Του Γιάννη  Γ. Καλογεράκη *

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Όταν μία πορτοκαλιά ξεραίνεται σε πορτοκαλεώνα, στατιστικά δεν είναι σημαντικό φαινόμενο. Όμως παραμένει η θλίψη του δέντρου και η δική μας. Σύμφωνα με τους γεωπόνους στην περιοχή των Χανίων η προσβολή από μύκητα (fusarium) οδηγεί αναπόφευκτα σε αυτό το αποτέλεσμα. Ωστόσο, τώρα που βρισκόμαστε προς το τέλος των πορτοκαλιών, ας θυμηθούμε τον μεγάλο Ισπανό ποιητή Frederico Garcia Lorca (1898-1936), που ύμνησε τις πορτοκαλιές, τα πορτοκάλια και τη φύση.

Ο Λόρκα, επηρεάστηκε από τα πνευματικά ρεύματα του Μεσοπολέμου και τον Σουρεαλισμό, ήταν φίλος του Σαλβαντόρ Νταλί (1904-1989). Φοίτησε στο σχολείο Ιησουιτών της Γρανάδας και το 1914 γράφτηκε στο Πανεπιστήμιο στη Φιλολογία. Ήταν ιδιόρρυθμος, αλλά θαύμαζε τον Beethoven. Η κρίση του 1929, τον βρήκε στη Νέα Υόρκη, όπου άκουγε jazz και μαθήματα στο Columbia. Εκεί διαμόρφωσε τις θέσεις για τον τεχνικό πολιτισμό. Οι οποίες είναι αποτροπιαστικές και τρομακτικές, για το μέλλον του ανθρώπου, όσο λογικές και αν σκηνοθετούνται. Το θέρος του 1936 συνέταξε τη διακήρυξη συγγραφέων κατά του φασισμού και δύο μήνες μετά εκτελέστηκε.

ΙΣΤΟΡΙΚΟ  ΠΕΡΙΒΑΛΟΝ 

Η ποίηση του Λόρκα ανήκει χρονικά στον Μεσοπόλεμο (1918-1939). Στη διάρκειά του συνέβησαν μεγάλες αλλαγές στην Ευρώπη. Στην αγορά εργασίας, το νομισματικό σύστημα, τη διάδοση  Σοσιαλιστικών και Κομουνιστικών ιδεών, την άνοδο της εργατικής τάξης, την κυριαρχία του Μοντερνισμού. Υπήρξαν κινήματα και πολιτική αστάθεια. Η Τεχνολογία έκανε έντονη τη γοητεία της μηχανής. Εποχή των μανιφέστων. Το φεμινιστικό κίνημα εξαπλώθηκε. Τα μέλη της μαθηματικής σέκτας N. Bourbaki συζητώντας το 1934 στα καφενεία του Quartier Latin του Παρισιού άνοιξαν τον δρόμο των Μοντέρνων Μαθηματικών και της διδασκαλίας των συναρτήσεων στο Λύκειο. Η Κρίση του 1929 έθεσε τις βάσεις του φασισμού και του ναζισμού. Η Ευρώπη προετοιμαζόταν για νέο πόλεμο. Σ΄ αυτό το περιβάλλον η ποίηση προσπαθούσε ν΄ αναπλεύσει προς νέες πηγές δημιουργίας. Ήδη η σχετικότητα και η απροσδιοριστία στη Φυσική επηρέαζαν την Τέχνη.

Ο ΣΟΥΡΕΑΛΙΣΜΟΣ ΚΑΙ Ο ΛΟΡΚΑ

Η ποίηση του Λόρκα είναι λυρική κοντά στον Σουρεαλισμό. Ο Σουρεαλισμός είναι το πνευματικό κίνημα που επιδίωκε τη συγχώνευση του ονείρου και της πραγματικότητας. Ένας ψυχικός αυτοματισμός που προσπαθούσε να εκφράσει, την πραγματική λειτουργία της σκέψης. Χωρίς τον έλεγχο της λογικής και πέρα από κάθε αισθητικό και ηθικό έλεγχο (Andre Breton). Ως κίνημα εκπορευόταν από το ναυάγιο και της πιο όμορφης λογικής στον ύπνο. Οι σουρεαλιστές αναζητούσαν τον μυθικό χρόνο και χώρο του ονείρου. Η ποίηση του Λόρκα ήταν  πολιτική στάση, κοινωνική διαμαρτυρία. Μία επανάσταση στη συνείδηση. Στο πλαίσιο της πολιτισμικής δραστηριότητας του σουρεαλισμού, διαφωνία της καθημερινότητας και πρόταση υπέρβασης. Συχνά ο ποιητικός του λόγος, με μεταφορές και αλληγορίες, είναι ακατανόητος. Ο ίδιος είχε αναφέρει ότι η λογική ποίηση είναι  ανυπόφορη. Φαίνεται ότι στην τέχνη ομορφιά είναι η αδυναμία της μορφής για σαφήνεια. Εστίαζε την οπτική του σε μικρά πράγματα. Είναι εμφανής η επιρροή από τις παραδοσιακές ισπανικές στιχουργικές μορφές της «ρομάνθα», σαν τα δικά μας δημοτικά τραγούδια, τα κρητικά ριζίτικα της τάβλας και από τις κλασικές αραβικές μορφές, «γκαζέλα» και «κασίντα».

