Μια θλιβερή πρωτιά κατέχει η Κρήτη, καθώς σύμφωνα με τα λεγόμενα ειδικών στον χώρο της ψυχικής υγείας είναι “πρωταθλήτρια” στις αυτοκτονίες. Πολύ απλά, η Κρήτη σε σχέση με άλλα γεωγραφικά διαμερίσματα της Ελλάδας έχει μεγαλύτερο αριθμό ατόμων που αφαιρούν τη ζωή τους μόνοι τους. Και οι αιτίες της αφαίρεσης της ίδιας τους ζωής οφείλονται σε πολλούς παράγοντες, οι οποίοι είναι είτε ψυχολογικοί και κοινωνικοί, είτε βιολογικοί.
Οι ψυχολόγοι και οι κοινωνικοί επιστήμονες (αλλά και οι ψυχίατροι) υποστηρίζουν πως στην Κρήτη ενυπάρχουν κοινωνικά γεγονότα και συμβάντα που δεν αποτυπώνονται στην υπόλοιπη Ελλάδα, όπως ο σασμός και η κουλτούρα της οπλοφορίας. Την ίδια στιγμή, οι ψυχίατροι υποστηρίζουν πως στην Κρήτη ενυπάρχει μια αυξημένη σοβαρής μορφής ψυχοπαθολογία.
Η “Νέα Κρήτη” προσπάθησε να διενεργήσει μια έρευνα με σκοπό να ανακαλύψει τα αίτια των αυτοκτονιών στην Κρήτη και εάν όντως ισχύει ή όχι το γεγονός πως το νησί “φιγουράρει” στις αυτοκτονίες. Λαμβάνοντας υπ’ όψιν πως η αυτοκτονία, όπως τόνισαν άλλωστε και οι ειδικοί, είναι ένα πολυπαραγοντικό φαινόμενο, απευθύνθηκε σε ειδικούς του χώρου Ψυχικής Υγείας, οι οποίοι άπαντες προσπάθησαν να εξηγήσουν την αυτοκτονία στη βάση του βιοψυχοκοινωνικού μοντέλου, στο οποίο ένα πρόβλημα κατανοείται από βιολογικούς, κοινωνικούς και ψυχολογικούς παράγοντες.
Ο Αλέξης Βγόντζας, ομότιμος καθηγητής Ψυχιατρικής του Πανεπιστημίου Κρήτης και τέως διευθυντής Ψυχιατρικής Κλινικής του Πανεπιστημιακού Νοσοκομείου Κρήτης, ανέφερε στη “Ν.Κ.” πως η Κρήτη κατέχει τα πρωτεία εδώ και είκοσι χρόνια, ενώ αποδίδει τη βασική αιτία στην αυξημένη σοβαρής μορφής ψυχοπαθολογία, όπως παρατηρείται.
«Η άποψή μου βασίζεται σε δεδομένα είκοσι ετών και συγκεκριμένα από το 1999 έως το 2018 από το Εργαστήρι Ιατροδικαστικής του Πανεπιστημίου Κρήτης. Η Κρήτη αυτά τα είκοσι χρόνια κατέχει την πρωτιά στις αυτοκτονίες. Πριν και κατά τη διάρκεια της οικονομικής κρίσης, επί Ν.Δ. και ΣΥΡΙΖΑ, η Κρήτη κρατούσε τα σκήπτρα. Το 2000 είχαμε 61 αυτοκτονούντες στην Κρήτη, ενώ το 2018 είχαμε 59 νεκρούς από αυτοκτονίες. Η Κρήτη προπορεύεται από το 1999, πριν από την έναρξη της οικονομικής κρίσης. Ποιες είναι οι αιτίες; Υπάρχουν διάφορες θεωρίες για την κακή αυτή πρωτιά. Υπάρχει μια θεωρία που υποστηρίζει πως ο κρητικός λαός έχει έντονο το αίσθημα της περηφάνιας και ένα ταπεραμέντο. Αυτή η θεωρία υποστηρίζει πως ο Κρητικός είναι αψύς. Δεν την αποδέχομαι. Εγώ νομίζω πως στην Κρήτη υπάρχει αυξημένη σοβαρής μορφής ψυχοπαθολογία», αναφέρει ο κ. Βγόντζας.
Είναι σημαντικό να τονιστεί πως η αποκλίνουσα ή η κοινωνικά επιτρεπτή συμπεριφορά οφείλεται στα γονίδια και στο περιβάλλον, όπως κάνει σαφές ο νευρολόγος Γιώργος Σπανάκης. Το άτομο δεν είναι τίποτε άλλο παρά ένας συνδυασμός γονιδίων που προέρχονται από την οικογένεια και το περιβάλλον στη βάση του οποίου μεγαλώνει, ανατρέφεται και διαπαιδαγωγείται.
