένειες να μετρούν 140 νεκρούς άντρες.
Στις βεντέτες ποτέ δεν αποτελούν στόχοι αντεκδίκησης οι γυναίκες. Ο δικηγόρος- ερευνητής Ιωάννης Βαρδάκης στην μελέτη του για λογαριασμό του Ινστιτούτου Κρητικού Δικαίου με τίτλο «Συμβολή στη μελέτη της Βεντέτας» εξηγεί πως «η γυναίκα βρισκόταν στο απυρόβλητο, καθώς δεν προσλάβανε τον χαρακτήρα της αντεκδίκησης, αφού δεν συνυπολογιζόταν στα ντουφέκια της οικογένειας. Ακόμα και αν η γυναίκα πραγματοποιούσε εγκληματική πράξη, δεν αποτελούσε το έγκλημα αφορμή για οικογενειακές αντεκδικήσεις».
Επίσης, αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι οι αποφάσεις των δικαστηρίων για τους δράστες που προέβησαν σε πράξεις αντεκδίκησης, σε πολλές περιπτώσεις, είναι ιδιαίτερα μειωμένες, καθώς λαμβάνετε υπόψιν το εθιμικό δίκαιο. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί ο Γιάννης Παπαδόσηφος.
Η αρχή της ιστορίας ξεκινάει το 1983 όταν ο γιος του Γιάννη Παπαδόσηφου, Μανώλης, πηγαίνει σε μία ταβέρνα του Ρεθύμνου να συναντήσει τον Γιάννη Βενιεράκη για να συζητήσουν για μια διαμάχη που είχαν και αφορούσε μια γυναίκα. Ο Βενιεράκης σκότωσε με τρεις σφαίρες τον Παπαδόσηφο. Πρωτόδικα ο Βενιεράκης καταδικάζεται σε ισόβια. Η έφεση γίνεται στον Πειραιά. Στο δικαστήριο βρίσκεται ο πατέρας του θύματος, ο οποίος έχει κρυμμένο πίσω από την πλούσια γενιάδατα του ένα όπλο, με το οποίο σκοτώνει τον δολοφόνο του παιδιού του. Ο Γιάννης Παπαδόσηφος καταδικάστηκε σε 14 χρόνια φυλάκιση και έμεινε στην φυλακή 5 χρόνια.
Ο φόνος μέσα στο δικαστήριο ίσως έχει και μια ισχυρή συμβολική σημασία, καθώς ο δράστης νιώθει πως η ύψιστη μορφή δικαιοσύνης δεν θα αποδοθεί με την απόφαση του δικαστηρίου ακόμα και αν είναι καταδικαστική, αλλά με το δίκαιο της ανταπόδοσης που είναι ριζωμένο βαθιά μέσα στην συνείδηση του.
Υπάρχουν όμως και αρκετές περιπτώσεις που δεν καταλήγουν στις αίθουσες δικαστηρίων και σε βίαιες πράξεις, καθώς μπαίνουν ανάμεσα στις δύο οικογένειες οι λεγόμενοι «μεσίτες». Μεσίτες είναι εκείνοι που επιδιώκουν τον «σασμό», όπως λέγεται στην κρητική διάλεκτο, δηλαδή αποτελούν τους συμφιλιωτές. Οι μεσίτες ήταν πρόσωπα κύρους στην τοπική τους κοινωνίες και λόγω της πείρας τους λειτουργούσαν σαν πυροσβέστες στην εκάστοτε περίπτωση που μπορούσε να εξελιχθεί σε παρανάλωμα του πυρός.
Στα σύγχρονα χρόνια ο «σασμός» επικυρωνόταν με μια βάφτιση, μια «συντεκνιά», όπως λένε οι Κρητικοί, ή με ένα γάμο μεταξύ προσώπων των δύο οικογενειών. Ωστόσο, αναφορές συμβιβασμών μεταξύ εχθρικών μεταξύ τους οικογενειών έχουμε από την εποχή της ενετοκρατίας. Τότε υπέγραφαν συμφωνητικό ενώπιον νοτάριου (συμβολαιογράφου), όπου πιστοποιούσαν την διακοπή των εχθροπραξιών τους. Στα μέσα του 20ου αιώνα βρίσκουμε πρακτικά συμφιλίωσης να δημοσιεύονται σε τοπικές εφημερίδες, ανακοινώνοντας έτσι την λήξη της βεντέτας.
Πηγές:
- Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών Δημοσιογραφικό Εργαστήριο Τμήματος Επικοινωνίας, Μέσων και Πολιτισμού.
- Βεντέτα, το μελανό έθιμο, originalcrete.gr
- Μαρία Βλαχάδη, Η ιστορία της Κρητικής Βεντέτας
Το ξέρουμε…
Το να βλέπετε αυτά τα μηνύματα μπορεί να είναι κουραστικό. Και να είστε σίγουροί ότι ούτε κι εμείς βρίσκουμε κάποια ευχαρίστηση από το να τα γράφουμε... Όμως αυτό το μήνυμα δεν αφορά εμάς. Αφορά κάτι πολύ πιο σημαντικό: την επιβίωση της ανεξάρτητης, μαχητικής δημοσιογραφίας στην Kρήτη.
Η στήριξη σας είναι σημαντική γιατί μας επιτρέπει να:
- - Κάνουμε ρεπορτάζ χωρίς φόβο και εξαρτήσεις. Κανείς δεν μας υπαγορεύει τι να πούμε ή τι να αποσιωπήσουμε.
- - Κρατάμε τη δημοσιογραφία μας προσβάσιμη σε όλους, ακόμη και σε αυτούς που δεν έχουν την ικανότητα να πληρώσουν. Χωρίς paywall, χωρίς προνόμια μόνο για όσους έχουν την οικονομική δυνατότητα.
Η απλή αλήθεια είναι ότι τα έσοδα διαρκώς συρρικνώνονται. Αν πιστεύετε ότι μια πραγματικά ελεύθερη ενημέρωση είναι ζωτικής σημασίας για τη δημοκρατία και τον έλεγχο της εξουσίας, τότε δώστε μας τη δύναμη να συνεχίσουμε.
Σας ευχαριστούμε θερμά.
