Του Αδάμ Γιαννίκου
Αν κάτι προσδιορίζει με ακρίβεια την οικονομική, κοινωνική και πολιτική πραγματικότητα των καιρών μας, αυτό είναι το ακρωνύμιο TINA (“There Is No Alternative”). «Δεν υπάρχει εναλλακτική», πρόσταζε στα 80s η θατσερική επανάσταση, δεν υπάρχει άλλη λύση από τα μνημόνια και τα προγράμματα προσαρμογής προστάζουν σήμερα οι υπερεθνικοί θεσμοί της λιτότητας.
Απέναντι στους νικητές του Ψυχρού Πολέμου και τις νεοφιλελεύθερες συνταγές τους, ο υπόλοιπος κόσμος αναζητεί το δικό του ακρωνύμιο. Προς το παρόν, το μόνο που υπάρχει διαθέσιμο στους τίτλους των διεθνών ειδήσεων είναι το BRICS: Βραζιλία, Ρωσία, Ινδία, Κίνα, Νότιος Αφρική.
Η καλύτερη άμυνα είναι η επίθεση
Μιλώντας για BRICS, στην ουσία μιλάμε για τις αναδυόμενες αγορές στην περιφέρεια του δυτικού κόσμου, που τράβηξαν το κάρο της παγκόσμιας ανάπτυξης μετά το σοκ της κρίσης. Με αφετηρία τον Ιούνιο του 2009, όταν και πραγματοποιήθηκε η πρώτη σύνοδος κορυφής Βραζιλίας, Ρωσίας, Ινδίας και Κίνας στο Εκατερίνμπουργκ της Ρωσίας, οι αναδυόμενες οικονομίες βγήκαν στο προσκήνιο, απαιτώντας την ουσιαστική αλλαγή του παγκόσμιου καταμερισμού οικονομικής και πολιτικής ισχύος με τρόπο που να αντιπροσωπεύει δικαιότερα τη σύγχρονη πραγματικότητα.
Έχοντας επαρκή αποθέματα πολιτικού κεφαλαίου στο εσωτερικό τους, οι αναδυόμενες οικονομίες υιοθέτησαν την επίθεση ως καλύτερη άμυνα απέναντι στις μεγάλες κρίσεις που δημιουργούσε η στρεβλή αρχιτεκτονική της παγκοσμιοποίησης. Απαιτώντας αναβάθμιση – από το Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ έως τα δικαιώματα ψήφου στο ΔΝΤ – ο αναπτυσσόμενος κόσμος ουσιαστικά αποσκοπούσε στο να μην ξαναζήσει καταστάσεις διάλυσης, όπως η επισιτιστική κρίση του 2007-08, η κρίση της Τουρκίας το 2001, της Αργεντινής το 1999, της Ρωσίας το 1998, των χωρών της Νοτιοανατολικής Ασίας το 1997, του Μεξικού το 1994.
Το Δυτικό δόγμα
Τριάντα χρόνια Υπαρκτού Νεοφιλελευθερισμού οδήγησαν τελικά και τη Δύση στην εμπειρία ενός κραχ που παραλίγο να γκρεμίσει την παγκόσμια οικονομία. Παραδόξως, εκείνοι που σχεδίασαν αυτήν την οικονομία, προπαγανδίζοντας το άνοιγμα στο επενδυτικό ρίσκο με το ιδεολόγημα της «παγκοσμιοποίησης», είναι εκεινοι που απαιτούν να την αναστήσουν, προειδοποιώντας για υπερβολικό ρίσκο με το ιδεολόγημα του «ηθικού κινδύνου». ΗΠΑ και Ευρώπη συγκράτησαν την κατάρρευση των τραπεζών τους φορτώνοντας τα ιδιωτικά χρέη στους φορολογουμένους και επιχειρώντας σε δεύτερο χρόνο μια συνολική μεταρρύθμιση του χρηματοπιστωτικού συστήματος.
