Η αγροτική Αμερική εκπέμπει SOS. Το συνολικό αγροτικό χρέος αναμένεται να αγγίξει φέτος το δυσθεώρητο ποσό των 560 δισεκατομμυρίων δολαρίων, καταγράφοντας ιστορικό υψηλό. Αν και η επικαιρότητα εστιάζει συχνά στον εμπορικό πόλεμο με την Κίνα και τους δασμούς της εποχής Τραμπ ως τις κύριες αιτίες της κρίσης, μια βαθύτερη ματιά αποκαλύπτει μια διαφορετική, πιο σκοτεινή πραγματικότητα.

Δημοσιογραφική έρευνα της βραβευμένης ομάδας More Perfect Union φέρνει στο φως τις μαρτυρίες αγροτών από το Αρκάνσας, οι οποίοι περιγράφουν ένα σύστημα δομημένο έτσι ώστε μια χούφτα πολυεθνικών εταιρειών να κερδίζει πάντα, αφήνοντας τους παραγωγούς να παλεύουν για την επιβίωση. Τα ευρήματα αυτά αποκτούν ιδιαίτερη σημασία και για την Ελλάδα, όπου οι αγρότες βρίσκονται συχνά στους δρόμους διεκδικώντας βιώσιμες συνθήκες παραγωγής.

«Πλυντήριο» κρατικού χρήματος

Η εικόνα που μεταφέρουν οι αγρότες είναι αποκαρδιωτική. Ο Adam Chappell, καλλιεργητής με έκταση 2.400 στρεμμάτων, περιγράφει την κατάσταση ως «κηδεία». «Είμαι στη χειρότερη κατάσταση που έχω βρεθεί ποτέ. Πέντε από τους πελάτες μου έχουν αυτοκτονήσει. Τόσο σοβαρά είναι τα πράγματα», δηλώνει χαρακτηριστικά. Οι πτωχεύσεις αγροτικών επιχειρήσεων στο Αρκάνσας έχουν σχεδόν διπλασιαστεί τον τελευταίο χρόνο, ενώ χωρίς άμεση παρέμβαση, εκτιμάται ότι θα χαθεί το 30-40% των παραγωγών.

Το οξύμωρο είναι ότι τα τελευταία οκτώ χρόνια, η ομοσπονδιακή κυβέρνηση των ΗΠΑ έχει διοχετεύσει πάνω από 130 δισεκατομμύρια δολάρια σε έκτακτη βοήθεια προς τους αγρότες. Πού καταλήγουν όμως αυτά τα χρήματα; «Τα χρήματα δεν φτάνουν ποτέ σε εμένα. Περνούν από τα χέρια μου κατευθείαν σε αυτούς στους οποίους χρωστάω», εξηγεί ένας αγρότης. Ουσιαστικά, οι κρατικές ενισχύσεις μετατρέπονται σε άμεση χρηματοδότηση των εταιρειών που προμηθεύουν σπόρους, λιπάσματα και μηχανήματα, λειτουργώντας ως ένα είδος «πλυντηρίου» φορολογικών εσόδων που καταλήγει στα ταμεία των κολοσσών.

Ο «Δούρειος Ίππος» των μονοπωλίων

Η ρίζα του κακού εντοπίζεται στη δραματική συρρίκνωση του ανταγωνισμού. Οι τιμές των εισροών (σπόροι, λιπάσματα) έχουν αυξηθεί δυσανάλογα σε σχέση με τις τιμές πώλησης των προϊόντων. «Οι αγρότες πληρώνουν τρεις φορές περισσότερο για εισροές σε σχέση με τη δεκαετία του ’90», σημειώνει η έρευνα.

Η αιτία; Οι συγχωνεύσεις. Χιλιάδες εταιρείες σπόρων έχουν συγχωνευθεί σε μόλις τρεις κυρίαρχους παίκτες (όπως η Bayer που εξαγόρασε τη Monsanto). Σαράντα έξι εταιρείες λιπασμάτων έχουν γίνει τέσσερις. Δύο μόνο εταιρείες κυριαρχούν στην αγορά των τρακτέρ. «Ξέρουν ακριβώς πόσα θα βγάλω και τιμολογούν τα προϊόντα τους ώστε να μου μείνει ελάχιστο κέρδος», καταγγέλλει ο Chappell.

