Βαρούχας Δημήτρης (Λόγιος)
Γεννήθηκα το 1771 στον Άγιο Θωμά Μονοφατσίου. Με το θάνατο του πατέρα του από γενίτσαρο του γειτονικού χωριού έφυγε για την Πάδου όπου σπούδασε Ιατρική. Το 1800 επιστρέφει και ασκεί το επάγγελμα του γιατρού. Ανεξαιρέτως προσέφερε τις υπηρεσίες του και σε Χριστιανούς και σε Μουσουλμάνους. Γι’ αυτό τον σεβόταν όλοι. Και τον ονόμαζαν λόγιο. Δεν μπορούσε ωστόσο ν’ ανεχθεί την άθλια ζωή που ζούσαν οι σκλάβοι κάτω από τον ζυγό του του Τούρκου κατακτητή. Έτσι ήρθε σε σύγκρουση με τους γενίτσαρους της περιοχής. Με τους πρώτους που ήρθε σε σύγκρουση ήταν οι Τούρκοι του διπλανού χωριού Αξέντι. Εκείνο όμως που τον εξαγρίωσε ήταν η άνανδρη και χωρίς λόγο δολοφονία του άντρα της αδελφής του Κοσμαδάκη από τον Δερβίση, γυιό του Τούρκου αγά Τσινιαλή.
Ο Λόγιος στήνει ενέδρα και σκοτώνει τον Δερβίση στη θέση Καπαριανά. Μεταφέρει την οικογένειά του στα Σφακιά που ήταν απόρθητα και βγαίνει χαΐνης στα βουνά. Κάνει το δικό του σώμα και συνεργαζόμενος με τον Μιχαήλ Κουρμούλη και άλλους χαΐνηδες εξορμά εναντίον των κατακτητών σε νυκτερινές κυρίως εξορμήσεις. Γίνεται ο σκληρός τιμωρός των γενιτσάρων και ο υπερασπιστής και προστάτης των ραγιάδων. Εξοντώνει πολλούς όπως τους Καμέρ Αγκουτσακα, Αλή, Βελή, Μελέκο, Μόμολο, Λιτσάρδο, Τζινιαλή αγά κ.ά. Όμως σε μια επιχείρηση στη Φλανδριανή Κεφάλα τραυματίστηκε και πέθανε από ακατάσχετη αιμορρ αγία. Οι Τούρκοι έκοψαν το κεφάλι του και το πήγαν στην Κωνσταντινούπουλη πεσκέσι στον Σουλτάνο. Μετά από μερικές μέρες ένας Τουρκος Αλικαμπιώτης που είχε θεραπευθεί από τον Λόγιο, έθαψε το ακέφαλο σώμα του κάπου εκεί κοντά που ειχε ξεψυχήσει
Μηλιαράς Εμμανουήλ
Γεννήθηκε στο Τζερμιάδο του οροπεδίου του Λασιθίου το 1795 και έδρασε ως χαΐνης μαζί με τον Εμμαν. Καζάνη από το 1818 και μετά. Πήρε μέρος σε πολλές μάχες και διακρίθηκε για την γενναιότητά του.
Μπέμπελης Εμμανουήλ
Κάτω Χωριό Φουρνής Μεραμπέλλου Λασιθίου το 1826. Το 1846 εξαιτίας των διώξεων του από τους Τούρκους χαΐνεψε και οι Τούρκοι τον επικήρυξαν ως ληστή. Μαζί με άλλους οπλαρχηγούς κτύπησε αλύπητα τους Τούρκους στην κοιλάδα «Δράσι» του Μεραμπέλλου όπου νίκησαν τους Τούρκους κατά κράτος. Επίσης δεκαήμερη γιγαντομαχία στο Οροπέδιο Λασιθίου, στην Σπιναλόγκα και αλλού. Πέθανε το 1885
Παλμέτης Ιωάννης (Παντερής)
Γεννήθηκε το 1790 στο Καμαράκι Μαλεβιζίου Ηρακλείου. Προεπαναστατικός χαΐνης διέπρεψε σε ενέδρες που έστηνε μαζί με την Ανωγειανή χαΐνισσα Αρετή (κατ’ άλλους Αγάπη) Νιώτη, στο βουνό Στρούμπουλα, δυτικά του Ηρακλείου απ’ όπου περνούσε ο δρόμος απ’ το Ηράκλειο προς το Ρέθυμνο. Το 1834 δολοφονήθηκε από τους Τουρκους έπειτα από προδοσία.
