Διεθνές Επιστημονικό Συνέδριο – «Ο 16ος αιώνας στην Βενετοκρατούμενη Κρήτη»
Κυρίες και κύριοι,
Η Κρήτη βρίσκεται γεωγραφικά σε πολύ στρατηγικό σημείο και όλες οι χώρες που αποστήσανε δύναμη στην περιοχή της Μεσογείου επεδίωξαν την κατοχή της και δυστυχώς, πολλές τα καταφέρανε και είχε την ατυχία η Κρήτη να διατελέσει υπό διάφορους καταχτητές. Αχαιοί, Δωριείς, Ρωμαίοι, Άραβες, Ενετοί, Τούρκοι και τελευταία για λίγο οι Γερμανοί, αυτοί που σε μικρό διάστημα κάνανε πολύ κακό.
Οι Άραβες «Σαρακηνοί» καταλάβανε την Κρήτη το 824 και την απελευθέρωσε ο τότε στρατηγός και αργότερα αυτοκράτορας, Νικηφόρος Φωκάς το 961. Στα 137 χρόνια που διετέλεσε υπό κατοχή στον πιο βάρβαρο δυνάστη επεκράτησε αναρχία, αταξία και για να αποφύγουνε τις κακοποιήσεις και τις ταπεινώσεις, πολλοί εξισλαμίστηκαν. Και μετά από ένα αιώνα από την απελευθέρωση, ο λαός δεν συνήλθε στα όρια του και το 1182 ο Αυτοκράτορας του Βυζαντίου Αλέξιος Κομνηνός έστειλε 12 αρχοντόπουλα του Βυζαντίου στην Κρήτη υπό την ηγεσία του υιού του Ισαάκιου για να επαναφέρουνε στη θέση του τον λαό της Κρήτης. Σε κάθε αρχοντόπουλο εχορηγήθη τιμάριο, προνόμια και η υποχρέωση να εργαστεί για τον επιδιωκόμενο σκοπό.
Στην περιοχή των Σφακίων ήρθε τιμαριούχος το αρχοντόπουλο Μαρίνος Σκορδύλης με πολλούς δικούς του. Το φέουδό του άρχιζε από Αγ. Ρουμέλη, Κουστογέρακο (που τότε το λέγανε «Χριστογέρακο» και που το περιελάμβανε η επαρχία Σφακίων), εσυνέχιζε τις κορυφογραμμές της Μαδάρας, ότι κλίνει προς νότο και από το Ασκύφου κατευθύνετο στην παραλία του Λιβυκού στη θέση Ρουσωλιμιονάρι κοντά στα Νομικιανά, ή στης Φράγκισσας το Σπήλιο.
Στις επόμενες δεκαετίες από την έλευση των αρχοντόπουλων, το 1204 η Κρήτη έπεσε στα χέρια των Ενετών και στα 465 χρόνια που διετέλεσε σε ενετική κατοχή έγιναν 27 επαναστάσεις όπου στις 8 ήτανε πρωταγωνιστές ή συμπρωταγωνιστές οι Σκορδύληδες ή οι απόγονοί τους.
Στις αρχές του 16ου αιώνα ζούσε στο Κουστογέρακο ο άρχοντας Γεώργιος Καντανολέων «Λυσσογιώργης», απόγονος των Σκορδυλών. Αυτή την εποχή οι Ενετοί εφαρμόζανε σκληρές αυθαιρεσίες εις βάρος των Κρητών φορολογικές και διοικητικές. Οι αγγαρίες για την κατασκευή φρουρίων μα και στα κάτεργα ήτανε ανυπόφορες. Ειδικά στα κάτεργα, οι πιο πολλοί που πήγαιναν δεν ξαναγύριζαν ζωντανοί. Από εκεί ετυμολογείται η λέξη «κατεργαρία» διότι όσο μπορούσανε αποφεύγανε, μα και εργαζόντουσαν ανόρεξα. Σχετική είναι και η φράση «κάθε κατεργάρης στον πάγκο του». Εξαιρούνταν όσοι ισχυρίζονταν ότι κατάγονται από Βυζαντινές οικογένειες και θεωρούνταν «Αρχοντορωμαίοι».