«Οι εκδηλώσεις της συμπεριφοράς τού ατόμου οφείλονται σε δύο μεγάλους παράγοντες: τα γονίδια και το περιβάλλον (περιβαλλοντικές συνθήκες). Όσον αφορά στους δύο παράγοντες, δεν είναι άσχετοι ο ένας με το άλλον. Ο ένας συνδιαμορφώνει τον άλλο. Εάν θέλουμε να παρομοιάσουμε ένα νόσημα μ’ ένα όπλο, τα γονίδια “οπλίζουν” το όπλο αλλά τη σκανδάλη την “τραβάει” το περιβάλλον. Το περιβάλλον έχει τεράστια σημασία. Ακόμη και όταν η μητέρα κυοφορεί το έμβρυο, το περιβάλλον που θα επικρατήσει θα είναι καθοριστικό για την ανάπτυξή του. Εάν η μητέρα πίνει αλκοόλ ή τρώει φαγητά που είναι επιβαρυμένα από φυτοφάρμακα, επηρεάζεται άμεσα το έμβρυο», αναφέρει ο κ. Σπανάκης, ενώ συνεχίζει: «Γενικά μιλώντας, ξέρουμε ότι έχει αλλάξει παγκοσμίως ο τρόπος ζωής. Στο τι περιβαλλοντικές τοξίνες εκτίθεται η μητέρα όταν πίνει αλκοόλ ή καπνίζει ή τρώει έχει τεράστια σημασία για το τι θα γίνει μετά με το έμβρυο. Ακόμη και αν νοσήσει από καρκίνο ή εάν γίνει παχύσαρκος στην ενήλικη ζωή. Εάν θέλουμε μετά να το επεκτείνουμε στο βιοψυχοκοινωνικό μοντέλο, μπορούμε να αναφέρουμε πως ο σύγχρονος τρόπος ζωής που δημιουργεί τέτοια νοσήματα συμπληρώνεται από κοινωνικούς παράγοντες, όπως η ανεργία, η απομόνωση, η έλλειψη δομών του κοινωνικού κράτους που να προλαμβάνει τέτοιες περιπτώσεις και η υποστελέχωση εξαιτίας της κρίσης. Όλα αυτά αντανακλούν σε προβλήματα μετά από δεκαετία».
Ο άνθρωπος ως συνδυασμός γονιδίων και κοινωνικοοικονομικού περιβάλλοντος είναι ένα δεδομένο που ξέρουν οι επιστήμονες και κυρίως ο ιατρικός κόσμος. Πού οφείλεται όμως αυτή η αυξημένη ψυχοπαθολογία όπως παρατηρείται στην Κρήτη;
Όπως αναφέρει ο κ. Βγόντζας, η αυξημένη ψυχοπαθολογία σε οικογένειες της Κρήτης είναι ένα συχνό φαινόμενο. Και η όποια ψυχοπαθολογία έχει τις ρίζες της σε σοβαρά νευρολογικά σύνδρομα τα οποία εξηγούνται εξαιτίας της ενδογαμίας.
«Η αυξημένη σοβαρής μορφής ψυχοπαθολογία βασίζεται σε παρατηρήσεις που έχω κάνει τα τελευταία δώδεκα χρόνια ως διευθυντής Ψυχιατρικής Κλινικής αλλά και τα τελευταία οκτώμισι χρόνια που γυρνάω όλη την ενδοχώρα του Ηρακλείου. Μου έχει κάνει τρομερό ενδιαφέρον το γεγονός πως σε μεγάλο βαθμό ολόκληρες οικογένειες έχουν σοβαρά ψυχιατρικά προβλήματα. Αυτό που ξέρουμε από τη διεθνή βιβλιογραφία είναι πως στο 80-85% των ανθρώπων που αυτοκτονούν υπάρχει ψυχιατρική νόσος. Τα τελευταία περιστατικά αυτοκτονιών που προέκυψαν τον Μάιο είχαν ψυχιατρικά προβλήματα. Μάλιστα είχαν επισκεφτεί και γιατρό. Δυστυχώς, δεν έχουμε μια σοβαρή επιδημιολογική μελέτη στην Ελλάδα που να το καταγράφει. Μιλάω σε υπηρεσίες, κόσμο, κοινωνιολόγους και σε πολλούς νευρολόγους οι οποίοι υποστηρίζουν πως στην Κρήτη υπάρχουν σοβαρά νευρολογικά σύνδρομα τα οποία μπορώ να τα εξηγήσω μόνο μέσω ενδογαμίας. Ο ελληνικός πληθυσμός της Κρήτης συγκεντρώνονταν σε μικρές ορεινές περιοχές και υπήρχε μεγάλη ενδογαμία. Δεν ακούγεται όμορφο, αλλά είναι αλήθεια. Μου κάνει τρομερή εντύπωση η μεγάλη συχνότητα ψυχιατρικών νοσημάτων στην Κρήτη», αναφέρει χαρακτηριστικά ο κ. Βγόντζας.
