Οι μεγάλοι παραγωγοί τροφίμων έχουν ιδιαίτερα μεγάλη ισχύ και οι υπηρεσίες που θέτουν τους κανόνες για την αγορά συνήθως δεν γνωρίζουν τι ακριβώς συμβαίνει. Ακούγεται γνώριμο το πλαίσιο αυτό; αναρωτιέται ο Τζορτζ Μονμπιό, σε άρθρο του στον Guardian, το οποίο έχει τίτλο «Οι τράπεζες κατέρρευσαν το 2008 και το διατροφικό μας σύστημα είναι έτοιμο να πάθει το ίδιο».
Τα τελευταία χρόνια οι επιστήμονες έχουν προειδοποιήσει κατ΄ επανάληψη τις κυβερνήσεις ότι το παγκόσμιο διατροφικό σύστημα αρχίζει ολοένα και περισσότερο να θυμίζει το χρηματοπιστωτικό σύστημα που κατέρρευσε το 2008. Όμως οι κυβερνήσεις αδιαφορούν.
Η κατάρρευση των τραπεζών είχε καταστροφικές συνέπειες για τον συσσωρευμένο πλούτο. Οι συνέπειες μίας πιθανής κατάρρευσης του διατροφικού συστήματος θα είναι αδιανόητες. Οι ενδείξεις ότι κάτι δεν πάει καλά γίνονται ολοένα και περισσότερες. Η τελευταία ένδειξη συστημικής αστάθειας είναι η κατακόρυφη άνοδος των τιμών σε βασικά είδη διατροφής. «Ο χρόνος τελειώνει», προειδοποιεί ο Νταν Σαλαντίνο, εξηγώντας ότι έχει πολύ μεγάλη σημασία η έλλειψη ποικιλότητας στο σύστημα που ελέγχει τα είδη διατροφής.
Δεν φταίει μόνο ο πόλεμος και η πανδημία για το ράλι στις τιμές των τροφίμων
Πολλοί υποστηρίζουν ότι το ράλι τιμών στα είδη διατροφής είναι συνέπεια της πανδημίας και του πολέμου στην Ουκρανία. Παρόλο που και οι δύο είναι σημαντικοί παράγοντες, ήρθαν απλώς για να επιδεινώσουν ένα υφιστάμενο πρόβλημα, σύμφωνα με τον αρθρογράφο του Guardian.
Επί χρόνια είχαμε την εντύπωση ότι η πείνα αντιμετωπίζεται. Ο αριθμός των ανθρώπων που υποσιτίζονται από 811 εκατομμύρια το 2005 μειώθηκε στα 607 εκατομμύρια το 2014. Όμως από το 2015 άρχισε να αυξάνεται: στα 650 εκατομμύρια το 2019 για να φτάσει και πάλι στα 811 εκατομμύρια το 2020. Φέτος τα πράγματα είναι χειρότερα.
Τα κακά νέα όμως είναι αλλού: Η αύξηση του αριθμού των ανθρώπων που υποσιτίζονται παρατηρείται την ώρα που αυξάνεται η παραγωγή ειδών διατροφής, καλύπτοντας τις ανάγκες του διαρκώς αυξανόμενου πληθυσμού του πλανήτη.
Πέρυσι η παγκόσμια παραγωγή σιτηρών ήταν μεγαλύτερη από ποτέ. Κι όμως ο αριθμός των ανθρώπων που υποσιτίζονται αυξάνεται και μάλιστα την ώρα που αρχίζουν να μειώνονται οι τιμές των τροφίμων. Το 2014, όταν είχαμε τους λιγότερους υποσιτιζόμενους στον πλανήτη, ο παγκόσμιος δείκτης τιμών τροφίμων ήταν στις 115 μονάδες. Το 2015 ο δείκτης αυτός έπεσε στις 93 μονάδες και παρέμεινε κάτω από τις 100 μονάδες μέχρι το2021. Όμως από το 2015 και μετά αυξάνεται σταθερά ο αριθμός των υποσιτιζόμενων ανθρώπων στον πλανήτη.
Η άνοδος των τιμών των τροφίμων φέτος είναι ένας παράγοντας που πυροδοτεί τον πληθωρισμό. Υπάρχουν εκατομμύρια άνθρωποι ακόμα και στις αναπτυγμένες χώρες που αδυνατούν να αγοράσουν βασικά είδη διατροφής. Η κατάσταση είναι χειρότερη στις φτωχές χώρες.
Ο χάρτης του διατροφικού συστήματος
Τι συμβαίνει λοιπόν; Το παγκόσμιο διατροφικό σύστημα, όπως και το παγκόσμιο χρηματοπιστωτικό σύστημα, είναι περίπλοκο και επηρεάζεται από πάρα πολλούς παράγοντες. Το βέβαιο είναι πως τέτοια συστήματα όταν βρεθούν υπό καθεστώς πίεσης μεταβιβάζουν το σοκ σε όλα τα επιμέρους υποσυστήματα. Από ένα σημείο και μετά ακόμα και η παραμικρή αναταραχή μπορεί να προκαλέσει μία μείζονα κρίση σε όλο το σύστημα, οπότε επέρχεται αιφνιδίως η κατάρρευση.
Οι επιστήμονες έχουν μελετήσει επαρκώς τέτοια συστήματα και μπορούν να εκτιμήσουν εγκαίρως κατά πόσο είναι εύθραυστα ή ανθεκτικά.