Πέραν από τις οικονομοτεχνικές λεπτομέρειες της διαχείρισης του δημόσιου και ιδιωτικού χρέους, για τις οποίες ερίζουν τα κέντρα εξουσίας ένθεν κακείθεν του Ατλαντικού, είναι το πολιτικό διακύβευμα που έχει τη μεγαλύτερη σημασία, καθώς με αυτόν τον τρόπο η Δυση σε απόλυτη σύμπνοια: 1) αναβάλλει επ’ αόριστον τις υποσχέσεις για αναδιανομή πλούτου στο εσωτερικό των δυτικών κοινωνιών, και 2) παγιώνει τις διεθνείς γεωπολιτικές ισορροπίες που ανέδειξε το τέλος του Ψυχρού Πολέμου υπέρ της.
Έτσι, αφενός η εξυπηρέτηση του χρέους γίνεται κυβερνητική προτεραιότητα έναντι των δαπανών για κοινωνικό κράτος, δίνοντας άφεση αμαρτιών στους ριψοκίνδυνους παίκτες της ελεύθερης αγοράς που αποφεύγουν να επενδύουν στην πραγματική οικονομία και συνεχίζουν το πάρτι στα χρηματιστήρια με το τυπωμένο χρήμα των μεγάλων κεντρικών τραπεζών, αφετέρου ό,τι κεφάλαιο είναι απαραίτητο για την απρόσκοπτη λειτουργία του ιδιωτικού τομέα επαναπατρίζεται στη Δύση μετά από το πολυετές κυνήγι αποδόσεων στις αναδυόμενες αγορές της περιφέρειας.
Σχέδια επί χάρτου
Μπορούν τα BRICS να λειτουργήσουν ως αντίβαρο σ’ αυτόν τον, κατά τ’ άλλα συνεπέστατο με την ιστορία της, σχεδιασμό της Δύσης για εμπέδωση της παγκόσμιας κυριαρχίας της; Τον Μάρτιο του 2013 και στην πέμπτη σύνοδο κορυφής τους στο Ντέρμπαν της Νοτίου Αφρικής, οι ηγέτες των BRICS συμφώνησαν να συστήσουν μια νέα αναπτυξιακή τράπεζα που θα ανταγωνίζεται τους θεσμούς του Bretton Woods. Ταυτόχρονα, Κίνα και Βραζιλία υπέγραψαν σύμβαση ανταλλαγής νομισμάτων αξίας 30 δισ. ευρώ, υπενθυμίζοντας στον υπόλοιπο κόσμο πως η Κίνα είναι ο μεγαλύτερος εμπορικός εταίρος της Βραζιλίας, με τον όγκο των μεταξύ τους συναλλαγών να έχει εκτοξευθεί από τα 6,7 δισ. δολάρια το 2003 στα 75 δισ. δολάρια το 2012.
Το θηριώδες ενεργειακό ντιλ αξίας 400 δισ. δολαρίων ανάμεσα σε Κίνα και Ρωσία που υπογράφηκε τον Νοέμβριο του 2014 έδειξε πως αν μη τι άλλο η αγωνιώδης αναζήτηση ρευστότητας στον γεωγραφικό και συμβολικό Νότο του παγκόσμιου χάρτη έχει (εμπορικό) σκοπό που αγιάζει τα (χρηματοδοτικά) μέσα. Οι πρώτες συζητήσεις για τα μέσα χρηματοδότησης αυτού του γενναίου νέου κόσμου είχαν ξεκινήσει από την προηγούμενη σύνοδο των BRICS, τον Μάρτιο του 2012 στο Νέο Δελχί, όπου η νέα αναπτυξιακή τράπεζα ήταν το κεντρικό θέμα της ατζέντας. Τότε, η οριακή κατάσταση της ευρωζώνης με την κλιμάκωση της κρίσης χρέους στην Ελλάδα αλλά και η οριστική κατά τα φαινόμενα ανάκαμψη της αμερικανικής οικονομίας ηχούσαν προειδοποιητικά για τους ηγέτες των αναδυόμενων που ηξεραν πως το πολιτικό τους κεφάλαιο εντός κι εκτός συνόρων δεν ήταν ανεξάντλητο.
