Του Γιάννη Βαρουφάκη
Θεωρητικά, η ΕΕ ενστερνίζεται τον φιλελευθερισμό της ελεύθερης οικονομία. Στην πραγματικότητα, ξεκίνησε ως καρτέλ παραγωγών άνθρακα και χάλυβα που, ανοιχτά και νόμιμα, έλεγχε τις τιμές και την παραγωγή μέσω μιας πολυεθνικής γραφειοκρατίας στις Βρυξέλλες.
Ο Μάνος, αγρότης έκτης γενιάς από τη Θεσσαλία, μου το έθεσε ωμά όταν του ζήτησα να μου εξηγήσει γιατί ήταν διατεθειμένος να οδηγήσει το τρακτέρ του 400 χιλιόμετρα μέχρι την Αθήνα για να κατασκηνώσει έξω από τη Βουλή: “Αν δεν το κάνω, το αγρόκτημά μου σύντομα θα χαθεί όπως και το σχολειό, ο συνεταιρισμός, το ταχυδρομείο και το υποκατάστημα της τράπεζας του χωριού μας”.
Η ιστορία του δεν είναι ούτε πρωτόγνωρη ούτε αφορά μονάχα την Ελλάδα. Έχουμε συνηθίσει να βλέπουμε τους Γάλλους αγρότες να κλείνουν δρόμους και να αποσπούν σημαντικές δεσμεύσεις από τους πολιτικούς τους προτού επιστρέψουν στον τόπο τους. Κατά καιρούς, έχουμε δει κι εντυπωσιακές σκηνές στις Βρυξέλλες – όπως το 2012, όταν ένας πολυεθνικός συνασπισμός αγροτών ψέκασε το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο με τόνους γάλακτος, σε ένδειξη διαμαρτυρίας για τις περικοπές στις ποσοστώσεις γαλακτοκομικών.
Το νέο σε αυτόν τον τελευταίο γύρο διαδηλώσεων των αγροτών είναι ότι δεν είναι μόνο οι συνήθεις ύποπτοι που έχουν βγει στους δρόμους των πρωτευουσών μας. Οι τηλεοπτικές μας οθόνες δείχνουν τους αγρότες να κινητοποιούνται σε ολόκληρη την Ευρωπαϊκή Ένωση, από την Πολωνία μέχρι την Ιρλανδία. Δεν έχουμε συνηθίσει τους Γερμανούς και ολλανδούς αγρότες, παραδοσιακά πολύ πλουσιότερους σε σχέση με τους μεσόγειους συναδέλφους τους, να μπαίνουν στις πόλεις μας με τέτοιο πάθος και σε τέτοιο αριθμό.
Αν ρωτήσετε τους ολλανδούς ή τους Γερμανούς αγρότες γιατί εξεγείρονται, η απάντησή τους είναι παρόμοια με αυτή που μου έδωσε ο Μάνος: θα σας πουν ότι κινδυνεύει ο τρόπος ζωής τους, η ικανότητά τους να συνεχίσουν να δουλεύουν τη γη. Τους πιστεύω. Αλλά και οι βρετανοί αγρότες αντιμετωπίζουν υπαρξιακή απειλή αλλά δεν κλείνουν τους αυτοκινητόδρομους προς το Λονδίνο.
Σχεδόν οι μισοί από τους καλλιεργητές φρούτων και λαχανικών του Ηνωμένου Βασιλείου και το ένα τρίτο των γαλακτοπαραγωγών απειλούνται με πτώχευση σε λιγότερο από δύο χρόνια. Γιατί λοιπόν δεν κλείνουν το Piccadilly ή δεν καταλαμβάνουν την πλατεία Trafalgar με οργή; Οι πολιτισμικές διαφορές μπορεί να παίζουν ρόλο, αλλά ένα διαρθρωτικό χαρακτηριστικό της ΕΕ εξηγεί γιατί οι Ευρωπαίοι αγρότες εξεγείρονται και οι Βρετανοί όχι.