Η έλλειψη ανταγωνισμού επιτρέπει σε αυτές τις εταιρείες να διατηρούν τεχνητά υψηλές τιμές, ακόμη και όταν οι αγρότες λυγίζουν. Και όταν το σύστημα φτάσει στα όριά του, οι εταιρείες βασίζονται στο κράτος για να καλύψει τη διαφορά μέσω επιδοτήσεων.

Σφήνα ανάμεσα σε γίγαντες

Το πρόβλημα δεν περιορίζεται μόνο στο κόστος παραγωγής. Οι αγρότες βρίσκονται εγκλωβισμένοι και κατά την πώληση των προϊόντων τους. Τέσσερις μεγάλες εταιρείες εμπορίας σιτηρών (όπως οι Cargill, Bunge, ADM) ελέγχουν το 80% της αγοράς στις ΗΠΑ. Σε πολλές περιοχές, υπάρχει μόνο ένας αγοραστής, μετατρέποντας τους αγρότες σε απλούς «λήπτες τιμών» (price takers), χωρίς καμία διαπραγματευτική ισχύ.

Επιπλέον, οι εμπορικές συμφωνίες που υποσχέθηκαν άνοιγμα των αγορών λειτούργησαν συχνά εις βάρος των Αμερικανών παραγωγών. Ο εμπορικός πόλεμος με την Κίνα έστρεψε το Πεκίνο προς τη Νότια Αμερική, πλήττοντας τους Αμερικανούς αγρότες, αλλά όχι τις πολυεθνικές εμπορίας σιτηρών, οι οποίες δραστηριοποιούνται έντονα και σε Βραζιλία και Αργεντινή.

Η ανάγκη για δομικές αλλαγές

Η έρευνα καταλήγει σε ένα κρίσιμο συμπέρασμα: οι επιδοτήσεις και οι έρευνες για αθέμιτο ανταγωνισμό που δεν καταλήγουν πουθενά, λειτουργούν απλώς ως «ασπιρίνες». Η λύση που προτείνουν οι ίδιοι οι αγρότες και αναλυτές είναι η επιστροφή σε πολιτικές διαχείρισης της προσφοράς (supply management) και η θεσμοθέτηση κατώτατων τιμών (price floors).

Ένα τέτοιο σύστημα θα εξασφάλιζε στους αγρότες ένα ελάχιστο κέρδος, θα μείωνε την ανάγκη για κρατικές διασώσεις και θα ανάγκαζε τις μεγάλες εταιρείες να πληρώσουν δίκαιες τιμές, αντί να βασίζονται στην έμμεση επιδότηση από τους φορολογούμενους. Ωστόσο, μια τέτοια προοπτική βρίσκει σθεναρή αντίσταση από τα λόμπι των αγροδιατροφικών κολοσσών, που προτιμούν τους αγρότες εξαρτημένους και ευάλωτους.

Όσο η πολιτική ηγεσία διστάζει να σπάσει τα μονοπώλια και να επανασχεδιάσει το αγροτικό μοντέλο, η ύπαιθρος θα συνεχίσει να μαραζώνει, συμπαρασύροντας μαζί της τις τοπικές κοινότητες και την διατροφική ασφάλεια.

Αποκαλυπτική έρευνα στις ΗΠΑ φέρνει στο φως πρακτικές αλγοριθμικής διαμόρφωσης τιμών, όπου διαφορετικοί πελάτες χρεώνονται διαφορετικά ποσά για το ίδιο ακριβώς προϊόν, με στόχο τη μεγιστοποίηση του κέρδους.

