Επιμέλεια – Κείμενα: Στρατής Παπαμανουσάκης
ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ ΠΑΛΑΜΑΣ – GREGORIUS PALAMAS
(Κωνσταντινούπολη 1296-1360)
Μεγάλος βυζαντινός θεολόγος και συγγραφέας, μαθητής του Θεόδωρου Μετοχίτη, άγιος της Ορθοδοξίας, Αρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης. Κυριάρχησε στην ησυχαστική έριδα που συνετάραξε το Βυζάντιο κατά τον 14ο αιώνα, αντικρούοντας τους αντιφρονούντες Βαρλαάμ και Γρηγορά, υπερασπίζοντας τους αγιορείτες ησυχαστές και αποκρούοντας την ένωση των Εκκλησιών. Βαθύς γνώστης της αριστοτελικής φιλοσοφίας, αφιερώθηκε στη νοερή προσευχή, ανανέωσε τη θεολογική ορολογία και έδωσε νέες κατευθύνσεις στη θεολογική σκέψη, αποσαφηνίζοντας το ζήτημα της κοινωνίας ανθρώπου και Θεού δια της προσωπικής εμπειρίας, τη διπλή έννοια της θεολογίας, ως καταφατικής και αποφατικής, και τη διάκριση ουσίας και ενέργειας του Θεού, θαβωρείου φωτός και θεώσεως. Με τον Παλαμά αποκαθίσταται η μυστική φιλοκαλική παράδοση και ολοκληρώνεται κατ’ ουσίαν η πατερική θεολογία.
Έργα: Αγιορειτικός τόμος υπέρ των ιερώς ησυχαζόντων, Ποσαχώς η θεία ένωσις και διάκρισις, Περί θείων ενεργειών και της κατ’ αυτάς μεθέξεως, Περί θείας και θεοποιού μεθέξεως, Περί θεότητος και του κατ’ αυτήν αμεθέκτού τε και μεθεκτού, Διάλογος Ορθοδόξου μετά Βαρλαμίτου, Τα περί Αγίου Πνεύματος κεφάλαια φυσικά και θεολογικά, Λόγος περί Οσίας Ξένης, Ότι Βαρλαάμ και ακίνδυνος εισίν οι διχοτομούντες, Αναίρεσις Γράμματος Καλέκα, Πραγματεία, Ομιλίαι, Επιστολαί.
Βιβλιογραφία: [Έκδ. J.P. Migne, Ελληνική Πατρολογία, Παρίσι (1856), 150-151], Παν. Χρήστου, Γρηγορίου Παλαμά Συγγράμματα, Γρηγ. Παπαμιχαήλ, Ο Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς, 1911, J. Meyendorff, Introduction a l’ etude de Gregoire Palamas, 1953, Μοναχός Θεόκλητος Διονυσιάτης, Ο Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς, Ο βίος και η θεολογία του, 1956, Γεώργ. Μεταλληνός, Ησυχαστές και ζηλωτές, Πνευματική ακμή και κοινωνική κρίση στον βυζαντινό 14ο αιώνα, 1995.
Εικονογραφία: Τοιχογραφία, ΙΣΤ’ αι., Παρεκκλήσιο Μονής Διονυσίου, Άγιο Όρος.
ΙΣΤΟΡΙΚΕΣ ΦΡΑΣΕΙΣ: Μόνο ένας ταπεινός ασχολείται με τον εαυτό του. Ο υπερήφανος με τους άλλους» (Γρηγ. Παλαμάς)
ΚΕΙΜΕΝΑ: ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ ΠΑΛΑΜΑΣ, ΠΕΡΙ ΘΕΙΩΝ ΕΝΕΡΓΕΙΩΝ ΚΑΙ ΤΗΣ ΚΑΤ’ ΑΥΤΑΣ ΜΕΘΕΞΕΩΣ )
* * *
Η δύναμη στη φύση σχετίζεται με την ενέργεια, δύναμη και ενέργεια σχετίζονται με την κίνηση, η κίνηση σχετίζεται με την ύλη. Ο νόμος της διατήρησης και της ανατροπής της ενέργειας του Λομονόσσωφ είναι ο προάγγελος του νόμου της ισοδυναμίας μάζας και ενέργειας της σύγχρονης φυσικής.
Ωστόσο στη συνείδηση η δύναμη είναι η ικανότητα του όντος να πραγματοποιεί τον σκοπό του, καταβάλλοντας την αντίσταση που προβάλλει ο εαυτός και το περιβάλλον του. Η κατανίκηση της φύσης είναι αποτέλεσμα της τεχνικής, ο εξουσιασμός των συνανθρώπων γίνεται με τη βία και την πειθώ ή την προσαρμογή. Η θέληση για δύναμη είναι για τον Νίτσε πρωταρχικό ελατήριο των ανθρώπινων πράξεων.
Ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί την ενέργεια ως συνώνυμο της εντελέχειας. Η μετάβαση έτσι από τη δυνατότητα στην πλήρωση, από το δυνάμει στο ενεργεία και στο εντελεχεία είναι ο δρόμος της πραγματικής ύπαρξης ενός πράγματος. Ενέργεια είναι η αρχή που πραγματοποιεί τη δυνατότητα. Είναι η μορφή, ο λόγος, η ουσία κατά το έργον που συντείνει προς την εντελέχεια. Ενέργεια και δύναμη είναι δυο θεμελιώδεις τρόποι του είναι στον Αριστοτέλη, βεβαιότητα και δυνατότητα, δυο κατηγορίες του Καντίου στη σχέση αντικειμένου και υποκειμένου.
Οι διαφορές ανάμεσα στους υλιστές και στους ιδεαλιστές προκύπτουν από την ιδέα μιας κίνησης χωρίς ύλη. Ο ενεργητισμός, η απομόνωση της ενέργειας από την ύλη, η παραδοχή της ενέργειας ως ουσίας του κόσμου προς την οποία τείνει να μεταβληθεί η ύλη, αντιμετωπίζει μονομερώς τα πράγματα. Ακριβώς όπως και ο ακραίος υλισμός που αρνείται τον κόσμο των ιδεών, την ποικιλία της ανθρώπινης ελευθερίας, στη διαδρομή από το είναι στο γίγνεσθαι.
Από τον Αριστοτέλη ως τον Αϊνστάιν, 25 αιώνες αγεφύρωτης απόστασης υλισμού – ιδεαλισμού. Χωρίς καν τη γνώση της ενδιάμεσης περιόδου από την αρχαία ελληνική σκέψη στον διαφωτισμό, τη βυζαντινή Αναγέννηση. Τουλάχιστον ένας Γρηγόριος Παλαμάς, τον 14ο αιώνα μπορούσε να διακρίνει την ουσία από την ενέργεια, τις κτιστές από τις άκτιστες ενέργειες του Θεού, την ενεργητική δύναμη από το αποτέλεσμά της.