Του Γιώργου Αγοραστάκη
Περνούν τα χρόνια και το ναυάγιο του «Ηρακλείου» το 1966 εξακολουθεί να συγκινεί και να επανέρχεται στην επικαιρότητα, μέσα από κάθε είδους δημοσιεύσεις, βιβλία, μέχρι και μια τηλεοπτική σειρά στο MEGA πρόσφατα.
Σ’ όλη αυτή την τραγική ιστορία του ναυαγίου ξεχώρισε ένα πρόσωπο με την θυσία της. Ήταν η Άλκηστις Αγοραστάκη. Γιαυτό και ανακηρύχτηκε ως «μία σύγχρονη ηρωίδα» και ως το «σύμβολο αυτοθυσίας», από το ανώτατο πνευματικό ίδρυμα της χώρας, την Ακαδημία Αθηνών. Αυτοθυσιάστηκε για να σωθούν άλλοι ναυαγοί του βυθισμένου πλοίου «Ηράκλειο».
Με την παρούσα αναδημοσιεύω εδώ μια παλιότερη ομιλία μου, σε τιμητική εκδήλωση για την Άλκηστις στα Δελιανά το 2018, τόπο καταγωγής της, μετά από αίτημα φίλων μου.
Δεν εξιστορώ και δεν κρίνω όλη την υπόθεση του ναυαγίου. Περιορίζομαι στη θυσία της Άλκηστις Αγοραστάκη και τη συμβολική της της εικόνα. Στη διήγησή μου στέκομε μόνο στις τελευταίες στιγμές του καραβιού, και τις αντιδράσεις της Άλκηστις. Σ’ ότι αναφέρω παρακάτω, βασίζονται στις επώνυμες μαρτυρικές καταθέσεις των διασωθέντων.
***
Ας παρακολουθήσομε τα γεγονότα και ας βάλομε τον εαυτό μας νοητά στους επιβάτες του πλοίου.
Το πλοίο «Ηράκλειον» απέπλευσε από την Σούδα για Πειραιά, το βράδυ της 7ης Δεκεμβρίου του 1966, ημέρα Τετάρτη και ενώ οι καιρικές συνθήκες ήταν πολύ άσχημες, με τους ανέμους 9 μποφόρ. Είχε μαζί του 288 ανθρώπους, 215 επιβάτες και 73 ναυτικούς (πλήρωμα). Στους επιβάτες ήταν και η Άλκηστις, η οποία ανέβαινε στην Αθήνα για τις πτυχιακές της εξετάσεις στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.
Λίγα λεπτά πριν από τις 2 μετά τα μεσάνυχτα, την 8η Δεκεμβρίου 1966 ημέρα Πέμπτη -και ενώ το πλοίο έπλεε στο Μυρτώο πέλαγος πλησίον της νήσου Φαλκονέρας, πήρε απότομα μεγάλη κλίση 30 μοιρών προς τα δεξιά.
Στις 02.06 εξέπεμψε το μήνυμα: «SOS, από Ηράκλειον, στίγμα μας 36° 52′ B., 24° 08 A., Βυθιζόμεθα».
Την ίδια ώρα 2.07’ ήχησαν τα κουδούνια συναγερμού για πολύ λίγο όμως, μιας και το πλοίο έμεινε από ρεύμα και ταυτόχρονα έσβησαν τα φώτα. Δεν υπήρξε καμιά κίνηση διάσωσης από το πλήρωμα.
Στις 2.12 ο ασύρματος του πλοίου εξέπεμψε το τελευταίο σήμα που ήταν μια λέξη: «ΒΥΘΙΖΟΜΑΙ».
Στις 2.15’ το πλοίο βυθίστηκε αρχίζοντας από την πλώρη.
Λόγω της μεγάλης θαλασσοταραχής και του επακόλουθου ταρακουνήματος σ’ όλη τη διαδρομή, οι επιβάτες κείτονταν εξαντλημένοι και αμέριμνοι στο εσωτερικό του. Κανείς δεν τους προειδοποίησε έγκαιρα για τον κίνδυνο, μέχρι την ώρα που το πλοίο πήρε κλίση δηλαδή στις 2 παρά 5’ περίπου. Το σήμα κινδύνου ήρθε 2 και 7’ μαζί με το σκοτάδι. Οπότε οι περισσότεροι παγιδεύτηκαν στο εσωτερικό και τους πήρε το καράβι μαζί του στο βυθό.
Οι λιγότεροι -περί τους 100 επιβάτες και μέλη πληρώματος- που κατάφεραν να αντιληφθούν τον κίνδυνο, -όταν πήρε δηλ. το καράβι κλίση- και να αντιδράσουν αμέσως, πρόλαβαν να βγουν στο κατάστρωμα. Ο μέγιστος διαθέσιμος χρόνος που είχαν ήταν 7-8 λεπτά. Γενικά σε τέτοιες συνθήκες, ο χρόνος αντίδρασης έπρεπε να ήταν στιγμιαίος, του ενός λεπτού.