Θεωρητικά, η ΕΕ ενστερνίζεται τον φιλελευθερισμό της ελεύθερης οικονομία. Στην πραγματικότητα, ξεκίνησε ως καρτέλ παραγωγών άνθρακα και χάλυβα που, ανοιχτά και νόμιμα, έλεγχε τις τιμές και την παραγωγή μέσω μιας πολυεθνικής γραφειοκρατίας στις Βρυξέλλες. Αυτή η γραφειοκρατία, η πρώτη Ευρωπαϊκή Επιτροπή, εξουσιοδοτήθηκε με νομικές και πολιτικές εξουσίες που υπερίσχυσαν των εθνικών κοινοβουλίων και νόμων.
Προφανώς, το πρώτο της μέλημα ήταν να καταργήσει τους περιορισμούς στη διακίνηση και την εμπορία χάλυβα και άνθρακα μεταξύ των κρατών-μελών. Ποιο θα ήταν άλλωστε το νόημα ενός διασυνοριακού καρτέλ αν τα προϊόντα του σταματούσαν στα σύνορα και φορολογούνταν; Κατόπιν, οι Βρυξέλλες επέκτειναν το πεδίο εφαρμογής του καρτέλ πέρα από τον άνθρακα και τον χάλυβα, προσαρτώντας τη βιομηχανία ηλεκτρικών ειδών, τους κατασκευαστές αυτοκινήτων και, φυσικά, τις τράπεζες. Και το τρίτο φυσιολογικό βήμα, αφού καταργήθηκαν οι δασμοί στους βιομήχανους, ήταν η κατάργηση όλων των δασμών για όλα τα αγαθά.
Αυτό όμως σήμαινε, μεταξύ άλλων, ανεξέλεγκτο ανταγωνισμό από εισαγόμενο γάλα, τυρί και κρασί για τους γάλλους και γερμανούς αγρότες – οι οποίοι, βέβαια, δεν θα το δέχονταν με τίποτα. Για να εξασφαλίσουν οι Βρυξέλλες τη συγκατάθεση αυτών των μεγαλοαγροτών-τσιφλικάδων έπρεπε να τους αποδώσουν ένα σοβαρό τμήμα από τα μονοπωλιακά κέρδη του καρτέλ της ευρωπαϊκής βαριάς βιομηχανίας. Αυτό ακριβώς ήταν η Κοινή Αγροτική Πολιτική (ΚΑΠ) που διαμορφώθηκε στο πλαίσιο της Συνθήκη της Ρώμης, το πιστοποιητικό γέννησης της σημερινής ΕΕ.
Πράγματι, η ΚΑΠ δεν ήταν παρά ένα άτυπο συμβόλαιο μεταξύ του καρτέλ της ευρωπαϊκής βαριάς βιομηχανίας και των πλουσιότερων αγροτών της Ευρώπης, σύμφωνα με το οποίο το μεγαλύτερο μέρος του ευρωπαϊκού προϋπολογισμού, που χρηματοδοτούν και εγκρίνουν οι πρώτοι, θα δινόταν στους δεύτερους. Ακόμα και σήμερα, αυτή είναι η κατάσταση. Το 2021, για παράδειγμα, η ΕΕ διέθεσε 378 δισεκατομμύρια ευρώ για την ΚΑΠ – το 31,8% του συνολικού προϋπολογισμού της για την εξαετία 2021-2027. Από αυτό τον πακτωλό ευρώ, περίπου το 80% καταλήγει στις τσέπες του πλουσιότερου 20% των αγροτών της Ευρώπης. Αυτά τα μυστηριώδη ποσά και η άνιση κατανομή τους έχουν βαθιές ρίζες στη συμφωνία των μέσων της δεκαετίας του ’50 που συγκρότησε την αρχική ΕΕ.
Αυτή η άνιση κατανομή αιτιολογήθηκε λέγοντας πως προωθεί την “παραγωγικότητα” που, βέβαια, είναι μεγαλύτερη στα τσιφλίκια απ’ ότι στα μικρά αγροκτήματα. Το αποτέλεσμα;
Οι τσιφλικάδες είναι πολύ τρομακτικά πιο κερδοφόροι ανά καλλιεργούμενο στρέμμα ή ανά εργάτη γης. Για παράδειγμα, σύμφωνα με τους Financial Times, το 2021, κάθε επιπλέον εργαζόμενος ενίσχυσε την καθαρή αξία μιας μικρής εκμετάλλευσης – που ορίζεται ως εκμετάλλευση με συνολική αξία παραγωγής μεταξύ 4.000 και 25.000 ευρώ – κατά περίπου 7.000 ευρώ. Αντίθετα, ένας επιπλέον εργαζόμενος αύξησε την καθαρή αξία μιας μεγάλης εκμετάλλευσης – μιας εκμετάλλευσης με παραγωγή αξίας άνω του μισού εκατομμυρίου ευρώ – κατά 55.000 ευρώ!