Ο “θεσμός” του σασμού
Ο κ. Βγόντζας έκανε μνεία και σε έναν προνεωτερικό “θεσμό”, τον σασμό. Ασφαλώς δεν πρόκειται για λέξη του ελληνικού κοινού λεξιλογίου… Αλλά είναι μια λέξη που αποτυπώνει τη δυναμική της συλλογικότητας, της κοινότητας να επιβληθεί πάνω στη σφαίρα του ατόμου, με αποτέλεσμα τα όργανα της κοινότητας να παίρνουν τον ρόλο του ειδικού, του ειδήμονα, του επαΐοντα. Το αποτέλεσμα είναι ένα άτομο το οποίο παρουσιάζει σοβαρή ψυχοπαθολογία να μην πηγαίνει σε έναν ειδικό Ψυχικής Υγείας, αλλά η κοινότητα να έχει τον ρόλο του ειδικού. Οι συνέπειες είναι ατομικές και ταυτόχρονα ολέθριες.
«Η κρητική κοινωνία, παρόλο που “ανοίγει”, έχει σχέσεις και θεσμούς που βρίσκονται σε προηγούμενα στάδια κοινωνικής εξέλιξης, λίγο φεουδαρχικά. Βλέπουμε το φαινόμενο των μεγάλων οικογενειών που παίζουν σημαντικό ρόλο στα δρώμενα. Υπάρχει ο λεγόμενος “θεσμός του σασμού”.
Τον ορίζω ως μια προσπάθεια από την τοπική κοινωνία να λύνει τα προβλήματά της με δικούς της θεσμούς και τρόπους. Δηλαδή να μη διαμεσολαβούν άλλοι παράγοντες όπως η Πολιτεία, τα δικαστήρια και οι ψυχίατροι να λύνουν τα προβλήματα. Τη συμπεριφορά ενός διπολικού ασθενούς δε θα τη δουν ως ένα πρόβλημα που πρέπει να παρέμβει ο ειδικός, ειδικά στις παλαιότερες κοινωνίες. Υπάρχει αυτή η τάση…
Και πρέπει να πούμε ότι η πρώτη νοσηλεία ενός ψυχωτικού ή διπολικού ασθενούς στο ΠΑΓΝΗ γίνεται στα 40-41 χρόνια του. Στην Αθήνα, η ηλικία που νοσηλεύεται ένας τέτοιος ασθενής είναι στα 29 έτη, ενώ στο εξωτερικό η ηλικία είναι 27-28 ετών», αναφέρει ο κ. Βγόντζας, ενώ συνεχίζει:
«Στην Κρήτη φτάνουν στο νοσοκομείο αρκετά αργά, όχι γιατί είναι υγιείς, αλλά γιατί η οικογένεια θα κάνει τα πάντα για να μη φαίνεται το πρόβλημα. Πολλοί άνθρωποι, ιδίως σε αγροτικές περιοχές, δε θέλουν συνάντηση με τον ψυχίατρο. Φοβούνται το στίγμα ακόμη και σήμερα».
Οι μελέτες
Αξίζει επίσης να αναφερθεί πως ο κ. Βγόντζας μέσα από τη “Νέα Κρήτη” παρουσίασε νέα στοιχεία και μελέτες γύρω από τις περιπτώσεις αυτοκτονίας, καθώς οι επιδημιολογικές μελέτες δείχνουν πως οι νεαροί σχιζοφρενείς έχουν περισσότερες πιθανότητες να αυτοκτονήσουν σε σχέση με άλλους ασθενείς.
