Η Αναστασία Βενετή μας αναλύει τα ευρήματα από την έρευνα του Eteron που αφορά τον τρόπο που ενημερώνονται και κοινωνικοποιούνται οι νέοι.
T’ αποτελέσματα της έρευνας του Eteron δείχνουν πώς υπάρχει μια νέα γενιά, η Gen Z όπως αποκαλείται, που ασχολείται πολύ περισσότερο με τα κοινά από όσο πιστεύουμε.
Σκοπός της έρευνας ήταν να καταγράψει αντιλήψεις και συμπεριφορές της γενιάς που γεννήθηκε μεταξύ 1995-2010. Εστίασε κυρίως στην (α) καταγραφή και αξιολόγηση των πηγών ενημέρωσης που επιλέγουν οι νέοι και οι νέες της Gen Ζ, (β) αποτύπωση και κατανόηση συμπεριφορικών μοτίβων σχετικά με την χρήση των Μέσων Κοινωνικής Δικτύωσης ως προς την κατανάλωση ειδήσεων και την πολιτική συμπεριφορά (γ) εξέταση αντιλήψεων και στάσεων γύρω από την παραπληροφόρηση και τις ψευδείς ειδήσεις, και (δ) καταγραφή απόψεων και πρακτικών πάνω σε επίκαιρα κοινωνικοπολιτικά ζητήματα.
Τα αποτελέσματα που δημοσιεύθηκαν στο site του Eteron (τα βλέπετε εδώ) μας προξένησαν ερωτήματα που τα θέσαμε στην Αναστασία Βενετή, Αναπληρώτρια Καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο Bournemouth (UK), και μέλος της ομάδας που πραγματοποίησαν την έρευνα.
Η Αναστασία Βενετή.
Μπορούμε σε μια πρόταση να ορίσουμε ποια είναι η Gen Z; Και σε μια ακόμα αν υπάρχουν διακριτά χαρακτηριστικά από τις προηγούμενες γενιές, τους millennials για παράδειγμα;
Εάν θέλουμε με μία πρόταση να ορίσουμε τη GenZ, τότε θα έμενα κυρίως στην ιδιαίτερη σχέση της με την τεχνολογία και θα έλεγα, η γενιά των γηγενών του διαδικτύου (digital natives). Η επαφή και σχέση αυτής της γενιάς με την τεχνολογία αποτελεί και έναν από τους πλέον διαφοροποιητικούς παράγοντες αυτής της γενιάς από τις προηγούμενες. Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης αποτελούν κομμάτι της καθημερινότητάς της ήδη από πολύ νεαρή ηλικία. Όσοι και όσες ανήκουν σε αυτήν εξοικειώθηκαν στην πρώτη δεκαετία της ζωής τους με τα έξυπνα κινητά και το διαδίκτυο υψηλής ταχύτητας. Σκεφτείτε πως το πρώτο iPhone βγήκε στην αγορά το 2007, όταν αυτά τα παιδιά ήταν περίπου 10 ετών.
Αναζητήσατε τη σχέση της GEN Z με την ενημέρωση, την πολιτική, τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και τα μεγάλα κοινωνικοπολιτικά ζητήματα. Βρήκατε κάτι από τις απαντήσεις που δεν περιμένατε;
Στο σύνολο τους τα αποτελέσματα της έρευνας ήταν διαφωτιστικά για εμένα. Με την έννοια ότι παρόλο που ασχολούμαι με τη GenZ και την ψηφιακή πολιτική στην έρευνά μου, δεν είχα προηγουμένως ξεκάθαρη εικόνα για την Ελληνική GenZ. Η έρευνα του Eteron είναι η πρώτη τέτοια έρευνα που εστιάζει αυστηρά σε αυτό το ηλικιακό γκρουπ. Από τα αποτελέσματα, ξεχωρίζω, όχι επειδή με εκπλήσσει, αλλά επειδή με προβληματίζει, την αυτοπεποίθηση που έχουν οι νέοι στο να αναγνωρίσουν μια ψευδή είδηση. Στη σχετική ερώτηση για το εάν έχουν την ικανότητα να αναγνωρίσουν ψευδείς ειδήσεις, 80,4% των ανδρών απάντησε ναι, και αντίστοιχα 69,5% των γυναικών. Σε καμία περίπτωση δεν αμφισβητώ την ικανότητα αυτής της γενιάς, ούσα τόσο εξοικειωμένη με την τεχνολογία, να έχει ενδυναμωμένα αντανακλαστικά απέναντι σε προϊόντα παραπληροφόρησης. Παρ’ολα αυτά, πρέπει να λάβουμε υπόψη ότι αντίστοιχα οι παραγωγοί ψευδών ειδήσεων, πολλοί και δυσδιάκριτοι, εξελίσσουν τις πρακτικές τους με ιλιγγιώδη ταχύτητα, ταχύτητα που δύσκολα ακολουθεί ο χρήστης/καταναλωτής του περιεχομένου.
