Στην Κρήτη, την 1η Οκτωβρίου, το Λιμενικό Σώμα ανακοίνωσε τη διάσωση 30 αλλοδαπών που επέβαιναν σε ακυβέρνητο σκάφος νότια της Γαύδου. Ανάμεσά τους, ένας 18χρονος πρόσφυγας από το Νότιο Σουδάν συνελήφθη ως διακινητής τους. Η κατηγορία: διευκόλυνση παράνομης εισόδου μεταναστών, βάσει του νέου Ν. 5038/2023, όπως τροποποιήθηκε με τον Ν. 5079/2023. Όμως, πίσω από τη στεγνή νομική διάταξη, αναδύεται ένα πιο βαθύ, ανησυχητικό ερώτημα: Πότε ένα θύμα μετατρέπεται σε θύτη; Πότε η επιβίωση γίνεται αδίκημα;

Από πρόσφυγας σε κατηγορούμενος: μια διαδρομή νομικής και ηθικής διολίσθησης

Ο 18χρονος φέρεται να αναγνωρίστηκε από τους υπόλοιπους διασωθέντες ως ο άνθρωπος που «οδηγούσε» το σκάφος. Η δήλωση αυτή ήταν αρκετή ώστε να του αποδοθεί ο ρόλος του διακινητή – και μαζί, τρία βαριά αδικήματα: παράνομη είσοδος στη χώρα, διευκόλυνση παράνομης εισόδου και έκθεση σε κίνδυνο ανθρώπινης ζωής.

Και όμως. Σε εκατοντάδες αντίστοιχες περιπτώσεις σε όλη τη Μεσόγειο, έχει τεκμηριωθεί από διεθνείς οργανώσεις, νομικούς και ερευνητές ότι οι διακινητές δεν επιβιβάζονται σχεδόν ποτέ στα σκάφη. Δίνουν οδηγίες στους απελπισμένους, αναθέτουν σε έναν εξ αυτών να κρατήσει το τιμόνι ή το GPS, και αποχωρούν. Ο πιο νέος, ο πιο αδύναμος, ο πιο αναλώσιμος – αυτός είναι που τελικά φορτώνεται το έγκλημα.

Η ποινικοποίηση της απόγνωσης

Ο Νόμος 5038/2023, με την τελευταία του τροποποίηση, προβλέπει βαριές ποινές ακόμη και για άτομα που ενδέχεται να έχουν συνδράμει σε μετακινήσεις αλλοδαπών χωρίς οικονομικό όφελος, εφόσον «διευκόλυναν» την είσοδο. Η έννοια της «διευκόλυνσης» έχει γίνει τόσο ελαστική, ώστε να χωρά μέσα της και μια πράξη απελπισίας: το να κρατάς το τιμόνι επειδή αλλιώς το σκάφος θα βυθιστεί.

Στο όνομα της αντιμετώπισης των κυκλωμάτων διακινητών, ποινικοποιείται κάθε μορφή επιβίωσης. Το σύστημα αδυνατεί –ή αρνείται– να διακρίνει ανάμεσα στον εγκληματία και το παιδί που προσπαθεί να ζήσει. Κι έτσι, ένας 18χρονος από το Νότιο Σουδάν, βρίσκεται αντιμέτωπος με ποινές πολυετούς κάθειρξης, ενώ οι πραγματικοί εγκέφαλοι των δικτύων παραμένουν στο απυρόβλητο.

Ένα παιδί της προσφυγιάς στην Κρήτη των ναυαγίων

Η Γαύδος, το νοτιότερο άκρο της Ευρώπης, έχει γίνει σύνορο ζωής και θανάτου. Δεν είναι η πρώτη φορά που ακυβέρνητα σκάφη με μετανάστες εντοπίζονται στα νότια της Κρήτης. Η θαλάσσια οδός από τη Λιβύη προς την Κρήτη έχει μετατραπεί σε αθέατο προσφυγικό διάδρομο, ακριβώς επειδή είναι μακρύτερος, πιο επικίνδυνος και λιγότερο περιπολούμενος.

Αυτό που αλλάζει, όμως, είναι η αντιμετώπιση των προσφύγων που φτάνουν ζωντανοί. Αντί για προστασία, αντιμετωπίζουν νομική δυσπιστία. Αντί για υποδοχή, βρίσκουν ποινική καταδίωξη. Αν κάποιος κρατούσε το τιμόνι, αν βρέθηκε στο λάθος σημείο τη λάθος στιγμή, βρίσκεται αίφνης κατηγορούμενος για διακίνηση ανθρώπων.

Από την ανθρωπιά στο κυνήγι μαγισσών

Η υπόθεση του 18χρονου από το Νότιο Σουδάν δεν είναι μεμονωμένη. Είναι μέρος μιας ευρύτερης στρατηγικής που επιχειρεί να μετατοπίσει την ευθύνη της αποτροπής στα ίδια τα θύματα. Αντί να διαλυθούν τα κυκλώματα διακίνησης, τιμωρούνται οι πρόσφυγες που παγιδεύτηκαν σ’ αυτά.

Ο πολιτικός και νομικός χειρισμός τέτοιων υποθέσεων, εάν δεν συνοδεύεται από σαφή προσδιορισμό του σκοπού, της πρόθεσης και του οικονομικού οφέλους, κινδυνεύει να μετατραπεί σε μια νέα μορφή αποδιοπομπαίου τράγου. Ο πρόσφυγας γίνεται ο εχθρός. Όχι ο πόλεμος, η φτώχεια ή η εκμετάλλευση, αλλά ο άνθρωπος που βρέθηκε να οδηγεί για να μην πεθάνουν όλοι.