Ένας Ενετός, Γενικός Προβλευτής γράφει στην έκθεση του (νομίζω ο Μοτσενίγκο) ότι «από τα Σφακιά είναι γραμμένα στις «ορδινάτσες» 700 άντρες, μα κανείς δεν πηγαίνει στις αγγαρείες, διότι όλοι ισχυρίζονται ότι είναι απόγονοι Βυζαντινών οικογενειών και θεωρούνται «Αρχοντορωμαίοι». Εκείνο τον καιρό η αντίσταση των Κρητών σε βάρος του καταχτητού ήτανε περιορισμένη σε ζωοκλοπές και λεηλασίες. Από το 1515 μέχρι το 1523 Κεραμειανοί και Σφακιανοί εδημιούργησαν κάποια επεισόδια.
Οι «βιλάνοι» και πριν τη μάχη και κατά τη μάχη είχανε αξιόλογη παρουσία. «Βιλάνους λέγαμε αυτούς που είχανε στα φέουδά τους μόνιμα οι Ενετοί και τους θεωρούσανε ιδιοκτησία τους μα η σκληρή ζωή που τους κάνανε τους οδηγούσε στην αντίσταση. Και ο Σπάρτακος, από την σκληρή ζωή έγινε επαναστάτης από δούλος.
Μέσα σε αυτά τα δεδομένα ο Καντανολέων «Λυσσογιώργης» αποφάσισε να ξεσηκώσει την Κρήτη σε επανάσταση και συνεργάστηκε στενά στην προπαρασκευή με τους έτερους κλάδους των Σκορδυλών. Πατέρας και Κίντηδες, με τους Αρχοντορωμαίους Μουσούρους, με τους Φωτεινούς κ.α. Και με αρχηγό τον Λυσσογιώργη Καντανολέων έκαναν κατανομή αξιωμάτων και ευθυνών. Ο αρχηγός των Πατέρων ήτανε αρχιγραμματέας. Ο αρχηγός των Φωτεινέων στρατιωτικός διοικητής, ο αρχηγός των Μουσούρων «Καγκελάριος». Οι Κόντηδες ανέλαβαν τον δικαστικό τομέα.
Οι μάχες άρχισαν τον χειμώνα του 1527 στα Σφακιά, στο Σέλινο και στην ορεινή Κυδωνία. Στον Αποκόρωνα εκινήθηκε δραστικά το χωριό Αλίκαμπος όπου εκεί ήτανε οι Κόντηδες. Οι επαναστάτες υποχρέωναν τους Κρήτες για συμμετοχή στην επανάσταση. Το Συμβούλιο των 10 στις 27 Απριλίου 1527 με έγγραφό του ζητά από τον καπιτάνο τζενεράλ της Κρήτης την καταστολή και την αντιμετώπιση των «ταραχοποιών» (όπως αποκαλούσανε τους επαναστάτες και χαρακτηρίζουνε την επανάσταση «ληστρικές επιδρομές από άταχτα σώματα» και αναφέρουνε μόνο μα μάχη στην περιοχή των Λάκκων. Τα χωριά στα οποία έγιναν ταραχές και μάχες είναι κυρίως στο Σέλινο, στην ορεινή Κυδωνία και στον Αλίκαμπο Αποκορώνου. Στα έγγραφα της Ενετίας χαρακτηρίζονται όλοι οι επαναστάτες, Σφακιανοί. Πολλοί Σφακιανοί συμμετείχαν στις μάχες, κα επειδή το Κουστογέρακο το χωριό του Καντανολέων ήτανε τότε περιοχή Σφακίων μα και στα άλλα μέρη που δημιουργήθηκαν ταραχές τα αποκαλούσανε Σφακιά. Η οικογένεια των Φούμηδων έλαβε ενεργό μέρος, και από τα μεμονωμένα άτομα που δράσανε αναφέρεται και ο Λέων Θεοτοκόπουλος. Ενώ ο φεουδάρχης Ανδρέας Καλλέργης έδρασε υπέρ των Ενετών και αυτοπροσώπως αφού και ο καπιτάνο είχε τη ανιψιά του.