Σε μια εποχή όπου η ακρίβεια στα είδη πρώτης ανάγκης αποτελεί μόνιμη πηγή ανησυχίας για τα νοικοκυριά παγκοσμίως, μια νέα δημοσιογραφική έρευνα έρχεται να ανατρέψει τα δεδομένα σχετικά με τον τρόπο που καθορίζονται οι τιμές στο ράφι. Η έρευνα, προϊόν συνεργασίας του δημοσιογραφικού οργανισμού More Perfect Union, της ένωσης καταναλωτών Consumer Reports και του Groundwork Collaborative, αποκαλύπτει έναν μηχανισμό που λειτουργεί αθέατα, χρησιμοποιώντας την Τεχνητή Νοημοσύνη (AI) για να χρεώνει διαφορετικούς καταναλωτές με διαφορετικές τιμές για τα ίδια ακριβώς προϊόντα. Το φαινόμενο, που χαρακτηρίζεται ως «τιμολόγηση κατασκοπείας» (surveillance pricing), εκτιμάται ότι μπορεί να επιβαρύνει μια μέση οικογένεια με επιπλέον κόστος 1.200 δολαρίων ετησίως.

Το πείραμα των 400 εθελοντών

Η υπόθεση ξεκίνησε όταν ερευνητές παρατήρησαν διαφοροποιήσεις στις αμοιβές εργαζομένων στην πλατφόρμα Instacart για πανομοιότυπη εργασία, γεννώντας το ερώτημα αν η ίδια πρακτική εφαρμόζεται και στους καταναλωτές. Για να τεκμηριωθεί η υπόθεση, στήθηκε μια ευρείας κλίμακας επιχείρηση με τη συμμετοχή 400 εθελοντών.

Η μεθοδολογία ήταν συγκεκριμένη: Οι συμμετέχοντες κλήθηκαν να ανοίξουν ταυτόχρονα την εφαρμογή Instacart, επιλέγοντας το ίδιο κατάστημα και τα ίδια ακριβώς προϊόντα (καλάθι 20 ειδών). Τα αποτελέσματα ήταν εντυπωσιακά. Εντοπίστηκαν σημαντικές αποκλίσεις στις τελικές τιμές. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτέλεσαν τα αυγά, όπου η τιμή κυμαινόταν από 4,28 έως 4,69 δολάρια για το ίδιο προϊόν, την ίδια χρονική στιγμή, στο ίδιο κατάστημα.

Συνολικά, σχεδόν τρία στα τέσσερα προϊόντα εμφάνισαν διαφορετικές τιμές κατά τη διάρκεια των πειραμάτων. Οι καταναλωτές φάνηκε να ταξινομούνται από τον αλγόριθμο σε «ομάδες τιμών» (price buckets), όπου ολόκληρο το καλάθι ήταν είτε ακριβότερο είτε φθηνότερο, καταρρίπτοντας το επιχείρημα περί τυχαίων διακυμάνσεων.

Ο ρόλος της Instacart και η «Έξυπνη Στρογγυλοποίηση»

Η πλατφόρμα Instacart, η οποία λειτουργεί ως ενδιάμεσος τεχνολογικός κρίκος για μεγάλες αλυσίδες σούπερ μάρκετ, αρχικά υποστήριξε ότι οι λιαρέμποροι καθορίζουν τις τιμές. Ωστόσο, η έρευνα αποκάλυψε αντιφάσεις. Η αλυσίδα Target, για παράδειγμα, δήλωσε ότι δεν συνεργάζεται με την Instacart για τον καθορισμό τιμών, με την τελευταία να παραδέχεται τελικά ότι διαχειρίζεται τις τιμές στην πλατφόρμα της για λογαριασμό της Target.