***
Ας δούμε τι έγινε σ’ αυτά τα 7-8 λεπτά στο κατάστρωμα…
Φανταστείτε, νύχτα, θαλασσοταραχή, το πλοίο με κλίση 30 μοίρες να βουλιάζει από τη πλώρη, και στο κατάστρωμα να επικρατεί ένα πανδαιμόνιο.
Οι πολλοί, απ’ αυτούς που βρέθηκαν στο κατάστρωμα, δεν έπεφταν στην θάλασσα γιατί δεν ήξεραν μπάνιο. Έβλεπαν το τέλος τους να πλησιάζει, γαντζωνόταν απ’ όπου μπορούσαν, ούρλιαζαν, έκλαιγαν, ζητούσαν βοήθεια.
Δύο ειδών είναι οι ενστικτώδεις αντιδράσεις των ανθρώπων μπροστά στο θανάσιμο κίνδυνο του πνιγμού.
Ο πανικός, όπου το ένστικτο του φόβου παραλύει την σκέψη και τις αντιδράσεις των ανθρώπων, ο οποίος και αναμεταδίδεται από το ένα στον άλλο.
Το δεύτερο είναι το ένστικτο της αυτοσυντήρησης, όταν ο φόβος είναι ελεγχόμενος και οι άνθρωποι σπεύδουν να σώσουν τον εαυτό τους πέφτοντας στη θάλασσα και ότι γίνει.
***
Η Άλκηστις ήταν η μόνη που ούτε πανικοβλήθηκε, ούτε έτρεξε να σωθεί, ενώ μπορούσε να το κάνει. Αντιμετώπισε ψύχραιμα τον κίνδυνο, τόσο πάνω στο κατάστρωμα στο βυθιζόμενο πλοίο, παροτρύνοντας τους άλλους επιβάτες να το εγκαταλείψουν, όσο και τις επόμενες ώρες μέσα στην θάλασσα, προσπαθώντας να δώσει ένα στήριγμα ζωής σ’ άλλους ναυαγούς.
Για την κατάσταση πάνω στο κατάστρωμα και τη στάση της Άλκηστις τα κρίσιμα λεπτά μεταφέρω τα εξής, από την γραπτή μαρτυρία του επιζώντα επιβάτη Δημητρίου Μαυράκη από το Ηράκλειο.
«Το πλοίο άρχισε να βουλιάζει, είχε πάρει κλήση,… τρομοκρατημένες γυναίκες με παιδιά στο κατάστρωμα να ωρύονται και να κλαίνε,… γαντζωμένες όπου έβρισκαν και δεν εγκατέλειπαν το πλοίο… η μόνη ψύχραιμη ήταν η Άλκηστις που προσπαθούσε να πείσει τους έντρομους να πέσουν στη θάλασσα και θα τους βοηθήσει».
Επίσης ακριβώς το ίδιο πράγμα βεβαιώνει στη γραπτή μαρτυρία του, ο Ηλίας Κουκουνάκης θαλαμηπόλος του πλοίου.
Ο Κουκουνάκης που βρισκόταν σε μικρή απόσταση από την Άλκηστις, είχε γαντζωθεί σ’ ένα στύλο και είχε παραδοθεί στο φόβο του, γιατί δεν ήξερε μπάνιο.
Ώσπου ήρθαν τα κύματα και τους άρπαξαν όλους, ενώ βυθιζόταν το πλοίο.
Ο Κουκουνάκης, με το κύμα βρέθηκε μακρύτερα από το βυθιζόμενο πλοίο και προς στιγμήν γλύτωσε από τη δίνη του. Συνεχίζει και λέει στην μαρτυρία του: «εκεί που πνιγόμουνα ένα χέρι μ’ άρπαξε από πίσω και με πήγε σ’ μια βάρκα από την οποία συγκρατιούνταν δύο άλλοι…
Ήμουνα τυχερός. Κοντά μου βρέθηκε η σωτηρία μου. Χάρις σ’ αυτήν βρίσκομαι τώρα στη ζωή. Ήταν η κοπέλα που είχα συναντήσει πριν στο κατάστρωμα στις τελευταίες στιγμές του πλοίου. Ήταν η Άλκηστις Αγοραστάκη».
****
Σταματώ εδώ την εξιστόρηση, σημειώνοντας ότι ο μεγάλος αγώνας της Άλκηστις δόθηκε στην συνέχεια μέσα στα παγωμένα νερά της φουρτουνιασμένης θάλασσας, για πολλές ώρες, μέχρι του τέλους.
Η επιχείρηση διάσωσης των ναυαγών του «Ηράκλειον» αποτέλεσε άλλο ένα μελανό σημείο της τραγικής ιστορίας. Οι ναυαγοί έμειναν αβοήθητοι να κολυμπάνε στα παγωμένα νερά του πελάγους, για πάνω από 10 ώρες. Ο πρώτος ζωντανός ναυαγός περισυνελλέγει στις 12.30’ το μεσημέρι.
