Της Κωνσταντίνας Γεωργαντά
If we can see the present clearly enough, we shall ask the right questions of the past.
Εάν δούμε το παρόν καθαρά, τότε θα μπορέσουμε να κάνουμε τις σωστές ερωτήσεις όσον αφορά το παρελθόν.
John Berger, Ways of Seeing (1972)
Ρομπότ με ανθρώπινη μορφή. Μηχανικές φιγούρες σχεδιασμένες να λειτουργούν σαν να είχαν δική τους κίνηση, έχοντας την όψη μόνο αληθινής κίνησης και πραγματικής νοημοσύνης. Πράξεις μονότονες, με τη σαστισμένη επανάληψη της ρουτίνας, σαν να είναι ικανές να πράττονται από μόνες τους, αυτόματα, χωρίς την ανάγκη εξωτερικής κινητήριας δύναμης ή κινήτρου. Η αυτόματη κίνηση κάποτε μας προκαλούσε έκπληξη, σαστίζαμε στην όψη αυτού που είχαμε δημιουργήσει. Μα το βαθύ μυστήριο της κίνησης αυτής γύρισε να μας στοιχειώσει. Ανθρώπινες φιγούρες χωρίς ανάγκη εξωτερικής κινητήριας δύναμης ή κινήτρου. Το απόλυτο ρομπότ που με δική του θέληση παραδίδει τα ηνία του ελέγχου στο τίποτα. Άνθρωποι ανδροειδή. Άνθρωποι ηλεκτρικά πρόβατα. Επαναλαμβανόμενες κινήσεις που θυμίζουν άνθρωπο. Που θυμίζουν κάτι σαν άνθρωπο. Κινήσεις δουλειάς, δουλείας, επιβίωσης, σμίκρυνσης. Το αυτό χωρίς δύναμη και σκοπό. Ανθρωποειδές. Με την όψη αυτού που κάποτε θύμιζε άνθρωπο μονάχα να παραμένει. Κι έτσι, μια μέρα, αρχειοθετούμαστε σε ένα χώρο μουσειακό, αρνητικά παράγωγα για το βλέμμα του καθενός.
Βρισκόμενοι «Στο Μουσείο», όπως τιτλοφορείται η πρώτη ιστορία της συλλογής διηγημάτων Αυτόματα του Κώστα Περούλη (Αντίποδες, 2015), το βλέμμα μας πέφτει πάνω σε μια τέτοια εικόνα:
«Ερχόντουσαν τα χαράματα μέσα από τα οικόπεδα, περνάγαν την πύλη και αρχίζαν μαζί με καμιά πενηνταριά άλλους να μαζεύουν το κάρβουνο απ’ τους λόφους. Σκαρφαλώνανε με χέρια και με πόδια στους μαύρους σβόλους να βγούνε πάνω απ’ τις στέγες και το φράχτη στις κορφές να το στρώσουνε με τις τσουγκράνες. Από κει φαινόντουσαν τα αυτοκίνητα και τα τρόλεϊ που περνάγανε στην Πειραιώς. Μετά κατρακυλάγανε κάτω στους πρόποδες και ανοίγανε δρόμους να περνάνε τα βαγόνια που το παίρνανε στους φούρνους.
Σκοπός της φωτογραφίας που ’χανε βάλει τώρα να πιάνει όλο τον τοίχο σαν γιγαντοαφίσα, ήταν να σε κάνει να νιώσεις πόσο ήταν αυτοί οι λόφοι του κάρβουνου. Πηγαίνανε μισό χιλιόμετρο στην αυλή και άλλα δυο τρία χιλιόμετρα απέξω στα διπλανά οικόπεδα που τώρα ήταν τα μπαρ, οι σκαρφαλωμένοι φαίνονταν πάνω τους σα μικρά παιδιά. Τον είχε βάλει ο παππούς του λίγο πριν πεθάνει. Είχε βάλει μέσο και πήρανε τον πατέρα του αλλά επειδή έπαθε αμέσως καρκίνο και πέθανε, η χούντα το σεβάστηκε και τον βάλανε στη θέση του πατέρα του αν και δεν είχε κλείσει τα δεκαοκτώ.»
Η απότομη – αυτόματη θα λέγαμε – αλλαγή από την περιγραφή της φωτογραφίας στον κεντρικό χαρακτήρα της ιστορίας τον οποίο «Τον είχε βάλει ο παππούς του λίγο πριν πεθάνει» κάνει ανεπαίσθητη τη μετάβαση από το μουσειακό στον πραγματικό χώρο, σαστίζει τον αναγνώστη και τοποθετεί αυτόν τον «Τον» ως έναν σε μια σειρά ατόμων που πεθαίνουν παίρνοντας με τάξη o ένας τη θέση του άλλου. Τι κι αν σκοπός της φωτογραφίας είναι να σε κάνει να «νιώσεις» τους λόφους του κάρβουνου, τοποθετώντας εαυτούς, όπως θα έλεγε ο Τζον Μπέργκερ, μέσα στο τοπίο το οποίο ‘βλέπουμε’. Αυτή η εμπειρία για τις αισθήσεις θα ήταν αληθινά ευεργετική μόνο εάν μπορούσαμε να ξεφύγουμε από το «τώρα» που μας κατατρέχει, που επηρεάζει τον τρόπο με τον οποίο βλέπουμε και, κατ’ επέκταση, κατανοούμε τον κόσμο, πριν έρθουν τα λόγια και τα πιστεύω μας να αλλοιώσουν αυτήν την εμπειρία. Κατά αυτήν την έννοια λοιπόν, η συρρίκνωση του ατόμου σε έναν αυτόματο εαυτό θα μπορούσε να κρύβει και το σπόρο της εξιλέωσης αφού χαρίζει εκ νέου τη δυνατότητα παρατήρησης του κόσμου έχοντας παραδώσει όλες τις άλλες αισθήσεις πέραν αυτής της όρασης, που αποτελεί το πρώτο αισθητήριο με το οποίο κάποτε ξεκινήσαμε να κατανοούμε τον κόσμο.
Τα Αυτόματα σε διδάσκουν να δεις ξανά και μέσω της όρασης να κατανοήσεις ξανά τη σχέση ανάμεσα σε αυτά που βλέπεις και τον εαυτό σου. Η όραση, έγραφε ο Τζον Μπέργκερ στο βιβλίο του Ways of Seeing (Η εικόνα και το βλέμμα, 1972), είναι διαρκώς ενεργή, διαρκώς κινείται, διαρκώς κρατά τα πράγματα σε ένα κύκλο γύρω από αυτήν, καθορίζοντας αυτό το οποίο είναι παροντικό για εμάς όπως κι εμείς.[1]
[1] We never look at just one thing; we are always looking at the relation between things and ourselves. Our vision is continually active, continually moving, continually holding things in a circle around itself, constituting what is present to us as we are. (p. 9)
