Επιμέλεια: Στρατής Παπαμανουσάκης
ΘΡΑΣΥΜΑΧΟΣ – THRASYMACHUS
(Χαλκηδόνα-Αθήνα β΄ ήμισυ Ε΄ αι. π.Χ.)
Διάσημος χαλκηδόνιος ρήτορας και σοφιστής, που έζησε στην Αθήνα, σύγχρονος, αλλά νεότερος του Σωκράτη. Ασχολήθηκε με την θεωρία και τη διδασκαλία της ρητορικής, το δε έργο του διακρίνεται για τη λεπτότητα της έκφρασης και τον λεκτικό πλούτο. Εκτιμούσε τη ρητορική ως γενική παιδεία για την εισαγωγή στην ανθρώπινη κοινωνία και ως μέθοδο απόκτησης δυνάμεως στην πολιτική. Θεωρούσε δε την τυραννίδα ως άριστο πολίτευμα και τον βασιλέα Αρχέλαο της Μακεδονίας, ως τον καλύτερο ενσαρκωτή της. Διατύπωσε πρώτος την περίφημη αρχή του δικαίου του ισχυροτέρου, και μέσω αυτής συνέδεσε το όνομά του με τη σχετικοκρατία και τον αμοραλισμό, δίδοντας στο Σωκράτη την ευκαιρία της ανασκευής της και μνημονευόμενος ανάμεσα στα πρώτα ονόματα της νομικής ιστορίας.
Έργα: Μεγάλη Τέχνη, Δημηγορικά.
Βιβλιογραφία: [Έκδ. H. Diels, Die Fragmente der vorsockratiker (1972-1973)], Σουίδας, J.F. Dobson, The greek orators, 1919, B.O’ Neill, The struggle for the soul of Thrasymachus, 1988, T.D.J. Chappell, The virtues of Thrasymachus, 1993, S.A. White, Thrasymachus the diplomat, 1995, S. Everson, The incoherence of Thrasymachus, 1998, J. Dillon-T. Gergel, The greek sophists, 2003, Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια (άρθρ. Δ.Μ.Μ.), Εγκυκλοπαιδεία Πάπυρος – Λαρούς.
ΙΣΤΟΡΙΚΕΣ ΦΡΑΣΕΙΣ: «Τὸ δίκαιον οὐκ ἄλλο τί ἤ τὸ τοῦ κρείττονος συμφέρον» (Πλάτων, Πολιτεία, 338c).
ΚΕΙΜΕΝΑ: ΘΡΑΣΥΜΑΧΟΣ, ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ (D.K. Β΄)
** ** **
Το δίκαιο εμφανίζεται πρωταρχικά με μορφή εθίμου. Το έθιμο είναι κανόνας δικαίου που πηγάζει από την περί δικαίου συνείδηση του λαού και εφαρμόζεται με μακρά και ομοιόμορφη άσκηση. Κατά τον Αριστοτέλη “ὁ γὰρ νόμος ἰσχὺν οὐδεμίαν ἔχει πρὸς τὸ πείθεσθαι παρὰ τὸ ἔθος, τοῦτο δ’ οὐ γίνεται εἰ μὴ διὰ χρόνου πλήθος” (Πολιτικά, 1269α 23). Η λειτουργία του εθίμου μπορεί να είναι γενικά είτε καταργητική με αντικατάσταση ή με αχρησία κανόνα δικαίου δια του εθίμου, είτε συμπληρωματική με συμπλήρωση κανόνα δικαίου δια του εθίμου. Το έθιμο πλεονεκτεί ως πρωταρχική πιγή δικαίου που εκφράζει τη λαϊκή παράδοση και εξασφαλίζει τη διαλεκτική ανέλιξη του δικαίου. Μειονεκτεί όμως ως προς την ασάφεια για την ύπαρξη και το περιεχόμενό του, την πολυμορφία και τον συντηρητισμό του.
Ύστερα από μία μακρά ιστορική εξέλιξη και διαμάχη με το νόμο, το έθιμο περιορίστηκε στην συμπληρωματικότητα, η οποία όμως τείνει σε ακόμα μεγαλύτερο περιορισμό λόγω των ραγδαίων εξελίξεων της κοινωνικής πραγματικότητας που δεν αφήνει περιθώρια ανάπτυξης δια μακράς και ομοιομόρφου ασκήσεως κανόνων δικαίου. Ο νόμος είναι γραπτός κανόνας δικαίου που θεσπίζεται από τη νομοθετική εξουσία ή ευρύτερα συγκεντρώνει τα τυπικά γνωρίσματα του νόμου (διατάγματα, αποφάσεις, συλλογικές συμβάσεις). “λόγος ὡρισμένος καθ’ ὁμολογίαν πόλεως κοινὴν μηνύων πῶς δεῖ πράττειν ἕκαστα” (Αθήναιος, 11, 508). “ὅσα ἄν τὸ κρατοῦν τῆς πόλεως, βουλευσάμενον ἅ χρὴ ποιεῖν γράψῃ νόμος καλεῖται” (Ξενοφών, Απομνημονεύματα, 1, 2, 43). Ο νόμος πλεονεκτεί σε σαφήνεια, ακρίβεια και ομοιομορφία, μειονεκτεί όμως στη δυσκαμψία, δυσκινησία, στην ευκαιρία αυθαιρεσίας που παρέχει.