Σμπώκος Βασίλειος (Σμπωκοβασίλης)
Γεννήθηκε στα Ανώγεια Μυλοποτάμου Ρεθύμνης το 1780. Η επαναστατική του δράση άρχισε πριν από την επανάσταση του 1821 σε συνεργασία με άλλους χαΐνηδες, τον Λόγιο, τον Λεράτο, τον Παλμέτη, τον Νιώτη, τον Ξετρύπη κ.ά. ξεκαθαρίζοντας την περιοχή από τους πιο απάνθρωπους γενίτσαρους όπως τον Τουτουντζή αγά από το Βενί, τον Γιουσούφ αγά από τον Αμυγδαλιά, τον Ασάν αγά κ.ά. Αγωνίσθηκε κατά την επανάσταση του 1821 κυρίως στους νομούς Ηρακλείου και Ρεθύμνης αλλά και στην Σητεία, τα Σφακιά, τη Γραμβούσα και αλλού μέχρι το τέλος του αγώνα. Έλαβε μέρος στην επιχείρηση κατά το Κερίμογλου στην Επισκοπή Ρεθύμνης στη μάχη του Σκλαβόκαμπου και σε πολλές άλλες μάχες. Ήταν φυσικός ηγέτης με το προτέρημα της σωστής αντίληψης των πραγμάτων και της ορθής οργάνωσης του αγώνα. Πολέμησε δίπλα στον Κολοκοτρώνη ο οποίος θάμασε την γενναιότητά του χαρίζοντάς του μάλιστα ένα σπαθί. Πέθανε το 1858.
Συμιανός Αναγνώστης (Χατζηαναγνώστης)
Το πραγματικό του όνομα ήταν Νικόλαος Συγγελάκης αλλά ακουγόταν Συμιανός ή Συμιακός επειδή καταγόταν από την Κάτω Σάμη Βιάννου. Γεννήθηκε το 1790. Νέος χαΐνεψε μόλις 18 ετών όταν σκότωσε ένα Τούρκο που τον διέταξε περιφρονητικά και απαξιωτικά να του προσφέρει νερό για να πιεί. Αργότερα «ξεπάστρεψε» τον τρομερό γενίτσαρο της περιοχής Ξεϊνη έξω από το χωριό Μάλες όπου διασκέδαζε με την παρέα του, εκδικούμενος έτσι τον θάνατο του θείου του, αδελφού του πατέρα του, παπά του χωριού, που ο γενίτσαρος είχε σκοτώσει, θέλοντας, όπως είπε στον παπά, να δοκιμάσει την καινούργια ασημοπιστόλα που μόλις είχε αγοράσει από την Ιεράπετρα. Συνεργαζόμενος με άλλους χαΐνηδες της περιοχής όπως τον Αλετρά, τον Καπετάν Θανάση από τον Πεύκο, τον Καραγιάννη και άλλους προστάτευε τους χριστιανούς και τιμωρούσε σκληρά τους άγριους γενίτσαρους. Συνέλαβε στον Αη – Βασίλη τους απάνθρωπους γενίτσαρους που «διασκέδαζαν» με τις χριστιανοπούλες, τις οποίες είχαν μαζέψει με την βία με τον απάνθρωπο και ανήθικο τρόπο που πάντοτε χρησιμοποιούσαν σ’ αυτές τις περιπτώσεις.
Τους οδήγησε στο φαράγγι του Πεύκου και τους ανάγκασε να το πηδήσουν για να… σωθούν δήθεν αλλά όλοι τους τσακίσθηκαν στα άγρια χαράκια του φαραγγιού. Ο τόπος αυτός, έκτοτε μέχρι και σήμρα ονομάζεται τα «Πηδήματα».
Πρωτοστάτησε σε πάρα πολλές επιχειρήσεις μέχρι την πιθανή χρονολογία του θανάτου του, το 1866. Το έργο του συνέχισε ο γυιός του.
Οι χαΐνηδες ήταν πολλοί, όλα τα παληκάρια που αποτελούσαν τα σώματα, χαΐνηδες ήταν που έδωσαν την πολύτιμη ζωή τους μαζί με τους οπλαρχηγούς, τους στρατηγούς, τους καπετάνιους, τον απλό λαό της Κρήτης για την πολύτιμη «ΛΕΥΤΕΡΙΑ».
Κάτι, που στις μέρες μας εύκολα απεμπολούμε. Αρκεί να το «προστάξει» κάποια Μ.Κ.Ο.
Τις πληροφορίες για τους χαΐνηδες τις πήραμε από το βιβλίο του Γεωργίου Ι. Παναγιωτάκη «Επιφανείς Κρήτες ανά τους αιώνες» τόμος Β’
Επιμέλεια: Άννα Κωνσταντουδάκη – Αγγελάκη