1. ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ / Ο τρόπος παραγωγής που είναι κυρίαρχος στον ανεπτυγμένο καπιταλιστικό κόσμο τις τρεις τελευταίες δεκαετίες είναι η ευέλικτη εξειδίκευση ή ευέλικτη συσσώρευση (Harvey 1989). Η δεκαετία του 1970 χαρακτηρίζεται από την κρίση του φορντικού καθεστώτος συσσώρευσης και τη μετάβαση στο καθεστώς της ευέλικτης συσσώρευσης (Harvey 1989). Εκείνη την εποχή παρατηρείται μια σταδιακή μετάβαση από την παραγωγή για κάθε περίπτωση (JIC -just in case) του φορντικού μοντέλου (μαζική παραγωγή), στην παραγωγή για όταν χρειαστεί (JIT –just in time) (Κουρλιούρος, 2001). Η παραγωγική διαδικασία γίνεται πιο ευέλικτη σε θέματα τεχνολογίας, οργάνωσης, χωροθέτησης βιομηχανιών κλπ.
Γράφει ο Παναγιώτης Ξηρουχάκης, Διδάκτορας Πανεπιστημίου Αιγαίου
Επίσης, στα πλαίσια των διαδικασιών αντιμετώπισης της κρίσης του φορντικού συστήματος, οι επιχειρήσεις επέλεξαν δυο ταυτόχρονες στρατηγικές όσο αφορά τα εργασιακά ζητήματα: Η μία αφορά την αναδιανομή του εισοδήματος σε βάρος της εργασίας και η δεύτερη τον μετασχηματισμό της παραγωγικής εργασίας από τη μόνιμη και σχετικά κατοχυρωμένη εργασία του φορντισμού στην ευέλικτη μορφή της άτυπης εργασίας (αμυντική ευελιξία). Ένα κύριο λοιπόν χαρακτηριστικό του καθεστώτος της ευέλικτης συσσώρευσης, είναι η ζήτηση σε φθηνό και ανειδίκευτο εργατικό δυναμικό το οποίο θα εργάζεται μόνο για όσο το χρειάζεται η επιχείρηση δίπλα σε ένα μόνιμο, εξειδικευμένο και σχετικά υψηλόμισθο στελεχικό προσωπικό (Harvey, 1989, Κουρλιούρος, 2001).
Αποτελέσματα του μετασχηματισμού της παραγωγικής διαδικασίας είναι η αύξηση της ανεργίας που από τα τέλη του 1970 παρατηρούμε σε όλες σχεδόν τις ευρωπαϊκές χώρες, η προώθηση της μερικής απασχόλησης, η αποδυνάμωση των συλλογικών συμβάσεων, η αύξηση των συμβάσεων ορισμένου χρόνου και των συμβάσεων έργου κλπ. Γεγονός είναι η ραγδαία υποχώρηση των κρατικών ελέγχων για τα εργασιακά δικαιώματα και τέλος η σαρωτική αύξηση της ζήτησης σε φθηνό και ανειδίκευτο εργατικό δυναμικό (άτυπη εργασία). Διαμορφώνονται λοιπόν τις τελευταίες δεκαετίες εργασιακές συνθήκες που έρχονται σε αντίθεση με την αντίληψη της εργασίας ως σταθερό και μόνιμο δικαίωμα του πολίτη. Άλλη συνέπεια του μετασχηματισμού υπήρξε η ισχυροποίηση του χρηματοπιστωτικού τραπεζικού συστήματος.
Κάθε ραγδαία οικονομική αλλαγή έχει τον αντίκτυπο της τόσο σε πολιτισμικό όσο και πολιτικό επίπεδο.
2. ΝΕΟΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΚΥΡΙΑΡΧΗ ΚΟΥΛΤΟΥΡΑ
Όπως και να έχει λοιπόν, τέτοιες αλλαγές σε οικονομικό επίπεδο δε θα μπορούσαν να μην έχουν και την πολιτισμική τους αντανάκλαση στον σύγχρονο κόσμο. Ο David Harvey (1989) υποστηρίζει πως η μετάβαση στην ευέλικτη συσσώρευση άλλαξε την πολιτισμική έννοια του χώρου όσο και την έννοια του χρόνου με την καθοριστική βέβαια συμμετοχή των Μέσων Mαζικής Eπικοινωνίας (MME). Η κίνηση κεφαλαίων, για παράδειγμα, που ήδη σήμερα διεξάγεται από το Τόκιο στο Λονδίνο και στη Νέα Υόρκη με ταχύτητες πρωτόγνωρες, απαιτεί ελεύθερη διακίνηση κεφαλαίων, εμπορευμάτων και ανθρώπων. Μέσα σε αυτό το νέο χωροχρονικό πλαίσιο, το οποίο διαμορφώνεται και από τα MME και μπορεί να μην είναι πραγματικό αλλά πλασματικό, η εργασία φαίνεται να χάνει την πολιτισμική βαρύτητα και αξία που είχε κάποτε (στον φορντισμό, για παράδειγμα, όπου ο βιομηχανικός εργάτης και ο αγρότης είχαν έναν αδιαμφισβήτητο ρόλο στην παραγωγή).
Τα παραπάνω έχουν άμεσο αντίκτυπο στα εργασιακά δικαιώματα. Όλες αυτές οι εξελίξεις συνδιαμορφώνουν μία αντίληψη ότι η μόνιμη μισθωτή εργασία δεν είναι πλέον απαραίτητη στο σύγχρονο κόσμο της πληροφορίας, της ταχύτητας και του χρηματιστηρίου. Έτσι, κυρίαρχη είναι στις μέρες μας η νεοφιλελεύθερη άποψη ότι είναι αδύνατη η καταπολέμηση της μαζικής ανεργίας μέσω δημοσίων παρεμβάσεων. Με άλλα λόγια, η ανεργία δεν αποτελεί πλέον ένα κοινωνικό πρόβλημα ή μια κρατική ευθύνη. Η ευθύνη για εύρεση εργασίας με οποιοδήποτε κόστος στην σύγχρονη ευέλικτη οικονομία μετατοπίζεται πλέον στον πολίτη. Ο τρόπος που πολιτισμικά διαμορφώθηκε η εικόνα της εργασίας στο σύγχρονο κόσμο υπό την επίδραση των μεταβολών της ευέλικτης συσσώρευσης δε σημαίνει ότι αυτή η εικόνα που διαμορφώθηκε για την εργασία είναι και η αληθινή. Ο Harvey θεωρεί μεν ότι η μετάβαση στην ευελιξία επιφέρει σημαντικές αλλαγές, χωρίς όμως να αναιρείται το βασικό χαρακτηριστικό του καπιταλισμού που είναι η εκμετάλλευση της εργασίας από το κεφάλαιο και η άνιση ανάπτυξη (βλ. γενικότερα Harvey 1982, 1985, 1989, 2001).
Αντίθετα, η κυρίαρχη οικονομικό-πολιτική ιδεολογία του νεοφιλελευθερισμού θεωρεί ότι το πρόβλημα της ανεργίας είναι αποτέλεσμα της μειωμένης απασχολησιμότητας του εργατικού δυναμικού (απασχόληση που βέβαια μπορεί να σημαίνει μη μόνιμη και κακοπληρωμένη δουλειά). Βλέπουμε λοιπόν, ότι οικονομικά και πολιτισμικά το δικαίωμα στη μισθωτή και μόνιμη εργασία υποχωρεί και η ανάδυση του ελαστικά εργαζόμενου βρίσκει το άλλοθι της μέσα στη κυρίαρχη νεοφιλελεύθερη πολιτική κουλτούρα.
3. ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΙ ΕΥΕΛΙΚΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ
Τη δεκαετία του 30, η κρίση ξεπεράστηκε με τον αυξανόμενο κρατικό παρεμβατισμό (επιπρόσθετα σε κράτη ανίσχυρα, επιβλήθηκε ολοκληρωτισμός και η οικονομική ελίτ παραχώρησε τη δύναμη της στις πολιτικές ελίτ και σε φασιστικά καθεστώτα). Στη σημερινή κρίση παρατηρείται απροθυμία της κυρίαρχης οικονομικής ελίτ να κάνει την παραμικρή παραχώρηση υπέρ της εργατικής τάξης. Τι σκοπούς έχει σήμερα η κυρίαρχη «Οικονομική ελίτ»;
Η αιτία λοιπόν που η κυρίαρχη «Οικονομική ελίτ» σήμερα φαίνεται τόσο αδιάλλακτη, βρίσκεται στον τρόπο παραγωγής που επικρατεί παγκοσμίως. Αντίθετα, ο φορντισμός χρειαζόταν την εργατική τάξη. Η παραγωγή για κάθε περίπτωση (JIC -just in case) απαιτεί άφθονους εργάτες. Οι καπιταλιστές λοιπόν στη φορντική φάση της παραγωγικής διαδικασίας βάσισαν την ευημερία τους στην εκμετάλλευση της εργατικής τάξης. Τόσο στην εργατική της συνεισφορά, όσο και στην καταναλωτική δύναμη της (καταναλώνει αυτά που παράγει). Οι εργάτες έπρεπε να είναι κατώτεροι οικονομικά, αλλά επίσης έπρεπε η ποιότητα ζωής τους να βρίσκεται σε ικανοποιητικό επίπεδο, ώστε να μπορούν να εργάζονται και να καταναλώνουν. Έτσι δικαιολογείται και η κρατική παρέμβαση μετά την οικονομική κρίση του 1929. Τώρα όμως πλέον η μαζική κατανάλωση δεν είναι το ζητούμενο. Η Ευέλικτη συσσώρευση και η άτυπη εργασία έγιναν παντού το ζητούμενο. Έτσι δεν είναι δύσκολο να φανταστούμε μια κινεζοποιημένη οικονομία (ο Ολοκληρωτικός καπιταλισμός του Ζίζεκ) όπου η πλειοψηφία του κόσμου θα είναι άνεργοι ή θα εργάζονται με μισθούς πείνας.
Η ευέλικτη συσσώρευση και παραγωγή απαιτούν ευέλικτα «δημοκρατικά» καθεστώτα. Πολλοί φοβούνταν μία στρατιωτική χούντα κάτι τέτοιο όμως δεν είναι πιθανόν να γίνει. Πρώτον γιατί τα φασιστικά καθεστώτα είναι δύσκαμπτοι γραφειοκρατικοί μηχανισμοί και δεν μπορούν να ανταποκριθούν στις ραγδαίες οικονομικές αλλαγές. Ταιριάζουν περισσότερο στις φορντικές κοινωνίες του μεσοπολέμου. Δεύτερον γιατί η τάση που κυριαρχεί παγκοσμίως (και που μοιραία θα ακολουθήσουν οι εξουσιαστές για να μπορέσουν να την καπηλευτούν και να μην ξεπεραστούν από την ιστορία) είναι η «δημοκρατική» άνοιξη (βλέπε αραβικές επαναστάσεις). Τρίτον γιατί η οικονομική ελίτ δεν μπορεί να διακινδυνεύσει να χάσει την εξουσία από στρατιωτικούς και φασίστες όπως έγινε στο μεσοπόλεμο (βλέπε Μουσολίνι και Χίτλερ). Τη δουλειά πρέπει να την κάνουν δικοί τους άνθρωποι: άχρωμοι τραπεζίτες, τεχνοκράτες, δηλωμένοι «δημοκράτες» κλπ.
Ο χρηματοπιστωτικός καπιταλισμός έχει ανάγκη την ευέλικτη διακυβέρνηση και την άτυπη δημοκρατία. Το σύνταγμα θα καταστρατηγείτε όσες φορές χρειάζεται για να δικαιολογούνται οι διαθρωτικές αλλαγές στην οικονομία (ευελιξία στη διακυβέρνηση). Όπως η παραγωγή είναι ευέλικτη και ρυθμίζεται από τις προσταγές της αγοράς, το ίδιο θα συμβαίνει με τη διακυβέρνηση του πληθυσμού. Όπως τα εργοστάσια μπορούν να κλείνουν ή να μετακινούνται στο χώρο χωρίς να λογαριάζουν κανένα έτσι και η διακυβέρνηση και η εξουσία θα γίνουν αδίστακτες. Η πολιτική εξουσία ακολουθεί την οικονομική και δεν είναι και η πρώτη φορά. Τεχνοκράτες οικονομολόγοι θα αποφασίζουν σε τελική ανάλυση για όλα.