Κλειδί στην υπόθεση φαίνεται να είναι η εξαγορά από την Instacart της εταιρείας Eversight το 2022, η οποία εξειδικεύεται στη βελτιστοποίηση τιμών μέσω AI. Ένα εσωτερικό email από στέλεχος της Costco, που ήρθε στην κατοχή των ερευνητών, περιέγραφε το εργαλείο «Smart Rounding» (Έξυπνη Στρογγυλοποίηση). Πρόκειται για ένα εργαλείο μηχανικής μάθησης που προσαρμόζει τις τιμές προς τα πάνω ή προς τα κάτω, με αποκλειστικό στόχο τη μεγιστοποίηση του περιθωρίου κέρδους, αποφέροντας εκατομμύρια δολάρια σε επιπλέον πωλήσεις.

Από το διαδίκτυο στο φυσικό κατάστημα

Η πιο ανησυχητική πτυχή της έρευνας αφορά την επέκταση αυτών των πρακτικών στα φυσικά καταστήματα. Η τεχνολογία των «ηλεκτρονικών ετικετών ραφιού» (electronic shelf labels) επιτρέπει την άμεση αλλαγή τιμών σε φυσικό χρόνο.

Οι ερευνητές εντόπισαν διπλώματα ευρεσιτεχνίας που περιγράφουν υποδομές για συνεχή πειραματισμό τιμών εντός των καταστημάτων, ομαδοποιώντας καταστήματα για να δοκιμάσουν διαφορετικά επίπεδα τιμών. Αν και εταιρείες όπως η Schnucks και η Instacart αρνήθηκαν τη χρήση τέτοιων πρακτικών για εξατομικευμένη τιμολόγηση στα φυσικά καταστήματα, η ιστοσελίδα της Instacart αφαίρεσε αναφορές στη «βελτιστοποίηση τιμών μέσω Eversight» λίγο μετά την υποβολή ερωτημάτων από τους δημοσιογράφους.

Το προφίλ του καταναλωτή ως εργαλείο κερδοφορίας

Σύμφωνα με την έρευνα, η διαφοροποίηση των τιμών δεν βασίζεται σε δημογραφικά στοιχεία (κάτι που θα ήταν παράνομο), αλλά σε συμπεριφορικά δεδομένα. Οι αλγόριθμοι αναλύουν το ιστορικό αγορών, τη συχνότητα επισκέψεων, τη χρήση κουπονιών και την πιστότητα (loyalty) του πελάτη. Στόχος είναι να υπολογιστεί το μέγιστο ποσό που είναι διατεθειμένος να πληρώσει ο κάθε καταναλωτής («willingness to pay»).

Όπως επισημαίνει ο Errol Schweizer, πρώην αντιπρόεδρος της Whole Foods, οι εταιρείες «γνωρίζουν πράγματα για εμάς που εμείς αγνοούμε. Είναι εξυπνότερες από εμάς και τις εκπαιδεύουμε με τρόπο ανυπολόγιστο».

Η απειλή για τον ανταγωνισμό και η ανάγκη ρύθμισης

Η πρώην επικεφαλής της Ομοσπονδιακής Επιτροπής Εμπορίου (FTC) των ΗΠΑ, Lina Khan, σχολιάζοντας τα ευρήματα, έκανε λόγο για πιθανή «μεταφορά πλούτου από τους απλούς πολίτες στις μεγάλες επιχειρήσεις». Η ίδια προειδοποίησε ότι όταν μια ενδιάμεση πλατφόρμα όπως η Instacart καθορίζει τις τιμές για ανταγωνιστές λιαρέμπορους, δημιουργούνται συνθήκες που προσομοιάζουν σε εναρμονισμένη πρακτική (price fixing) ή αθέμιτη συμπαιγνία.

Η έρευνα καταλήγει στο συμπέρασμα ότι, χωρίς αυστηρό ρυθμιστικό πλαίσιο και διαφάνεια, οι καταναλωτές βρίσκονται εκτεθειμένοι σε μια «σκοτεινή τέχνη» αλγοριθμικής τιμολόγησης, όπου η τιμή στο ράφι δεν καθορίζεται από το κόστος παραγωγής ή την προσφορά και τη ζήτηση, αλλά από το πόσο βαθιά μπορεί να μπει το χέρι στην τσέπη του συγκεκριμένου πελάτη τη συγκεκριμένη στιγμή.