Στις 20 Οκτωβρίου 1527 ο Καπιτάνο Κόρνερ τζενεράλ της Κρήτης με τα ενετικά στρατεύματα κατευθύνθηκε προς τα δυτικά. Πολλοί Κρητικοί βοήθησαν τον Κόρνερ στην εκστρατεία του, ακολουθώντας τον στρατό του, μα και οικονομικά προσέφεραν, ειδικά ο φεουδάρχης Ανδρέας Καλλέργης, όμως και επικηρυγμένοι για να τους δοθεί χάρη, συντελέσανε σ’ αυτή την εκστρατεία. Πρώτα χτύπησαν οι Ενετοί το χωριό Αλίκαμπος όπου διαμένουν οι Κόντηδες. Δεν βρήκαν τους κατοίκους γιατί είχανε πιάσει τα βουνά, όμως τους διεμήνυσε ότι αν παρουσιαστούνε θα τους δοθούνε ανταλλάγματα και εγγυήσεις για την ζωή τους και για τα υπάρχοντά τους. Επείσθηκαν οι Αλικαμπιώτες και παρουσιαστήκαν μας συνελήφθησαν και μεταφέρθηκαν στα Χανιά για τα περαιτέρω. Στη συνέχεια προχωρήσανε στ ατίθασα επαναστατικά χωριά Κεραμειά, Μεσκλά, Λάκκους, Κουστογέρακο και Αγία Ειρήνη. Με προκήρυξη του καλεί τους επαναστάτες να παρουσιαστούν και δεν θα θιγούν τα υπάρχοντά τους, ενώ αν δεν παρουσιαστούν, οι περιουσίες τους θα δημευθούν και τα γυναικόπαιδα τους θα τιμωρηθούνε.
Τελικά παρουσιάζονται οι Κεραμειανοί, όπου μεταφέρονται και αυτοί στα Χανιά. Μετά προχωρήσανε στα Μεσκλά όπου και εκεί τελικά παρουσιάστηκαν οι άνθρωποι, όπου είχανε ίδια τύχη με τους Αλικαμπιώτες και τους Κεραμειανούς. Από τα άλλα επίμαχα χωριά δεν είχανε εμφανισθεί στις 9 Νοεμβρίου, μα τελικά παρουσιάστηκαν κι εκείνοι όπου είχανε όλοι κοινή τύχη. Φτάσανε και στο Κουστογέρακο οι Ενετοί όπου το κάνανε ολοκαύτωμα.
Για τον Γεώργιο Καντανολέων και τους συνεργάτες του
Εσύνταξε προκήρυξη ο Κόρνερ την 17η Νοεμβρίου 1527 και σε λίγες μέρες τρεις από τους άντρες του τον παραπλάνησαν και τον παρέδωσαν στους εχθρούς, όπου καθένας τους εισέπραξε 500 υπέρπυρα. Τον Γ. Καντανολέων τον σκοτώσανε οι Ενετοί μόλις τον συλλάβανε.
Μετά, αφού κάψανε στο χωριό απέλυσε ο Καπιτάν 700 άντρες του. Στο χωριό Φωτεινιάκο το πυρπόλησανε, 12 από τους άνδρες του τους απαγχόνισαν και από τις εγκύους γυναίκες, τις σχίζανε και βγάζανε τα έμβρυα από τις κοιλιές τους. Από τα Σφακιά και από τον Αγ. Βασίλειο και τις άλλες επαρχίες των Χανίων εδιατάχθηκαν να παρουσιαστούνε οι επαναστάτες στις αρχές, μα οι Παπαδόπουλοι, οι Πάτεροι, οι Μουσούροι και οι απόγονοι των Σκορδυλών Νομικοί, Φινόκαλες, Καψοκαλύβες και Ψαρομήλιγκες δεν παρουσιάστηκαν μα συνέχισαν την ανταρσία όπως και οι Σφακιανοί. Μα στους κατοίκους των Σφακίων ύστερα από την απειθαρχία επιβάλλεται ερήμην η ποινή του απαγχονισμού. Απαλλάσσονται από τον απαγχονισμό όσοι θα παρουσίαζαν στις αρχές το κεφάλι ενός στενού συγγενούς τους. Γράφουνε λοιπόν ότι ένας παπάς επήγε στις αρχές πέντε κεφάλια στενών συγγενών του. Φυσικά τέτοιο πράγμα δεν θα μπορούσε ποτέ να γίνει, μα ούτε μπορεί κανείς να το πιστέψει.