Όπως όμως οι ευέλικτες μορφές παραγωγής ανάδειξαν την άτυπη εργασία (εις βάρος των εργατών βεβαίως) έτσι και η νέα μορφή διακυβέρνησης απαιτεί την άτυπη δημοκρατία (εις βάρος των πολιτών αντίστοιχα). Η αντίσταση θα τσακίζεται από τους δημοκράτες-τεχνοκράτες και την αστυνομία με βάναυσο τρόπο. Εκλογές θα γίνονται μόνο όταν το επιτρέπουν οι συνθήκες και αν το επιτρέπουν… Είναι η εποχή του νεοφιλελευθέρου ολοκληρωτισμού. Οι κεφαλαιοκράτες επέλεξαν με αφορμή το ξεπέρασμα της κρίσης να εφαρμόσουν τα πιο βάρβαρα νεοφιλελεύθερα μέτρα. Επειδή όμως τα συντάγματα και οι δημοκρατίες (έστω αυτές οι σάπιες που είχαμε) προστάτευαν τα εργασιακά δικαιώματα έπρεπε με πραξικοπηματικό τρόπο να ξεπεραστούν. Για μια νέα υπέροχη ευέλικτη και βεβαίως άτυπη δημοκρατία. Η αρχή έγινε σε Ιταλία (Πρόντι) και Ελλάδα (Παπαδήμος). Ακολουθεί όλος ο κόσμος.
4. Η ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟΥ ΠΡΑΞΙΚΟΠΗΜΑΤΟΣ
O Γκράμσι υποστήριζε ότι κάθε σημαντικής πολιτικής και κοινωνικής μεταβολής προηγείται μία ουσιαστική αλλαγή σε πολιτισμικό επίπεδο (προετοιμασία του εδάφους). Κατά τον Γκράμσι η πάλη των τάξεων λαμβάνει μέρος κυρίως στο ιδεολογικό πεδίο, καθώς, σύμφωνα με τον ίδιο και σε αντίθεση με την ορθόδοξη μαρξιστική σκέψη, μόνο οι ιδέες μπορούν να επιφέρουν την επανάσταση ή αντιστοίχως, να την αποτρέψουν. Με άλλα λόγια η πάλη των ιδεών για τον έλεγχο της κουλτούρας αν χαθεί από τους επαναστάτες, μπορεί να οδηγήσει στο θρίαμβο της αντίδρασης και κάθε είδος ολοκληρωτισμού.
Αν και οι μεταφορντικές αλλαγές οδήγησαν παγκοσμίως στην άνοδο της άτυπης εργασίας, η μισθωτή και ασφαλισμένη εργασία συνέχιζε να υπάρχει στο δυτικό πολιτισμό όπως και το κράτος πρόνοιας. Ο αγώνας των νεοφιλελεύθερων ολοκληρωτιστών ενάντια στα εργασιακά δικαιώματα δε θα ήταν εύκολος καθώς τα εργασιακά δικαιώματα έχουν κατακτηθεί με αίμα από τους προλετάριους. Για να επιβληθεί ο ολοκληρωτικός καπιταλισμός χρειαζόταν μία πολιτισμική μετατόπιση ενάντια στα εργασιακά δικαιώματα. Υποστηρίξαμε ήδη ότι τα τελευταία χρόνια στο δυτικό πολιτισμό, η μισθωτή και μόνιμη εργασία έπαψε να θεωρείται δικαίωμα αλλά μάλλον κατάχρηση. Η νεοφιλελεύθερη πολιτική και η κυρίαρχη πολιτισμική κουλτούρα θεωρούσαν οτιδήποτε είχε σχέση με την εργασία (συνδικαλισμός, εργασιακά δικαιώματα κλπ) βρώμικο και ξεπερασμένο. Στην Ελλάδα το φαινόμενο ήταν πολύ έντονο. Ειδικά για την περίπτωση της Ελλάδας ο Γκράμσι δε θα μπορούσε να πέσει πιο μέσα. Για όλα έφταιγαν οι δημόσιοι υπάλληλοι, οι μετανάστες, η γραφειοκρατία κλπ. Το πολιτισμικό έδαφος ήταν έτοιμο για τον ερχομό των σαρωτικών πολιτικών αλλαγών. Ο κοινωνικός κανιβαλισμός είχε βαθιά ριζώσει. Οι μισοί θελαν να απολυθούν οι άλλοι μισοί.