Όταν ο πρόεδρος της Fed, Μπεν Μπερνάνκι, ανακοίνωσε τον Μάιο του 2013 πως επίκειται έξοδος από το πρόγραμμα ποσοτικής χαλάρωσης της Fed, οι αναδυόμενες βρέθηκαν εκτεθειμένες απέναντι στη ψυχολογία κοπαδιού των επενδυτών που άρχισαν να αποσύρουν τα κεφάλαιά τους, επιλέγοντας το ασφαλές καταφύγιο των αμερικανικών και γερμανικών αγορών. Πόσο μπορούσαν να αντέξουν οι ανερχόμενες μεσαίες τάξεις χωρών όπως η Βραζιλία, η Τουρκία, η Ινδία, η Νότιος Αφρική και η Ινδονησία – των λεγόμενων “Fragile 5” – ένα σοκ ρευστότητας στον ιδιωτικό τομέα με το δημοσιονομικό έλλειμα σε κάθε αντίστοιχη περίπτωση να μην αφήνει περιθώρια στήριξης από το κράτος;
Στο περιθώριο της Συνόδου των G20 στην Αγία Πετρούπολη τον Σεπτέμβριο του ίδιου έτους – και στο απόγειο της συριακής κρίσης – οι ηγέτες των BRICS ανακοίνωσαν πως δεσμεύουν 100 δισ. δολάρια για τη δημιουργία ενός αποθεματικού ταμείου. Με την Κίνα να συνεισφέρει 41 δισ., τις Ρωσίας, Βραζιλία, Ινδία από 18 δισ. και τη Νότια Αφρική 5, γινόταν φανερό πως η πραγματικότητα των αριθμών εξακολουθούσε να ορίζει τους συσχετισμούς ισχύος τόσο απέναντι στη Δύση όσο και ανάμεσα στους αμφισβητίες της.
Μπορεί στο ποδόσφαιρο να μην τα πήγε τοσο καλά, λιγες όμως ημέρες μετά το Παγκόσμιο Κύπελλο που δεν της απέφερε τα πολυπόθητα νούμερα σε άρτο και θεάματα, η Βραζιλία συνυπέγραψε με τους εταίρους της την πολυαναμενόμενη συμφωνία για τη δημιουργία μιας νέας παγκόσμιας τράπεζας με αρχικό κεφάλαιο 50 δισ. δολαρίων – από 10 έκαστος – και ενός νέου αποθεματικού ταμείου 100 δισ. Το ημερολόγιο στη Φορταλέζα έδειχνε 15 Ιουλίου 2014, καταγράφοντας μεγάλες προσδοκίες που αναζητούν εναλλακτική.
Εκ πρώτης όψεος τα νούμερα φαντάζουν λίγα απέναντι στα αποθέματα ισχύος της Δύσης. Στην πραγματικότητα, αυτό που κάνει τις αναδυόμενες να υστερούν απέναντι στη Δύση είναι η ομοιογένειά τους. BRICS και λοιπά εθνοπροσδιοριστικά των αμφισβητιών του παγκόσμιου συστήματος θα μπορούσαν να συνασπιστούν θεωρητικά ακόμα και πίσω από ένα κοινό νόμισμα, όπως το γουάν,αλλά πολιτικά είναι διαφορετικοί κόσμοι. Αντιθέτως, η Δύση εμφανίζεται πολιτικά και ιδεολογικά συμπαγής απέναντι στον υπόλοιπο κόσμο. Δεν είναι το ευρώ που ενώνει την Ευρώπη αλλά η αντιδιαλεκτικηή στη σύλληψη και μεταμοντέρνα στην εφαρμογή της TINA. Γι’ αυτό, η είδηση πως μια χώρα σαν την Ελλάδα μπορεί να συμμετάσχει στη νέα αναπτυξιακή τράπεζα των BRICS δεν έχει να κάνει τόσο με αριθμούς όσο με γράμματα. Αυτά που δείχνουν πως η Ευρώπη δεν είναι τόσο ενωμένη όσο χρειάζεται για να κυριαρχεί. Αυτά που δείχνουν πως κάθε πραγματικότητα υπάρχει ως δυνατότητα.