Έτσι, παραδοσιακά οι περισσότεροι αγρότες στη Νότια Ευρώπη -συμπεριλαμβανομένων μεγάλων περιοχών της Γαλλίας, όπου τα αγροτεμάχια είναι πολύ μικρότερα από ό,τι, ας πούμε, στη Γερμανία ή τις Κάτω Χώρες- απλώς επιβίωσαν την ώρα που οι βόρειοι συνάδελφοί τους χαίρονταν σημαντικά κέρδη, πόρους και επιδοτήσεις. Αυτό εξηγεί γιατί οι Έλληνες, οι Ισπανοί, οι Νοτιοϊταλοί και οι Γάλλοι αγρότες ήταν πάντα εκείνοι που πρωτοστατούσαν στις αγροτικές κινητοποιήσεις: πριν από έξι δεκαετίες τούς «έκλεισαν» σε μια συμφωνία με τους τσιφλικάδες που τους «έριχνε». Σήμερα, ωστόσο, με την αποβιομηχάνιση να προχωρά πλέον με γοργούς ρυθμούς ακόμη και στη Γερμανία, το αρχικό, πανευρωπαϊκό βιομηχανικό καρτέλ από τα κέρδη του οποίου πληρώνοντας οι γενναιόδωρες επιδοτήσεις των τσιφλικάδων παρακμάζει και αυτό.
Όσο για αγρότες όπως ο Μάνος, ο συνδυασμός παλαιότερων προβλημάτων και νέων συμφορών τους αποδεκατίζει. Το περασμένο φθινόπωρο, η κλιματική κρίση επισκέφθηκε την Θεσσαλία, όταν η καταστροφή του «Ντάνιελ» ξεκλήρισε όλον τον εξοπλισμό του, βυθίζοντας τη γη του σε όγκους νερού, προτού κινηθεί Νότια για να πνίξει χιλιάδες ανθρώπους στη Λιβύη. Οι συνήθεις, γελοιωδώς μακρές, καθυστερήσεις που χαρακτηρίζουν την ελληνική γραφειοκρατία αποτέλειωσαν ό,τι είχε μείνει.
Αλλά μια ακόμη μεγαλύτερη απειλή για αγρότες όπως ο Μάνος είναι οι μαζικές κατασχέσεις αγροκτημάτων από τα πολυάριθμα αρπακτικά ταμεία. Εκμεταλλευόμενα την μακροχρόνια χρεοκοπία της Ελλάδας, έχουν εισβάλει στη χώρα για να αγοράσουν τα μη εξυπηρετούμενα δάνεια των αγροτών, σε εξευτελιστικές τιμές, προτού βγάλουν σε πλειστηριασμό τη γη τους. Έτσι, τα ολιγαρχικά συμφέροντα αρπάζουν εύφορη γη και, με επιχορηγήσεις και δάνεια από τις Βρυξέλλες, την καλύπτουν με φωτοβολταϊκά που παράγουν ρεύμα για να το πουλάνε χρυσάφι στους αγρότες αλλά και τους κατοίκους των πόλεων. Παράλληλα, καθώς μειώνεται η παραγωγή αγροτικών προϊόντων, η πλειοψηφία των Ελλήνων πληρώνει τεράστια ποσά για τρόφιμα χωρίς οι αγρότες να ωφελούνται.