Οι διαρθρωτικές αλλαγές και το πολιτικό πραξικόπημα των τεχνοκρατών και των κομματόσκυλων έγιναν σε σύντομο χρονικό διάστημα. Ο κόσμος αντέδρασε αλλά τα γεγονότα έδειχναν να προλαβαίνουν τις οργισμένες και δίκαιες λαϊκές αντιδράσεις. Τα ΜΜΕ έπαιξαν το ρόλο τους. Με αφορμή την οικονομική κρίση οι δημοσιογράφοι τρομοκρατούσαν τον πληθυσμό με τα πολεμικά ανακοινωθέν (ψυχολογικός πόλεμος). Παλιό καλό κόλπο. Κάντε θυσίες αλλιώς θα πεθάνετε όλοι. Όπως τα παλιά φασιστικά καθεστώτα έτσι και ο νεοφιλελεύθερος ολοκληρωτισμός έπρεπε να παρουσιαστεί ότι σώζει τη χώρα από κάτι. Ο φασισμός «έσωσε» τη χώρα από τους κομμουνιστές τη δεκαετία του 30, σήμερα η χώρα σώθηκε από τη χρεοκοπία, τους κοπρίτες δημόσιους υπαλλήλους, τους λαθρομετανάστες κλπ. Πολύ σώσιμο… Η άτυπη εργασία έχει επιβληθεί πλέον παντού. Ο εργάτης και ο εργαζόμενος είναι πλέον κατώτεροι άνθρωποι. Όσο για μετανάστες, άστεγους, ανέργους κλπ τα πράματα είναι μαύρα.
Η Ελλάδα ήταν η τέλεια χώρα για το πείραμα καθώς ήταν πλήρως εξαρτημένη από το διεθνές κεφάλαιο (βλέπε και θεωρία εξάρτησης). Το οικονομικό πραξικόπημα που ζήσαμε τα τελευταία χρόνια έκανε την Ελλάδα την πρώτη χώρα υπό Νεοφιλελεύθερο ολοκληρωτισμό στο δυτικό κόσμο. Ακολούθησε από κοντά η Ιταλία ενώ σειρά έχουν και οι άλλες χώρες του νότου (βέβαια δεν αποτελεί σύμπτωση ότι στο μεσοπόλεμο και μετά την κρίση του 29 σε όλες αυτές τις χώρες επικράτησαν φασιστικά καθεστώτα).
Βλέπουμε ότι υπάρχουν όλα τα στοιχεία που χαρακτηρίζουν ένα πραξικόπημα: γρήγορες κινήσεις από τους πραξικοπηματίες, εκφοβισμός της κοινωνίας, πλήρης έλεγχος των ΜΜΕ. Τι το διαχωρίζει από πραξικοπήματα του παρελθόντος; Η ανάγκη για λόγους χειραγώγησης της κοινής γνώμης (σημαντικός παράγοντας σε καιρό πολέμου) να μη μοιάζει καθόλου με πραξικόπημα (αυτό βέβαια δεν είναι και εύκολο) και να έχει όσο περισσότερο political correct χαρακτήρα γίνεται. Έτσι δεν πρέπει να μοιάζει εξωτερικά καθόλου με τα στρατιωτικά πραξικοπήματα του παρελθόντος αλλά πρέπει να θυμίζει δημοκρατία. Τη θέση λοιπόν των στρατιωτικών πήραν οι τεχνοκράτες, τη θέση του στρατού η αστυνομία κλπ.
Έχει όμως και μία άλλη πολύ σημαντική διαφορά. Οι δράσεις των πραξικοπηματιών γίνονται πλέον κυρίως σε διεθνές οικονομικό επίπεδο και όχι σε στρατιωτικοπολιτικό και γεωστρατηγικό. Ας θυμηθούμε λίγο το Μαλαπάρτε. Σύμφωνα με τον ειδικό του πραξικοπήματος, οι κινήσεις που έπρεπε να κάνει ο πραξικοπηματίας σε ταχύτατο χρόνο για να επιβληθεί, αφορούσαν την κατάληψη κεντρικών κτιρίων στη σημαντική πόλη της χώρας, ώστε να αποκτηθεί από εκείνον το σημαντικό πλεονέκτημα στον αγώνα για την κατάληψη της εξουσίας. Στην περίπτωση την τωρινή όμως, οι κινήσεις που έφεραν στη χώρα το οικονομικό πραξικόπημα έγιναν γρήγορα και αποφασιστικά σε γεωπολιτικό επίπεδο από golden boys στα διεθνή χρηματιστήρια, δημοσιογράφους στις τηλεοράσεις μας και έλληνες δωσίλογους πολιτικούς. Βέβαια, όπως είπαμε ήδη, αυτό το πραξικόπημα δε θα μπορούσε να υπάρξει αν τα προηγούμενα χρόνια δεν είχε προετοιμαστεί το έδαφος σε πολιτισμικό και οικονομικό επίπεδο.
