Το 2003 μεταφράσθηκε στην Ελληνική ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον βιβλίο του Γάλλου περιηγητή Joseph Pitton de Tournefort (1656-1708). Το βιβλίο έχει τίτλο “Ταξίδι στην Κρήτη και τις νήσους του Αρχιπελάγους: 1700-1702” (Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Μετάφραση-Εισαγωγή: Μάκης και Μυρτώ Απέργη, Σχόλια: Μάκης Απέργης – Ειρήνη Λυδάκη). Το βιβλίο ήταν ιδρυτική δωρεά της Παγκρητικής Ενώσεως Αμερικής.
Ο Γάλλος Tournefort μεταξύ των ετών 1700 και 1702, με χρηματοδότηση του Γαλλικού Στέμματος (Λουδοβίκος ΙΔ’), επισκέφθηκε και μελέτησε 38 Ελληνικά νησιά του Αιγαίου πελάγους (μεταξύ αυτών και την Κρήτη).
Τα ενδιαφέροντα του Tournefort ήταν κυρίως η βοτανολογία, αλλά και η ορυκτολογία, η εθνολογία, η γεωγραφία, η αρχαία ιστορία και η νομισματική.
Σκοπός του ταξιδιού; Ήταν μεν βοτανικού ενδιαφέροντος, αλλά “…το ταξίδι προσέφερε και την ευκαιρία για συλλογή πληροφοριών κάθε μορφής και είναι φανερός ο “κατασκοπευτικός” ρόλος του περιηγητή για το γαλλικό κράτος του Λουδοβίκου ΙΔ’. Ο Τουρνεφόρ περιγράφει φρούρια (…) αριθμούς στρατευμάτων και πολεμικών πλοίων στην Κρήτη (…) αξιολογεί λιμάνια, αναφέρει ανέμους και προσδιορίζει με ακρίβεια αγκυροβόλια (…) προβαίνει στη σύνταξη χαρτών (…) απαριθμεί τα κυριότερα προϊόντα κάθε νησιού με τις μεζούρες τους και τις τιμές πώλησής τους…”
Από την πλευρά των ορυκτών, ο Tournefort στο περιηγητικό του ταξίδι μελετά και αναφέρεται στα ορυχεία των συγκεκριμένων 38 Ελληνικών νήσων. Όπως αντιλαμβανόμαστε το ταξίδι του Τουρνεφόρτ ήταν ένα ταξίδι καθαρά γεωπολιτικού αλλά και γεωστρατηγικού ενδιαφέροντος.
Ο Tournefort για το νησί της Κρήτης αναφέρει, πέραν των άλλων, τα εξής: “…Ποτέ δεν υπήρξε πιο κατάλληλο μέρος από την Κρήτη για να δημιουργηθεί εδώ μια μεγάλη αυτοκρατορία, όπως παρατήρησε ο Αριστοτέλης: βρίσκεται στη μέση της θάλασσας, κοντά στην Ευρώπη, την Ασία και την Αφρική…”.
Ένα ενδιαφέρον δείγμα ιστορικής αναφοράς που παρουσιάζει ο Τουρνεφόρτ σχετίζεται με τη διήγηση που ανέφερε ο Παυσανίας: “…Κατά τον Παυσανία, ο Απόλλων είχε οικειοποιηθεί το ένα δέκατο του χρυσού και του αργύρου που εξόρυσσαν από τα ορυχεία της Σίφνου. Τα ορυχεία καταστράφηκαν από τη εισβολή της θάλασσας, που πήρε εκδίκηση, για λογαριασμό του θεού, λόγω της περιφρόνησης που του είχαν δείξει οι κάτοικοι, αρνούμενοι να πληρώσουν το φόρο…” Αν μη τί άλλο, αυτό ίσως αποτελεί (ακόμη) ένα δείγμα του τρόπου με τον οποίο πραγματοποιούταν η οικονομική διαχείριση των ορυχείων στην Αρχαία Ελλάδα: το 10% των κερδών από την εκμετάλλευση των ορυχείων ήταν φόροι υπέρ των ναών των θεών (στην προκειμένη περίπτωση στον Απόλλωνα). Η τιμωρία για τη φοροαποφυγή της εποχής ήταν η εκδίκηση των θεών με φυσικές καταστροφές! Λεπτομέρεια: ο Tournefort αναφέρει πως η Σίφνος, στα αρχαία χρόνια “…ήταν το πλουσιότερο από όλα τα νησιά” επειδή προφανώς διέθετε τα ορυχεία χρυσού, αργύρου και μολύβδου.