Από τους 288 επιβάτες και μέλη πληρώματος στο πλοίο, διασώθηκαν οι 47, περισυνελέγησαν νεκροί 65, και οι υπόλοιποι 176 ακολούθησαν το πλοίο στο βυθό, σε βάθος 600 με 800 μέτρα.
***
Επανέρχομαι στην Άλκηστις.
Πως θα μπορούσε να περιγραφεί αυτή η στάση της μέσα στα γεγονότα, όπως τα μαρτυρούν οι διασωθέντες.
Τότε αποδόθηκε με τη λέξη «αυτοθυσία». Η αυτοθυσία είναι μία έννοια που περικλείει το τραγικό και το ηρωικό στοιχείο, που περικλείει την αυταπάρνηση και τη γενναιότητα. Δεν την περιγράφει όμως πλήρως.
Αυτοθυσία για ποιο λόγο;
Εδώ έχομε την περίπτωση της αυτοθυσίας για «τον άλλο», για τον συνάνθρωπο. Η κατάλληλη λέξη που αποδίδει αυτό το νόημα, και που πρέπει να συμπληρώσει την «αυτοθυσία» είναι η λέξη «αλτρουισμός». Η λέξη αλτρουισμός έχει ρίζα το λατινικό «alter» που σημαίνει «ο άλλος». Ο αλτρουισμός είναι αυτό που κάνει ένας άνθρωπος όχι για τον εαυτό του, αλλά για τους άλλους.
Το ανώτατο επίπεδό του αλτρουισμού, η κορύφωσή του, είναι η «αυτοθυσία». Αυτό είναι και το σύμβολο της Άλκηστις: «αλτρουισμός & αυτοθυσία».
Σ’ αυτό το συμβολισμό βρίσκεται το νόημα της γενναίας πράξης της, το μεγαλείο και η ανώτερη αξία της. Ο άνθρωπος που θυσιάζεται, ενώ ξέρει ότι μπορεί να σωθεί, είναι ένθεος, λέει κάπου για την τραγωδία ο Μίκης Θεοδωράκης.
Στον αλτρουισμό, όλα ξεκινούν από το πώς βλέπει κανείς «τον άλλον» άνθρωπο, από το πως βλέπει το κοινωνικό σύνολο.
Τα θέματα αυτά είναι ζητήματα αγωγής και παιδείας, που τάχει κανείς ή δεν τάχει από το σπίτι του.
Αυτή την αγωγή είχε η Άλκηστις από το σπίτι της.
Έχει πολύ μεγάλη σημασία, αυτή η διαπίστωση για όλους μας σήμερα, στην εποχή μας, όπου υπερισχύει η ατομικότητα. Όπου η απόσταση του «εγώ» (του ατόμου) ως το «εμείς» (του συνόλου) έχει γίνει πολύ μεγάλη.
***
Θα κλείσω με δυο μόνο τραγικές συμπτώσεις, που συμπληρώνουν την συμβολική εικόνα της Άλκηστις.
1/ Η Άλκηστις ήταν φοιτήτρια της Φιλοσοφικής του Πανεπιστημίου Αθηνών και ανέβαινε στην Αθήνα με το μοιραίο πλοίο για τις πτυχιακές της εξετάσεις. Τελικά ολοκλήρωσε τις σπουδές και με την «αυτοθυσία» της κι έγινε έτσι ένα «σύμβολο» της Φιλοσοφικής.
2/ Το όνομά της «Άλκηστις» είναι αρχαίο μυθικό πρόσωπο. Είναι η κόρη του Πελία, βασιλιά της Ιωλκού (σημερινή Μαγνησία) και σύζυγος του Άδμητου βασιλιά των Φερών (Βελεστίνο).
Πρόκειται για τραγικό μυθικό πρόσωπο για το οποίο ο Ευριπίδης έχει γράψει την ομώνυμη τραγωδία. Η αρχαία Άλκηστις -σύμφωνα με το μύθο- δέχτηκε να αντικαταστήσει στο θάνατο το σύζυγό της της Άδμητο προκειμένου να σωθεί η ζωή του.
Η τραγική σύμπτωση είναι ό,τι τόσο η αρχαία, όσο και η νέα Άλκηστις συμβολίζουν το ίδιο πράγμα: την «αυτοθυσία».
***
Ας είναι αιωνία η μνήμη της και το παράδειγμά της, το σύμβολό της: του «αλτρουισμού και της αυτοθυσίας».
Ας είναι αιωνία η μνήμη όλων των θυμάτων του ναυαγίου, των αδικοχαμένων συμπατριωτών, φίλων και συγγενών.
Αιωνία τους η μνήμη!
Βίντεο-σύνθεση: Γιώργος Αγοραστάκης