Από τους κατοίκους του Αλίκαμπου ο καπιτάνο τζενεράλ της Κρήτης, πολλούς εσκότωσε, πολλούς ακρωτηρίασε και άλλους εξόρισε στην Κύπρο. Ο Ιορνερ είπε ότι μόνο Σφακιανούς εξόρισε 200. Από τους Λάκκους πολλούς εξόρισαν στο Ηράκλειο και στα νησιά. Μόνο από άντρες των Κόντηδων εξόρισε 1050. Σε έκθεση του Κόρνερ αναφέρεται η καταστροφή των χωριών: Κουστογέρακο, Λάκκους, Αλίκαμπος, Κεραμειά, Μεσκλά, Καράνου, Αγία Ειρήνη, Ορθούνι και σε άλλα χωριά μικρότερες καταστροφές. Στον Αλίκαμπο πέραν των καταστροφών απαγόρεψαν και την κατοίκηση ανθρώπων. Μα και τις περιουσίες των επαναστατών εδήμευσαν. Ο Αλίκαμπος για κάποια χρόνια ενοικιάστηκε στον Μαρίνο Ζάνε, αφού οι κάτοικοι του ήτανε εξορισμένοι.
Μετά την καταστολή της επανάστασης, εδιατάχτηκαν οι επαναστάτες να παρουσιαστούνε στις κατοχικές αρχές και πολλοί υπάκουσαν και παρουσιάστηκαν, όμως από τα Σφακιά κανείς δεν υπάκουσε τα Ενετικά κελεύσματα, όπως και αρκετοί από τις άλλες επαρχίες. Τέσσερις ευγενείς Ενετοί, Φρατζέσκος Βιτζαμάνης , Ιάκωβος Καλλέργης, Ασάνης Ευδαιμονογιάννης και ο Εμμανουήλ Μόρμωρης, συνεργαζόμενοι με τέσσερεις δικούς μας ιερείς καλέσανε τους Σφακιανούς να παρουσιαστούν στις αρχές και αφού τους έδωσαν βάσιμες εγγυήσεις τους έπεισαν και παρουσιάστηκαν.
Η επανάσταση του Καντανολέου δεν ήτανε μεγάλη σε διάρκεια, μα σε συνέπειες ήτανε μεγάλη και σε ζημιές.
Σχετικά με την επανάσταση αυτή έχει γράψει ο Σπύρος Ζαμπέλιος ένα βιβλίο το 1871 «ΚΡΗΤΙΚΟΙ ΓΑΜΟΙ», μα αυτό είναι μυθιστόρημα. Π.χ. γράφει ότι ι η επανάσταση έγινε το 1570 ενώ από επίσημα χαρτιά της Ενετίας φαίνεται ότι έγινε το 1526-1528. Μα και ο Β. Ψιλάκης στην ιστορία της Κρήτης τ. Β’ σελ. 1042 αντιγράφοντας τον Ζαμπέλιο γράφει ότι: «Συνήλθαν κατά πρόσκληση μυστική προ πάντων του Σκορδύλη Καντανολέου την 25 Μαρτίου 1570» για την κήρυξη της επαναστάσεως, ενώ ο Θ. Δετοράκης στην Ιστορία της Κρήτης σ. 195 αναφέρει χρονολογία της επανάστασης το 1527. Γράφει ακόμα ο Ζαμπέλιος για το θάνατο του Καντανολέου ότι του έστησε παγίδα ο Ενετός διοικητής των Χανίων Φρατζέσκο Δαμολίνο, προτείνοντας του (δήθεν) να συνεργαστούνε οι Έλληνες και οι Ενετοί της Κρήτης, να αποσπαστούνε από την Ενετία να κάμουνε αυτόνομη την Κρήτη και επρότεινε ακόμα να συμπεθεριάσουνε να πάρει ο γιός του Καντανολέου Πέτρος την κόρη του Δαμολίνο Σοφία και κατά Ζαμπέλιον, κατεβήκανε οι γαμιλιώτες του Καντανολέου από το Κουστογέρακο στην εξοχική έπαυλη του Δαμολίνο στον Αλικιανό μα εκεί τους βάλανε υπνωτικό στο κρασί όπου τους κοίμισαν και μετά τους σφάγιασαν. Όμως είναι αναμφισβήτητο ότι ο Καντανολέοων, ύστερα από προδοσία επιάστηκε και τον θανατώσανε οι Ενετοί , μα όχι στους γάμους.