5.OIKONOΛΑΤΡΕΙΑ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΚΛΑΣΤΕΣ
Είναι γεγονός ότι η χρηματιστηριακή οικονομία έχει κυριαρχήσει και οδηγούμαστε στον ολοκληρωτικό καπιταλισμό. Οικονομίες αδύναμων χωρών θα ρίχνονται σε επίπεδα τριτοκοσμικών χωρών με τραγικές αμοιβές για τους εργάτες. Ζούμε τον πόλεμο κάθε μέρα. Τον διαπιστώνουμε στις αυτοκτονίες και στη ραγδαία άνοδο των ψυχικά ασθενών. Στους αστέγους που πετάγονται στα σκουπίδια, στους λαθρομετανάστες που διώκονται σαν εξιλαστήρια θύματα. Σε όλους τους δυστυχισμένους. Τα οικονομικά όμως των golden boys έχουν χρεοκοπήσει. Και οι golden boys δεν είναι άλλωστε θεοί. Οι Οικονονολάτρες (οι πιο πιστοί οπαδοί της κοινωνίας του θεάματος) δεν είναι άλλοι από αυτούς που μέσω της επικράτησης των νεοφιλελεύθερων ιδανικών θα δουν τα κέρδη τους να αυξάνονται. Γνωρίζουν όμως καλά ότι κάτι τέτοιο δε θα γίνει αναίμακτα. Αντίθετα έχει γίνει από όλους κατανοητό ότι ο ταξικός πόλεμος είναι μονόδρομος.
Ο απλός κόσμος, αυτός που κανείς μέχρι τώρα δε λογάριαζε, δείχνει ότι θα αντισταθεί στους τεχνοκράτες φασίστες. Μία τρομερή Οικονομαχία διαδραματίζεται στις μέρες μας παγκοσμίως. Με διαδηλώσεις, ανυπακοή και εξεγέρσεις. Αλλά και με τη λογική της επιστροφής στην πραγματική παραγωγή και οικονομία, ενώ πολλές φορές φαίνεται και ότι η λογική του κέρδους ξεπερνιέται από τους εξεγερμένους (άνοδος της ανταλλακτικής οικονομίας, αύξηση των κολεκτίβων, επικράτηση των αμεσοδημοκρατικών διαδικασιών σε κοινοτικές δράσεις κλπ). Η ένταση της Οικονομαχίας θα αυξηθεί στο μέλλον. Όπως όλοι οι ολοκληρωτισμοί στο τέλος θα ηττηθεί. Οι στρατιωτικές δικτατορίες, ο φασισμός, ο ναζισμός και κάθε τυραννία φτάσανε στο ζενίθ τους κάποτε και μετά πέσανε απότομα. Δεν υπολόγισαν σωστά τις αντιστάσεις.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Γκραμσι, Α . 2001. Σοσιαλισμός και κουλτούρα. Στοχαστής
- Harvey, D. 1973. Social justice and the City. Edward Arnold, London
- Harvey, D. 1976. «Labour, Capital and class struggle around the built environment in advanced capitalist societies». Politics and Society, 5(3),pp. 265-288
- Harvey, D. 1982. The Limits to Capital. Blackwell, Oxford
- Harvey, D. 1985. The urbanization of Capital. Basil Blackwell, London.
- Harvey, D. 1989. The Condition of Postmodernity. Blackwell , London
- Harvey, D. 2001. Spaces of Capital: Towards a Critical Geography. Edinburgh: Edinburgh University Press.
- Κουρλιούρος, Η. 2001. Διαδρομές στις θεωρίες του χώρου. Εκδόσεις Ελληνικά γράμματα, Αθήνα.
- Μαλαπάρτε, Κ.2009. Η τεχνική του πραξικοπήματος. Η βίαιη κατάληψη της εξουσίας. Εκδότης: Ιωλκός