Η δημιουργία ψευδών ειδήσεων ή/και η εσκεμμένη αλλοίωση μιας είδησης μπορεί να γίνει με χιλιάδες τρόπους, ανάμεσα στους οποίους μέσα από τη χρήση εικόνας. Στέκομαι σε αυτό, ακριβώς επειδή η GenZ επιλέγει σε μεγάλο βαθμό την εικόνα ως εργαλείο ενημέρωσης και διασκέδασης (π.χ. υψηλή προτίμηση στο Instagram), αλλά και επειδή η κατανάλωση της πληροφορίας μέσα από την εικόνα είναι πιο άμεση και πιο επιδραστική. Σκεφτείτε τις φωτογραφίες που κυκλοφορούσαν στο ξέσπασμα της προσφυγικής κρίσης, όπου Σύριοι και άλλοι πρόσφυγες απεικονίζονταν να κρατούν κινητά τηλέφωνα υπονοώντας ότι το να έχει κάποιος smartphone σημαίνει ότι δεν χρειάζεται βοήθεια. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρεται και σε μια μελέτη Αμερικάνων ερευνητών «το θέαμα των δημοσιογράφων να φορούν αντιασφυξιογόνες μάσκες κατά τη διάρκεια του Πολέμου στον Κόλπο, υπερτερούσε της πραγματικότητας οτι δεν υπήρξε επίθεση με χημικά». Για τους λόγους αυτούς, στα συμπεράσματα της έρευνας, συνολικά η επιστημονική ομάδα προτείνει την άμεση ανάγκη ψηφιακού εγγραμματισμού (digital media literacy) και καλλιέργειας της κριτικής σκέψης.
Από την έρευνα συμπεραίνουμε ότι η “νεολαία” ενδιαφέρεται και δε στέκεται χαλαρή απέναντι στα γεγονότα. Αυτό δεν έρχεται κόντρα και σε μια στερεοτυπική αντίληψη που υπάρχει στην Ελλάδα περί “απολιτίκ” νέων;
Εάν όντως υπάρχει μια τέτοια άποψη, τότε ναι, πιστεύω πως είναι λανθασμένη. Σύμφωνα με τα αποτελέσματα της έρευνας, οι νέοι φαίνεται να ενδιαφέρονται για διάφορα κοινωνικοπολιτικά θέματα όπως ο εμβολιασμός στα σχολεία, η πανεπιστημιακή αστυνομία και η κλιματική κρίση. Ιδιαίτερα υψηλό επίσης το ποσοστό των ερωτώμενων (86,9%) που δηλώνει ότι συμφωνεί με τη λογική και τους στόχους του ελληνικού #metoo. Επιπλέον προκύπτει πως η GenZ είναι μια γενιά με αυξημένα αντιφασιστικά αντανακλαστικά, γεγονός που αποτυπώθηκε και σε άλλες έρευνες για τους νέους. Επιπλέον, παρόλη τη συγκρατημένη δραστηριότητα των νέων ως προς την ανάρτηση ή κοινοποίηση πολιτικών ειδήσεων (20,9% θετικές απαντήσεις) και την ακολουθία πολιτικών στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης (21,9% θετικών απαντήσεων), δεδομένου του νεαρού της ηλικίας των ερωτώμενων (16+), θεωρώ πως τα αποτελέσματα αυτά όπως και τα παραπάνω είναι ικανά να υπογραμμίσουν πως οι νέοι δεν είναι απαθείς σε αυτά που συμβαίνουν γύρω τους. Τα κίνητρα γύρω από το πότε και πώς οι νέοι αποφασίζουν να «εκτεθούν» π.χ στην ψηφιακή δημόσια σφαίρα σχετικά με πολιτικές τοποθετήσεις, αποτελεί έτσι και αλλιώς αντικείμενο περαταίρω έρευνας. Επιπλέον, είναι σημαντικό να πούμε ότι έστω και «χαμηλής έντασης» «πολιτικού» τύπου δραστηριότητες στα social media σχετίζονται με αύξηση εν γένει της πολιτικής συμμετοχής. Π.χ. η αλλαγή της εικόνας του προφίλ για την υποστήριξη συγκεκριμένων θεμάτων (κίνημα metoo κα.) αποτελεί πράξη πολιτικής έκφρασης η οποία θα μπορούσε να αποτελέσει προπομπό για περαιτέρω πολιτική δραστηριότητα εντός και εκτός διαδικτύου.