ΟΙ Ενετοί μετά την καταστολή της επανάστασης προέβησαν σε επίθεση επικηρύξεων για όσους Κρητικούς διατελούσαν ακόμα στην ανταρσία και το μέτρο αυτό ήτανε καρποφόρο. Για τον Καντανολέων υπεγράφει επικήρυξη την 17 Νοεμβρίου 1527 μα και για όσους ακόμα εκαταζητούνταν έκανα αργότερα επικηρύξεις και ιδού τα αποτελέσματα, και αναφέρομε δύο –τρεις περιπτώσεις:
1) Ο Τζόρτζη Τζαγαρουόλ και Λορέτζο Πολάνι παρέδωσαν στις Βενετικές αρχές τον Νικόλα Βεργή από τα Καράνου.
2) Ο Μπουσλίν, ο λεγόμενος Ζανκαρουόλ παρέδωσε στις Βενετικές αρχές μαζί με τον Καλβανίν, τον Μανώλη Τσερβά και το γιό του Κωνσταντίνο από το Ροδοβάνι όπου τους απαγχόνισαν.
3) Ο Ζανκαρουόλ και ο Πολάνι συνέλαβαν και παρέδωσαν στους Βενετούς τους Σταμάτη και Αντώνιο Βερυβό.
4) Ο Τζελαϊτης παρέδωσε στους Βενετούς τον Ανδρόνικο και Γεώργιο Χορτάτση και τον Λέοντα Θεοτοκόπουλο από τους Λάκκους.
Κυρίες και κύριοι,
επειδή στο συνέδριο μας περιλαμβάνεται και ο Δομένικος Θεοτοκόπουλος και αφού Θεοτοκόπουλους περιλαμβάνεται στην ομιλία μας, επιτρέψατε μου ν αναφέρω κάποια αποδεικτικά στοιχεία περί του ότι οι Θεοτοκόπουλοι έχουνε ρίζα τους την περιοχή μας και τα στοιχεία αυτά τα βρίσκομε στα βιβλία: 1)του Νικ. Παναγιωτάκη «Η Κρητική ζωή του Δομένικου Θεοτοκόπουλου, 2) Στο βιβλίο του Νικ. Παναγιωτάκη
«Τα νεανικά χρόνια του Δομένικου Θεοτοκόπουλου και 3) Αν. Παπαδιά – Λόλλα, περί εξεγέρσεων στην ενετοκρατούμενη Κρήτη.
α) Ο πατέρας του Δομένικου Θεοτοκόπουλου ήτανε ο Γεώργιος Θεοτοκόπουλος από το χωριό Λάκκους Κυδωνίας ενώ τον παππού του, τον λέγανε Λέοντα.
Β) Στα αρχεία της Βενετίας βρέθηκε έγγραφο που αναφέρει ότι οι Ενετοί, κατόπιν προδοσία, συνέλαβαν και σκότωσαν τον Λέοντα Θεοτοκόπουλο.
γ) Στον τοίχο της εκκλησίας του Αγίου Γεωργίου στο Κουστογέρακο είναι γραμμένο το όνομα της Μάρθας Θεοτοκοπουλίνας. Ίσως αφορά τη μητέρα του Δομένικου.
δ) Ο Δομένικος είχε αδελφό τον Μανούσο Θεοτοκόπουλο που έλαβε μέρος στο Τολέδο κοντά στον αδελφό του Δομένικο και εκεί πέθανε το 1606. Το όνομα Μανούσος είναι τοπικό των Σφακίων και το Κουστογέρακο ήτανε τότε περιοχή των Σφακίων. Το 1319 μετά τη λήξη της επανάστασης της ξανθομαλλούσας εβγήκε στα Σφακιά ο Ενετός αξιωματούχος Μανούκιο, όπου αφού τελείωσαν ικανοποιητικά οι διαπραγματεύσεις, προς τιμή του βαφτίσανε ένα Σφακιανάκι Μανούκιο, όπου τελικά έγινε Μανούσος. Είναι και αυτό μια ισχυρή ένδειξη ότι ο γίγαντας των Καλών τεχνών Ελ Γκρέκο πηγάζει από την δυτική Κρήτη.