Αν κάναμε έναν «χάρτη» του παγκόσμιου διατροφικού συστήματος με τελείες και γραμμές, θα αναπαριστούσαμε ως τελείες-κόμβους τις μεγάλες εταιρίες που εμπορεύονται τους σπόρους και τα λιπάσματα, τους μεγάλους εξαγωγείς και εισαγωγείς και τα λιμάνια από τα οποία διακινούνται τα τρόφιμα. Οι γραμμές με τις οποίες θα συνδέαμε αυτές τις τελείες στον «χάρτη» είναι οι εμπορικές και θεσμικές σχέσεις που υπάρχουν μεταξύ εταιριών-εισαγωγέων/εξαγωγέων και σημείων διακίνησης.
Τι μάθαμε από την κατάρρευση της Leeman Brothers
Εάν κυριαρχήσουν κάποιοι παράγοντες που έχουν κομβικό ρόλο στο σύστημα και διασυνδεθούν μεταξύ τους, τότε το σύστημα ενώ φαίνεται ανθεκτικό στην πραγματικότητα είναι εύθραυστο. Αυτό συνέβη με το παγκόσμιο χρηματοπιστωτικό σύστημα το 2008. Οι μεγάλες τράπεζες ανέπτυξαν παρόμοιες στρατηγικές και ανάλογους τρόπους διαχείρισης των ρίσκων καθώς επιδίωκαν την μέγιστη δυνατή κερδοφορία. Αυτές οι τράπεζες διασυνδέθηκαν μεταξύ τους με τρόπους που οι ρυθμιστικές αρχές έδειχναν να μην αντιλαμβάνονται- άρα στην ουσία δεν υπήρχε ρυθμιστικό πλαίσιο. Έτσι όταν κατέρρευσε η Lehman Brothers, συγκλονίστηκε όλο το οικοδόμημα.
Αυτό έχουν υπόψη τους όσοι μελετούν το παγκόσμιο διατροφικό σύστημα. Τα τελευταία χρόνια έχουν ισχυροποιηθεί οι διασυνδέσεις των παραγόντων που ελέγχουν την σπορά, τα λιπάσματα, τις εξαγωγές και εισαγωγές τροφίμων, οι επιχειρηματικές στρατηγικές συγχρονίζονται και από την άλλη πλευρά αφαιρούνται οι παράγοντες εξισορρόπησης, που θα μπορούσαν να εμποδίσουν μία συστημική κατάρρευση. Έτσι όλο το σύστημα της διατροφής – από την παραγωγή μέχρι την κατανάλωση – είναι εκτεθειμένο σε μεταδοτικούς κραδασμούς.
Πως ελέγχεται το παγκόσμιο διατροφικό σύστημα
Μόλις τέσσερις τεράστιες εταιρίες ελέγχουν το 90% του παγκόσμιου εμπορίου σιτηρών. Οι ίδιες εταιρίες εκμεταλλεύονται τους σπόρους, τα λιπάσματα, την επεξεργασία και συσκευασία, τη διανομή και την λιανική πώληση. Το αποτέλεσμα είναι να υπάρχουν κράτη υπερ-εξαγωγείς τροφίμων και κράτη με απόλυτη εξάρτηση από τις εισαγωγές τροφίμων. Μεγάλο μέρος της διακίνησης γίνεται από σημεία που θεωρούνται ευάλωτα, όπως είναι ο Βόσπορος, τα κανάλια του Σουέζ και του Παναμά, τα στενά του Ορμούζ και η Μαλάκα.
Επιπλέον η βιομηχανία τροφίμων διασυνδέεται απόλυτα με τον χρηματοπιστωτικό τομέα, αυξάνοντας αυτό που οι αναλυτές αποκαλούν «πυκνότητα δικτύου» του συστήματος, κάτι που το καθιστά πιο επιρρεπές σε διαδοχικές αποτυχίες.
Οι εταιρίες για να μειώσουν τα κόστη αποθήκευσης επιδιώκουν τη διαρκή ροή των παραγόμενων προϊόντων στις αγορές. Όταν όμως για οποιονδήποτε λόγο η ροή αυτή παρακωλύεται ή διακόπτεται υπάρχει ταχύτατη αύξηση της ζήτησης και ξαφνικά αδειάζουν τα ράφια. Με τον ίδιο ρυθμό αυξάνεται και η τιμή του προϊόντος.
Το διατροφικό σύστημα δεν πρέπει να ξεπεράσει μόνο τις εγγενείς αδυναμίες, αλλά και τους περιβαλλοντικούς και πολιτικούς παράγοντες που προκαλούν αναταράξεις και πιέσεις.
Η λύση θα μπορούσε να βρίσκεται στην διαφοροποίηση της παγκόσμιας παραγωγής τροφίμων, γεωγραφικά αλλά και όσον αφορά τις καλλιέργειες και τις γεωργικές τεχνικές. Χρειάζεται να μπει φρένο στον ασφυκτικό έλεγχο που έχουν οι τεράστιες εταιρίες πάνω στο σύστημα παραγωγής και διακίνησης τροφίμων και να δημιουργηθούν συστήματα υποστήριξης για την παραγωγή τροφίμων με εντελώς διαφορετικά μέσα.
Αν τόσες εκατοντάδες εκατομμύρια άνθρωποι κινδυνεύουν από την πείνα σε μία εποχή με ανάπτυξη που δεν έχει προηγούμενο, τότε οι συνέπειες μίας μείζονος κρίσης στην παραγωγή λόγω περιβαλλοντικών προβλημάτων θα είναι αδιανόητες. Το σύστημα πρέπει να αλλάξει και να μπουν κανόνες, πριν είναι αργά.