Για πρώτη ίσως φορά, παρόμοιες ιστορίες διαδραματίζονται και στις πλουσιότερες περιφέρειες της ΕΕ, όπως στο Βέλγιο, την Ολλανδία και τη Γερμανία. Εδώ, υπάρχουν τρεις κύριες αιτίες. Πρώτον, έχοντας παραδώσει τις πρώην δημόσιες επιχειρήσεις ηλεκτρισμού στο ιδιωτικό καρτέλ που κρύβεται πίσω από τους ολλανδικούς οίκους δημοπρασιών, η ΕΕ παρέδωσε τους αγρότες από τις αδηφάγες ορέξεις των κερδοσκόπων της ενέργειας. Δεύτερον, πριν υποβάλουν αίτηση για το παραμικρό επίδομα, ή ακόμη και για το δικαίωμα να κλαδέψουν ένα δέντρο του οποίου τα κλαδιά τούς εμποδίζουν καθώς περνούν με τα τρακτέρ τους, οι αγρότες πρέπει να υποστούν έναν πραγματικό γραφειοκρατικό εφιάλτη.
Τρίτον, υπάρχει η Ουκρανία: όχι μόνο εξαιτίας του αυξημένου κόστους των καυσίμων και του ανταγωνισμού από εισαγωγές “αλληλεγγύης” αξίας 13 δισεκατομμυρίων ευρώ μόνο πέρυσι, αλλά, το σημαντικότερο, λόγω της πιθανής προοπτικής ένταξης στην ΕΕ. Αυτό θα μετέτρεπε περισσότερες χώρες που είναι τώρα καθαροί αποδέκτες κονδυλίων της ΚΑΠ, συμπεριλαμβανομένης της Πολωνίας, σε καθαρούς αρωγούς της.
Επί πλέον, υπάρχουν δύο επί πλέον προβλήματα που αγνοούνται εσκεμμένα. Το ένα είναι η Πράσινη Συμφωνία της ΕΕ που οι Βρυξέλλες διατυμπανίζουν αλλά δεν έχουν τη δυνατότητα να χρηματοδοτήσουν. Παραδείγματος χάριν, στην Ολλανδία το κορυφαίο οικολογικό πρόβλημα είναι τα νιτρικά άλατα που δηλητηριάζουν δεκαετίες τώρα τον υδροφόρο ορίζοντα. Μετά από δεκαετίες που η κυβέρνηση έκανε τα στραβά μάτια ξάφνου – υπό την πίεση των Βρυξελλών – απαίτησε από τους Ολλανδούς αγρότες να λύσουν το πρόβλημα με δικό τους κόστος, μεταξύ άλλων μέτρων, “θυσιάζοντας” μία στις τρεις αγελάδες.
Ακόμα πιο δυσεπίλυτο είναι το δεύτερο πρόβλημα που προκάλεσε η 15ετής οικονομική ύφεση που ακολούθησε το τραπεζικό Κραχ του 2008. Το αποτέλεσμα των πανευρωπαϊκών πολιτικών λιτότητας, που ήταν η βασική πολιτική αντιμετώπισης της κρίσης αυτής, ήταν η κατάρρευση των επενδύσεων. Τα αποτελέσματα αυτής της επιλογής είναι καταιγιστικά: Η επενδυτική απεργία ευθύνεται για την σημερινή αποβιομηχάνιση της Γερμανίας και της Βόρειας Ιταλίας ταυτόχρονα.
Ολόκληρο το βιομηχανικό καρτέλ της Βόρειας και Κεντρικής Ευρώπης αποδομείται και, έτσι, αδυνατεί να χρηματοδοτεί την Κοινή Αγροτική Πολιτική, όπως είχε συμφωνηθεί με τους τσιφλικάδες του Βορρά από την δεκαετία του ’50. Παράλληλα, μένει με άδεια τα ταμεία η Πράσινη Συμφωνία της ΕΕ, με τα βάρη της να πέφτουν δυσανάλογα στους ώμους των αγροτών και των λαϊκών τάξεων. Με άλλα λόγια, για τον ξεσηκωμό ακόμα και των πλουσιότερων Γερμανών και Ολλανδών μεγαλοαγροτών, που για πρώτη φορά συναγωνίζονται τους Έλληνες, Γάλλους και Ισπανούς συναδέλφους τους στις κινητοποιήσεις και στα μπλόκα, ευθύνεται ο ανόητος χειρισμός της αναπόφευκτης κρίσης του ευρώ.
*Το άρθρο δημοσιεύτηκε στην ιστοσελίδα UnHrerd