ΔΥΟ ΠΟΙΗΜΑΤΑ ΠΟΡΤΟΚΑΛΙΩΝ ΤΟΥ ΛΟΡΚΑ

Το ποίημα ΛΟΛΑ ανήκει στα  Poema del Cande Jondo  «Το ποίημα του βαθύ καημού». Τα Cande Jondo είναι τα αρχαιότερα λαϊκά ανδαλουσιανά τραγούδια. Στην Ελλάδα η Λόλα είναι γνωστή με τη μουσική του Χ. Λεοντή και την εκτέλεση του Μ.  Μητσιά. Είναι αλληγορικό πολιτικό και κοινωνικό ποίημα.

ΛΟΛΑ

Στην πορτοκαλιά από κάτω

πλένει τα μπαμπακερά

πράσινα έχει τα μάτια

τη φωνή της βιολετιά.

Αχ έρωτα, αχ έρωτα

στην ανθισμένη την

πορτοκαλιά από κάτω

Τρέχει το νερό στα αυλάκι

με τον ήλιο στην καρδιά του

τραγουδά ένα σπουργίτης

πάνω στη μικρή ελιά.

Αχ έρωτα, αχ έρωτα

στην ανθισμένη την

πορτοκαλιά από κάτω

Κι όταν θάχει αποσώσει

όλο το σαπούνι η Λόλα

θάρθουν οι μικροί τορέρος

οι τορέρος οι μικροί.

Αχ έρωτα, αχ έρωτα

στην ανθισμένη την

πορτοκαλιά από κάτω

Σε κάθε στροφή υπάρχουν φαινομενικά δύο ανόμοιες εικόνες, που γοητεύουν, προβληματίζουν και αλλοτριώνουν τον αναγνώστη. Έχουν μία ονειρική διάσταση. Είναι δύσκολο να αποφασίσουμε αν είναι μεταφορές ή εικόνες συμβόλων. Αλλά ας γυρίσουμε στην αιτία της αναφοράς, στην ξερή πορτοκαλιά. Το ποίημα  ανήκει στα Canciones  «Τραγούδια».

ΤΡΑΓΟΥΔΙ ΤΗΣ ΞΕΡΗΣ ΠΟΡΤΟΚΑΛΙΑΣ

Ξυλοκόπε,

κόψε τη σκιά μου,

λύτρωσε με από τ΄ μαρτύριο

να βλέπομαι δίχως πορτοκάλια.

Γιατί γεννήθηκα ανάμεσα σε καθρέπτες;

Η μέρα με κάνει να στριφογυρίζω.

Κ΄ η νύχτα με  αντιγράφει

μες  σ΄ όλα της  τ ΄αστέρια.

Θέλω, δίχως να βλέπομαι, να ζήσω.

Και τ΄ αγκάθια  και τα μυρμήγκια

θα ονειρεύομαι ότι είναι

τα φύλλα μου και τα πουλιά μου.

Ξυλοκόπε,

κόψε τη σκιά μου,

λύτρωσε με από τ΄ μαρτύριο

να βλέπομαι δίχως πορτοκάλια.

Πρόκειται για μεταφορά μίας ψυχικής εμπειρίας. Προσδοκία ονειρικής κατάστασης και μεταμόρφωσης. Τα λογικά όρια έχουν διαφύγει.

Σε μία εποχή που γίνεται όλο και πιο καταναλωτική επιθυμιών, σε μία κοινωνία που ασταμάτητα παραδίδει τη μοίρα της στην τεχνολογία, σε ένα περιβάλλον που καθημερινά δείχνει και πιο εχθρικό, όπου τα πάντα ξεπουλιούνται  με οσμή moneta negro, με μία παιδεία που προβάλει τη χρησιμοθηρική διάσταση θριαμβολογώντας,  όπου οι πόλεμοι του κόσμου «καλά κρατούν» και η Ευρώπη είναι αφημένη σε υπαλλήλους, η ποίηση του Λόρκα είναι καταγγελία, αμφισβήτηση, υπενθύμιση και πλατωνική μέθεξη. Τα οικολογικά και ηθικά σύνορα εξαντλούνται και:

Με το ολόγιομο φεγγάρι

δεν διψάς για πορτοκάλια

θέλεις παγωμένα φρούτα

καταπράσινα.

Από το ποίημα «Όταν βγαίνει το φεγγάρι» από τα Romancero Gitano (τσιγγάνικες μπαλλάντες) του Λόρκα. Η παράδοση των Romancero αρχίζει το 1550, αλλά τα πρώτα τραγούδια ήταν Μεσαιωνικά.

Ίσως με τη στιφάδα των καταπράσινων φρούτων να ανησυχήσουμε για την πορεία του Κόσμου. Την ένδεια των ιδεών. Το επαγγελματικό αδιέξοδο των νέων.

Φωτογραφία Μ.Κ.: Από  χανιώτικο πορτοκαλεώνα, η τρίτη αριστερά είναι η ξερή πορτοκαλιά. Η αφορμή του κειμένου.

* Επίτιμος  Σχολικός Σύμβουλος Μαθηματικών