Πιστεύετε ότι η ύπαρξη των κοινωνικών δικτύων είναι και ο λόγος που οι νέοι κρατούν επαφή με την επικαιρότητα; Δηλαδή, στο instagram, facebook κτλ, βρήκαν τα κανάλια που εμπιστεύονται ώστε να ενημερωθούν σε σχέση με τα παραδοσιακά μέσα;
Όχι. Αυτό θα αδικούσε τους νέους. H γενικότερη τάση επιλογής του διαδικτύου ως βασική πηγή ενημέρωσης, ενημερωτικές ιστοσελίδες και social media, εξηγείται από την επιθυμία των νέων να έχουν τον έλεγχο της χρήσης των Μέσων, μέσω της δυνατότητας να διαμορφώνουν την κατανάλωση των ειδήσεων που τους προσφέρονται, π.χ. μέσα από τη δυνατότητα επιλογής είδησης, του τρόπου ανάγνωσης (smartphones, tablets, laptops), κτλ. Συγκεκριμένα, το περιεχόμενο που καταναλώνεται στα social media αντανακλά την ικανότητα του διαδικτύου να «προσαρμόζεται» στις ανάγκες του χρήστη. Επιπλέον, πλατφόρμες όπως το Instagram και το TikTok εστιάζουν στην εικόνα και στο βίντεο και όπως είπαμε και προηγουμένως αποτελούν βασικές επιλογές των νέων για ενημέρωση και διασκεδαση. Η επιλογή του διαδικτύου επίσης ενισχύεται όπως λέτε και εσείς και από τη δυσπιστία απέναντι στα παραδοσιακά ΜΜΕ. Αυτό βέβαια θέλει προσοχή, διότι σε μεγάλο βαθμό, οι ειδήσεις που καταναλώνονται στο online περιβάλλον, είναι αυτές που παράγονται από τα παραδοσιακά Μέσα, και σε πολλές περιπτώσεις αυτές που επιλέγει να προωθήσει το google. Αυτό που θέλω να πω είναι το ότι διαβάζουμε τις ειδήσεις online δεν σημαίνει αυτομάτως πως είναι πιο έγκυρες από αυτές που κάποιος διαβάζει στην έντυπη εφημερίδα ή βλέπει σε ένα τηλεοπτικό κανάλι.
Γράφετε στα συμπεράσματα ότι “Υπό αυτή την έννοια, η Gen Z είναι συγχρόνως η γενιά του Instagram και του Tik Tok αλλά και η «γενιά της διαρκούς κρίσης»”. Μήπως αν το δούμε ιστορικά όμως κάθε γενιά δεν έχει τις κρίσεις της; Μήπως αυτή η “διαρκής κρίση” γίνεται πιο έντονη εξαιτίας της “διαρκούς επαφής” με το γεγονός μέσα από τα κοινωνικά δίκτυα;
Βεβαίως και η κρίση δεν είναι αποκλειστικό χαρακτηριστικό της γενιάς Ζ. Η γενιά όμως αυτή μεγάλωσε σε μεγάλο βαθμό μέσα σε απανωτές και πολλάπλες κρίσεις (οικονομική, προσφυγική, υγειονομική, κλιματική, πόλεμος). Οι millennials συνέπεσαν με την οικονομική κρίση το 2008, σε μια φάση ενηλικίωσης και αναζήτησης εργασίας για κάποιους, ωστόσο αυτοί έχουν αναμνήσεις και από την Ελλάδα της εισόδου στο Ευρώ και των Ολυμπιακών Αγώνων. Τα γεγονότα αυτά ταυτίζονται με την εφηβική ή μετεφηβική περίοδο της ζωής τους, ενώ ακόμα και για τους μεγαλύτερους της Γενιάς Z, η εφηβεία συνδέθηκε με την κρίση του 2008 και την ψήφιση των μνημονίων.