Η οξύτατη σοφιστική κριτική επιδρά καταλυτικά στο νομοκρατές αρχαιοελληνικό δίκαιο. Από τον Θρασύμαχο «δίκαιον… τὸ τοῦ κρείττονος συμφέρον» (Πλάτων, Πολιτεία 338c) μέχρι τον Αντιφώντα «Πολλὰ τῶν τὰ κατὰ νόμων δικαίων πολεμίως τῇ φύσει κεῖται» (Οξύρυγχος Πάπυρος ΧΙ.1364) και τον Ιππία «νόμος τύραννος ὤν τῶν ἀνθρώπων, πολλὰ παρὰ φύσιν βιάζεται» (Πλάτων, Πρωταγόρας 337 d) αναδεικνύεται η διάκριση φυσικού και θετικού δικαίου. «ἐναντί’ ἀλλήλοις ἐστίν, ἥ τε φύσις καὶ ὁ νόμος» (Πλάτων, Γοργίας 482e). Αλλά στη φύση, στο ζωικό βασίλειο, ο δυνατότερος επικρατεί σε βάρος του ασθενέστερου (Πλάτων, Γοργίας 482e-484e, Νόμοι 889e). Για τους αθηναίους στρατηγούς του 5ου αιώνα π.Χ. είναι φυσικό ο ισχυρός να εξουσιάζει τον αδύναμο. Στους μηλίους δεν αναγνωρίζεται καμιά αρχή ισονομίας ή σεβασμού των ανυπεράσπιστων. Το δίκαιο της φύσης, επομένως, συνδέεται με τη βία, την επιβολή ενός ή ολίγων, πάνω στους άλλους, παρά με την υποταγή όλων στο νόμο. Η φύση και ο νόμος είναι αντίθετα πράγματα. Η φύση αποτελεί πηγή αξιών κατά την ατομοκεντρική αντίληψη των περισσότερων σοφιστών (Καλλικλής, Αντιφών, Ιππίας, Θρασύμαχος). Αλλά ο Κριτίας και ο Πρωταγόρας υποστήριξαν την υπεροχή του νόμου. Η πραγματιστική θεώρηση του Πλάτωνα, του Θουκυδίδη, του Ευριπίδη οδήγησε τελικά στη θερμή συνηγορία του Δημοσθένη και του Ισοκράτη υπέρ του νόμου. Οι νόμοι όμως πιθανώς να θεσπίζονται από το πλήθος των αδυνάτων ανθρώπων για να τιθασεύσουν τους ισχυρούς. Η δημοκρατία έτσι αντιμετωπίζει την τυραννία των δυνατών ή την αριστοκρατία των αρίστων. Έτσι όμως η σχετικότητα διασπά την απολυτότητα του δικαίου. Ακολούθως από την αντίθεση δικαίου και αδίκου, μπορεί κανείς να φτάσει στην ταυτότητά τους (Δισοὶ λόγοι περὶ δικαίου καὶ ἀδίκου).
Ωστόσο, το φυσικό δίκαιο παραμένει η φυσική καταφυγή των ανθρώπων “ἄγραπτα κ’ ἀσφαλῆ θεῶν νόμιμα… ἀεί ποτε ζῆ ταῦτα, κουδεὶς οἷδεν ἐξ ὅτου ‘φάνη” (Σοφοκλής, Αντιγόνη 448-456). Και ο νόμος μπορεί να αποτελεί επιβολή του λογικού πάνω στη φύση, αλλά μπορεί να είναι και εφεύρεση θεόσταλτων νομοθετών ή και φυσικό βλάστημα, όμοιο με το ένστικτο της αυτοσυντήρησης. Η διαλεκτική του άγραφου παραδοσιακού δικαίου και της γραπτής νομοθεσίας της ελληνικής πόλης αντιστοιχεί στη μετάβαση από την παλαιότερη στη νεότερη εποχή με όλα τα συνακόλουθά της.