Επιμέλεια: Στρατής Παπαμανουσάκης
ΓΟΡΓΙΑΣ – GORGIAS
(Λεοντίνοι, Σικελία περ. 485 πΧ –Λάρισα περ. 380 π.Χ.)
Από τις πιο ενδιαφέρουσες μορφές του 5ου αιώνα, σοφιστής και διδάσκαλος της ρητορικής, σύγχρονος του Σωκράτη, μαθητής του Εμπεδοκλή και των φημισμένων ρητόρων Τισίου και Κόρακος, παρέμεινε στην Αθήνα και επηρέασε την αττική πεζογραφία, γοητεύοντας τους αθηναίους, ως αντιπρόσωπος της πατρίδας του στον πόλεμο κατά των Συρακουσών. Από τους συντελεστές του φιλοσοφικού κινήματος στην Αθήνα, ίδρυσε ρητορική σχολή και περιόδευσε ολόκληρη την Ελλάδα κατά το σύστημα των σοφιστών, προσβλέποντας και στη συνένωση όλων των ελλήνων κατά των βαρβάρων. Μεταξύ των μαθητών του καταλέγονται οι Θουκυδίδης, Κριτίας, Αλκιβιάδης, Ισοκράτης και αναρίθμητοι έλληνες πολιτικοί. Η γνωσιολογία του δεν αποδέχεται τη δυνατότητα της γνώσης, ενώ στην ρητορική του περιλαμβάνει κάθε τέχνη, επιστήμη και αισθητική. Τα σχήματα λόγου που μεταχειρίζεται, «γοργίεια σχήματα», παραμένουν ανυπέρβλητα και το «γοργιάζειν» συνώνυμο της συναρπαστικής και τέλειας ομιλίας.
Έργα: Λόγοι (Πυθικός, Ολυμπικός, Επιτάφιος, Εγκώμιον Αχιλλέως, Ελένης εγκώμιον, Παλαμίδου απολογία), Διατριβές (Περί φύσεως ή περί μη όντος, Ρητορική τέχνη, Ονομαστικόν).
Βιβλιογραφία: [Έκδ. H. Diels – W. Kranz, Berlin (1951-1952)], Πλάτων, Γοργίας, Μένων, Αριστοτέλης, Ρητορική, Φιλόστρατος, Βίοι σοφιστών, Ισοκράτης, Ελένη, Διογένης Λαέρτιος, Πλούταρχος, Σουίδας, H. Diels, Gorgias und Empedocles, 1884, W. Nestle, Die schrift des Gorgias über die Natur oder über das Nichtseiende, 1922, E. Bux, Gorgias und Parmenides, 1940, Π. Καλλιγάς, Εισαγωγή, Γοργίου Λόγοι, 1981, Scott Consigny, Gorgias, Sophist and artist, 2001, Bruce McComiskey, Gorgias and the sophistic rhetoric, 2002, Εγκυκλοπαιδεία Πάπυρος – Λαρούς.
ΙΣΤΟΡΙΚΕΣ ΦΡΑΣΕΙΣ: «Οὐδέν ἔστιν, εἰ δ’ ἔστιν ἀκατάληπτον ἀνθρώπω, εἰ δὲ καὶ καταληπτόν, ἀλλά τοὶ γὲ ἀνεξοιστον καὶ ἀνερμήνευτον τῷ πέλας» (Γοργίας).
ΚΕΙΜΕΝΑ: ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ, ΡΗΤΟΡΙΚΗ
** ** **
Ο νόμος, από το νέμω, είναι καθετί που έχει απονεμηθεί, έχει δοθεί κατ’ αναλογία, είναι χρήση και συνήθεια. Είναι κοσμική τάξη, κοινωνική πρακτική και ρύθμιση δικαστικού ή πολιτικού χαρακτήρα, έννομη τάξη. Είναι ακόμα έθιμο, θρησκευτικός κανόνας, ηθική υποχρέωση. Και είναι συνθήκη, σύμβαση κοινής αποδοχής, κοινωνία ζωής. “νόμους καὶ ἤθεα κεδνὰ” (Ησίοδος, Έργα και Ημέραι, 274) “Πανδέκτης, 42, 2”.
Ο Αριστοτέλης έθεσε το ερώτημα “τὶς νόμους τίθηται”. Οι αρχαίοι έδιδαν την απάντηση, οι θεοί και οι νομοθέτες. Ο Μίνωας από τον Δία, ο Λυκούργος από την Πυθία, ο Μνεύης από τον Ερμή, πήραν τους νόμους τους. Ο Ζάλευκος θέσπισε τη νομοθεσία του για τους Επιζεφυρίους Λοκρούς, ο Χαρώνδας για την Κατάνη, ο Λυκούργος για τη Σπάρτη, ο Δράκων και ο Σόλων για την Αθήνα. Η αρχαιοελληνική έννοια του νόμου παραπέμπει στην ευδαιμονία των πολιτών μέσα στην πολιτική κοινωνία, ως νομή και μέθεξη των αγαθών της κοινωνικής ζωής. “Δίκαια λέγομεν τὰ ποιητικὰ καὶ φυλακτικὰ ευδαιμονίας καὶ τῶν μορίων αὐτῆς τῇ πολιτικῇ κοινωνίᾳ” (Αριστοτέλης, Ηθικά Νικομάχεια, VI, 1129b 12-14).
Η λατινική όμως έννοια της lex προσδιορίζει απλά μια αντι-κείμενη διάταξη που ψηφίζεται από λαϊκή συνέλευση ύστερα από πρόταση του άρχοντα, χωρίς δικαίωμα τροποποιήσεως. Έτσι το jus (jubeo, προστάζω) δεν είναι δυνατότητα του υποκειμένου, αλλά αντικειμενική κατάσταση, αυτό που σου απονέμεται αντικειμενικά. Όταν ο ελληνικός νόμος μεταπίπτει στη ρωμαϊκή lex έχει ήδη σημειωθεί μια μεγάλη μεταβολή σε ολόκληρο το νομικό, πολιτικό και ηθικό οικοδόμημα της αρχαιότητας. Έχει επέλθει διάσπαση της πόλης, του μέτρου, της αρμονίας. Ο νόμος δεν αποβλέπει στην έκφραση του ιδεώδους στην πολιτεία, αλλά στη ρύθμιση ανταγωνιστικών σχέσεων στο κράτος. Ο πολίτης δεν είναι πια μόριο της πόλεως αλλά υπήκοος του κράτους. Δεν ρυθμίζει ο ίδιος την κατάστασή του σε συναλληλία με το σύνολο, αλλά αγωνίζεται να εξασφαλίσει το άτομό του, ενάντια στους άλλους στην εξουσία, στον κυρίαρχο. Σ’ ολόκληρο τον Μεσαίωνα και την Αναγέννηση συνεχίζεται η διαμάχη νόμου και εθίμου, αυθεντίας και λαού, ετεροκαθορισμού και αυτονομίας. Η δημιουργία των εθνικών κρατών, η καθιέρωση δημοκρατικών πολιτευμάτων, η σοσιαλιστική και σοβιετική πείρα μετέβαλαν την εκτίμηση προς τον νόμο άλλοτε θετικά, άλλοτε αρνητικά. Αλλά το πνεύμα του ελληνικού νόμου δεν μπορεί τουλάχιστον ακόμη, να αντικατασταθεί από κάτι άλλο. Παραμένει η πηγή, ο φάρος, το τέλος του δικαίου.