Ο φασισμός, ή καλλίτερα οι φασισμοί, δηλαδή, τα διάφορα κινήματα που έτσι αυτοπροσδιορίστηκαν ή που έτσι χαρακτηρίστηκαν, εμφανίζει ένα εκλεκτικό σύνολο ιδεών και πεποιθήσεων που μόνο αρνητικά δομείται σαν ιδεολογία. Τα συστατικά του στοιχεία σχηματίστηκαν κάτω από την επιρροή των δογμάτων της κοινωνικής ψευδαλληλεγγύης και των αντιδημοκρατικών θεωριών. Ο εθνοκεντρισμός – που σπρώχτηκε, στην περίπτωση του Χίτλερ,μέχρι το ρατσισμό – ο ελιτισμός που συνοδεύεται από την περιφρόνηση για τη φιλελεύθερη δημοκρατία και ο κρατικισμός, που ταυτίζει το έθνος με το κράτος και τον αρχηγό του κράτους, αποτελούν ένα είδος ιδεολογικού σκελετού γύρω από τον οποίο σχηματίζονται διάφορα φασιστικά προγράμματα.
Ο φασισμός, που αποτελεί αντίδραση στην κρίση της καπιταλιστικής κοινωνίας, τάχθηκε εναντίον του οικονομικού συστήματος, των πολιτικών του πρακτικών, της δημόσιας ηθικής αυτής της κοινωνίας. Εκμεταλλευόμενος τις κάθε λογής διαψεύσεις ελπίδων, χρησιμοποίησε ευρύτατα την κοινωνική δημαγωγία, μένοντας όμως πάντα δεμένος με τις κυρίαρχες τάξεις με τους κύκλους της βαριάς βιομηχανίας στη Γερμανία, με κείνους του τραπεζικού κεφαλαίου στην Ιταλία, με τους μεγάλους φεουδαρχικούς ιδιοκτήτες στην Ισπανία. Στην φασιστική μυθολογία τον κύριο ρόλο τον ανέλαβε από τη μία ο μύθος της ιστορικής αποστολής του έθνους που επέτρεψε να δικαιολογηθεί το ολοκληρωτικό καθεστώς κι από την άλλη ο μύθος του «εχθρού». Για τον ιταλικό φασισμό αυτός ο εχθρός υπήρξε ο «χαλασμένος φιλελευθερισμός» και για τον ναζισμό ο εχθρός υπήρξε ο «ιουδαϊσμός».
Το πρόγραμμα αυτό, βασικά αρνητικό και αρκετά αόριστο σε ό,τι αφορά τις θετικές του όψεις, συχνά χαρακτηρίζονταν σαν επαναστατικό. Σύμφωνα με τον Χίτλερ, η γερμανική εθνική επανάσταση έπρεπε να οδηγήσει στη λύτρωση του γερμανικού έθνους από την ταπείνωση και την καταπίεση. Στην πολεμική του με τον Όττο Στράσσερ, ο Χίτλερ δήλωσε: «Εμείς θέλουμε την επανάσταση για να γεννηθεί μια καινούργια ηγετική τάξη που δεν θα επιτρέψει να καθοδηγείται από την ηθική της ευσπλαχνίας, αλλά που θα ξέρει τέλεια ότι έχει το δικαίωμα να κυβερνά τους άλλους γιατί εκπροσωπεί μια ανώτερη φυλή. Αυτή η τάξη θα ασκήσει χωρίς οίκτο την εξουσία πάνω στις μάζες… Δεν υπάρχουν επαναστάσεις που δεν είναι φυλετικές δεν μπορούν να υπάρξουν επαναστάσεις πολιτικές, οικονομικές ή κοινωνικές».
Και για να φτάσει στην εξουσία και συνεπώς να την ασκήσει, το μόνο μέσο είναι η πνευματική, ηθική και φυσική τρομοκρατία. Σ’ αυτή τη καταστρεπτική επανάσταση, ο σκοπός και το ιδεολογικό μέσο ήταν η βία, οι ατομικές ελευθερίες περιφρονούνταν και υποτάσσονταν στους ανώτερους σκοπούς. Η κραυγή «Ζήτω ο θάνατος» υπήρξε κάτι περισσότερο από απλό σύνθημα. Και η φασιστική ιδεολογία πρότεινε τη δική της επανάσταση σαν την καλλίτερη θεραπεία εναντίον όλων των επαναστάσεων. Πραγματικά, ο Χίτλερ υποσχόταν «Χίλια χρόνια χωρίς επαναστάσεις στη Γερμανία»
Από το βιβλίο του Romano, Ruggiero (επιμέλεια): Ιστορία των επαναστάσεων (5 τόμοι) (Ακμή, 1973), τόμος V, Επανάσταση και Κουλτούρα
ΤΕΛΟΣ