Ένα ενδιαφέρον εύρημα στην έρευνα είναι πως στην ερώτηση “Αριστερά ή Δεξιά”, ένα μεγάλο ποσοστό, κοντά στο 20% μας λέει κάθετα ότι δεν υπάρχει διαχωρισμός μεταξύ των δύο. Επίσης το 14% δηλώνει ότι βρίσκεται στο κέντρο. Αυτό δε λέει κάτι σημαντικό για τον τρόπο που πια ορίζεται η Αριστερά και η Δεξιά;
Δεν είναι εύκολο να απαντηθεί το ερώτημά σας δεδομένου του ότι δεν γνωρίζουμε το γιατί απάντησαν έτσι οι ερωτώμενοι. Οι παράγοντες μπορεί να ποικίλουν και η γνώση αυτών είναι σημαντική για την ακρίβεια της απάντησης. Παρ’όλα αυτά, βασιζόμενη κυρίως και σε άλλες μελέτες, αρχικά θα έλεγα οτι πιθανόν οι νέοι να διακατέχονται από ένα ιδιάζοντα κυνισμό ή απλά από ρεαλισμό. Επιπλέον, στην περίπτωση της Ελλάδας και της πρόσφατης πολιτικής ιστορίας της, να έχει παίξει ρόλο οτι ο ΣΥΡΙΖΑ δεν κατάφερε να αφήσει, όσο θα ήθελε, το αποτύπωμα της αριστερής διακυβέρνησης, εξαιτίας του οτι αναγκάστηκε να ακολουθήσει πολιτικές λιτότητας. Αυτό μπορεί κανείς να το τοποθετήσει, όπως καταγράφεται και στη διεθνή βιβλιογραφία, σε μια γενικότερη τάση από τα 80s και έπειτα, όπου κόμματα της (κεντρο)αριστεράς (π.χ. οι Εργατικοί με τον Μπλαιρ, SPD με Σροϊντέρ) κάνουν μια νεοφιλελεύθερη στροφή. Έχουν υπάρξει πολλές συζητήσεις και μελέτες για τις επιπτώσεις που έχει επιφέρει το ότι τα κόμματα και από τις δύο πλευρές του άξονα έρχονται τόσο κοντά. Δεν είναι λίγοι εκείνοι που αισθάνονται πως η ψήφος τους δεν κάνει τη διαφορά γιατί «όλοι τα ίδια κάνουν». Εαν κάποιος χρειάζεται να αναρωτηθεί τί πήγε στραβά, αυτά είναι τα πολιτικά κόμματα.
Εμπιστεύονται τους επιστήμονες, διασκεδάζουν με τους influencers΄(δεν ενημερώνονται όμως από αυτούς), δεν εμπιστεύονται τους πολιτικούς αλλά θεωρούν πιο “έγκυρους” σε ζητήματα επικαιρότητας φίλους και οικογένεια από το σχολείο ή το πανεπιστήμιο. Αυτό τι μας λέει για την εκπαίδευση αλλά και για το ρόλο της πολιτικής στη ζωή τους;
Ως προς τους influencers, μπορεί στην έρευνα να καταγράφεται μια επιφυλακτικότητα, αλλά προσωπικά εκτιμώ πως η επιρροή τους είναι σημαντική και αξίζει ευρύτερης διερεύνησης. Τώρα, το οικογενειακό περιβάλλον και οι φίλοι συγκεντρώνουν τα μεγαλύτερα ποσοστά εμπιστοσύνης. Ιδιαίτερα ως προς το πρώτο, η οικογένεια ανέκαθεν αποτελούσε βασικό παράγοντα επιρροής στην ελληνική κοινωνία. Το υψηλό ποσοστό εμπιστοσύνης στους επιστήμονες από τη μία, καταδεικνύει μια εγγύτερη σχέση της Γενιάς Ζ με την εκπαίδευση. Σύμφωνα με μελέτες, η γενιά αυτή είναι πιο μορφωμένη συγκριτικά με τις προηγούμενες. Από την άλλη, τα ποσοστά εδώ πιθανόν να έχουν επηρεαστεί από το επικοινωνιακό περιβάλλον που έχει διαμορφωθεί εντός της κρίσης της πανδημίας και τη συνακόλουθη εντονότερη παρουσία των ειδικών επιστημόνων στα ΜΜΕ. Αυτό βέβαια δεν μειώνει στο ελάχιστο, το ιδιαιτέρως θετικό εύρημα του ότι οι νέοι εμπιστεύονται την επιστήμη. Σε μια περίοδο στην οποία, οι θεωρίες συνομωσίας βρίθουν, αυτό είναι το φως στο τούνελ!
Σαν τελική εντύπωση από τις απαντήσεις, βγαίνει μια υγιή αντίδραση απέναντι στον τρόπο που ενημερώνεται και πολιτικοποιείται η GEN Z. Σας δημιούργησαν και εσάς την ίδια σκέψη τα ευρήματα;
Η Gen Z είναι μια γενιά με ευαισθησίες κοινωνικές, αλλά και με άγχος. Η πολιτικοποίησή της πρέπει να εξετάζεται τόσο σε επίπεδο παραδοσιακών τρόπων πολιτικής συμμετοχής (π.χ. συμμετοχή στις εκλογές, ενημέρωση), αλλά και σε συνάρτηση με τον τεχνολογικό, online χαρακτήρα αυτής της γενιάς. Η έρευνα του Eteron απαντά όσο και δημιουργεί νέα ερωτήματα ως προς την κατανόηση της γενιάς Ζ. Για μένα είναι σημαντικό πως ανοίγει μια συζήτηση διότι μέσα από την προσπάθεια να κατανοήσουμε τη συγκεκριμένη γενιά, θα επιτύχουμε, πιθανόν, και μια κατανόηση της δικής μας θέση απέναντι τους και τι οφείλουμε να κάνουμε. Εμείς, ως μεγαλύτεροι, ως εκπαιδευτικοί, ως ερευνητές, ως πολιτεία, ως οποισδήποτε.