Μεγάλο ενδιαφέρον καταδεικνύει ο Tournefort στη Δήλο, για την οποία διαβάζουμε σε υποσημείωση πως οι Ρωμαίοι το 166 π.Χ. της παρείχαν καθεστώς ατελείας: “…έτσι το νησί, ενώ ήταν ήδη σημαντικός τόπος θρησκευτικούς προσκυνήματος, ως γενέτειρα του Απόλλωνος, εξελίχθηκε γρήγορα σε σπουδαιότατο κέντρο διαμετακομιστικού εμπορίου…”. Ορίστε λοιπόν μία ενδιαφέρουσα οικονομική πολιτική για την ανάπτυξη του διαμετακομιστικού εμπορίου: παροχή ειδικού φορολογικού καθεστώτος.
Να θυμίσουμε πως μεταξύ του 15ου και 17ου αιώνα, βρισκόταν σε εξέλιξη οι λεγόμενοι “πόλεμοι των μπαχαρικών” καθώς εκείνη την περίοδο τα μπαχαρικά είχαν μεγάλη οικονομική και γεωπολιτική αξία…Περισσότερα για τη σύνδεση μπαχαρικών με ορυκτούς πόρους εδώ.
Κάτι αξιοπρόσεκτο: ο Tournefort αναφερόμενος στις βοτανικές του αναζητήσεις εξηγεί πως “…πάντοτε βρίσκαμε την ευκαιρία να ανακαλύψουμε ένα νέο φυτό. Τα είδη αυτά των φυτών ονομάζονται σπάνια μόνον διότι όσοι ασχολούνται με τη βοτανική σπανίως πηγαίνουν να ταλαιπωρηθούν σε τόσο άγρια μέρη…” για να τα μελετήσουν. Ποιό το αξιοπρόσεκτο; Ακριβώς για τον ίδιο λόγο ονομάσθηκαν οι Σπάνιες Γαίες (17 είδη ορυκτών ή αλλιώς Λανθανίδες) ως σπάνιες: επειδή σπανίως οι επιστήμονες ασχολούνταν με αυτά τα ορυκτά. Αντιθέτως, οι Σπάνιες Γαίες απαντώνται σχεδόν παντού, αλλά όχι πάντα σε οικονομικά εκμεταλλεύσιμες ποσότητες.
Ο γάλλος Tournefort ωστόσο δεν μπορεί να αποφύγει να αναφερθεί στα άσχημα χαρακτηριστικά των Ελλήνων εκείνης της εποχής(1700) τα οποία συμπεριελάμβαναν την άγνοια και τη θρησκευτική δεισιδαιμονία…Έχουν άραγε εξαλειφθεί στις μέρες μας αυτά τα χαρακτηριστικά; Τέλος, αξίζει να αναφερθεί μία ακόμη ενδιαφέρουσα γεωπολιτική αναφορά του Tournefort: “…Οι Έλληνες ζουν με την ψευδαίσθηση ότι ο Μέγας Δούκας της Μοσχοβίας θα τους λυτρώσει μία ημέρα από τη δυστυχία στην οποία έχουν περιέλεθι και ότι θα καταστρέψει την αυτοκρατορία των Τούρκων…”. Εκατόν είκοσι επτά χρόνια (1827) μετά από αυτή την αναφορά του γάλλου Tournefort ακολούθησε η ναυμαχία του Ναυαρίνο στην οποία συμμετείχαν μαζί με τους Ρώσους, οι Γάλλοι και οι Εγγλέζοι…
* Ο κ. Σωτήρης Ν. Καμενόπουλος είναι Υποψήφιος Διδάκτωρ Πολυτεχνείου Κρήτης, Σχολή Μηχανικών Ορυκτών Πόρων