«Σύμφωνα με έρευνα στις ΗΠΑ, οι νεαροί σχιζοφρενείς αυτοκτονούν κατά πέντε φορές περισσότερο σε σχέση με όλους τους άλλους ασθενείς και τους υπόλοιπους ανθρώπους (γενικό πληθυσμό). Είναι μύθος ότι αυτοκτονούν γιατί στεναχωρήθηκαν ή έπαθαν μια οικονομική αποτυχία. Μπορεί να συμβεί, αλλά είναι ένα αρκετά μικρό ποσοστό, και είμαι πολύ σίγουρος γι’ αυτό το δεδομένο», αναφέρει ο κ. Βγόντζας, ενώ συνεχίζει:
«Εγώ πάντα λέω στους φοιτητές της Ιατρικής πως πρέπει να προσέχουν τους νεαρούς ανθρώπους (μέχρι και 35 ετών) με διπολική διαταραχή, ψύχωση ή σχιζοφρένεια και τους μεγάλους ανθρώπους που υποφέρουν από βαριά κατάθλιψη και μοναξιά. Αυτό δείχνουν και τα δεδομένα μας. Στην Κρήτη, είχαμε αύξηση σε αυτοκτονίες την περίοδο της οικονομικής κρίσης και ταυτόχρονα είχαμε αύξηση στις αυτοκτονίες για τους άνδρες μέσης ηλικίας και μείωση για τις γυναίκες».
Η νοοτροπία του Κρητικού
Η αυτοκτονία δεν είναι μόνο φαινόμενο ιατρικής φύσεως, αλλά και κοινωνικής και ψυχολογικής. Τα αίτια είναι πολύπλευρα. Πέραν της σοβαρής ψυχοπαθολογίας που έχει κατά βάση βιολογικά αίτια, ο κλινικός ψυχολόγος Νίκος Παπανικολάου αναφέρει πως στην Κρήτη πρέπει να εξεταστεί τόσο το αίσθημα της περηφάνιας του Κρητικού όσο και η κατάσταση της οπλοφορίας.
Συγκεκριμένα, και ο ίδιος, από τη θέση του κοινωνικού επιστήμονα-ψυχολόγου, ασπάζεται τη θέση πως η Κρήτη είναι πρώτη στις αυτοκτονίες, ενώ την περίοδο της υγειονομική κρίσης δεν είχαμε αύξηση των αυτοκτονιών.
«Δυστυχώς εδώ και πολύ καιρό υποστηρίζω πως η Κρήτη είναι πρώτη στις αυτοκτονίες. Και πολλοί άνθρωποι έλεγαν ακριβώς το αντίθετο. Ωστόσο είναι αλήθεια ότι το νησί είναι πρώτο στις αυτοκτονίες. Το τελευταίο χρονικό διάστημα της υγειονομικής κρίσης και σε πανελλαδικό επίπεδο, δεν είχαμε αύξηση των αυτοκτονιών, πράγμα που συνιστά μια παρήγορη είδηση. Προφανώς, η αυτοκτονία είναι ένα πολυπαραγοντικό φαινόμενο, το οποίο, για να δημιουργηθεί, πρέπει να συνυπάρξουν πολλοί και διαφορετικοί παράγοντες. Αυτή είναι μια παρήγορη και θετική είδηση», αναφέρει ο κ. Παπανικολάου.
Στην ίδια γραμμή πλεύσης και αναφερόμενος στην πανδημία ως μια κοινωνική πρόκληση, ο κοινωνιολόγος Χρήστος Θεοδωρόπουλος αναφέρει:
«Δυστυχώς, σύμφωνα με τις έρευνες, η Κρήτη φαίνεται να έχει την πρωτιά στις αυτοκτονίες στην Ελλάδα. Η αυτοκτονία αποτελεί και κοινωνικό φαινόμενο, και αυτό έχει ως αποτέλεσμα πολιτισμικοί και περιβαλλοντικοί παράγοντες να επηρεάζουν τέτοιου είδους συμπεριφορές.
Ο κρητικός πολιτισμός εμπεριέχει την έννοια της τιμής, της αυτάρκειας και της παλικαριάς. Ο Κρητικός, γαλουχημένος με αυτές τις αξίες, πλέον έρχεται αντιμέτωπος με μια ζοφερή πραγματικότητα… Η πανδημία, με σημαντικές αρνητικές επιπτώσεις στο ευρύτερο κοινωνικό, οικονομικό και ψυχολογικό επίπεδο, αποτελεί μια δύσκολή πρόκληση γι’ αυτόν. Αυτή η πραγματικότητα βρίσκεται σε αναντιστοιχία με τις αξίες που τον διακατέχουν κι έτσι νιώθει ότι αδυνατεί να προσφέρει στην οικογένειά του και στην κοινωνία.
Έτσι δημιουργείται μέσα του μεγάλη ένταση, η οποία μπορεί να οδηγήσει σε αυτοκτονικό ιδεασμό, ο οποίος μπορεί να προκαλέσει αυτοκτονία. Επιπλέον, η κατοχή όπλων και η εξοικείωση με αυτά αποτελεί ένα βασικό ίδιον της κρητικής κουλτούρας, το οποίο δύναται να πυροδοτήσει την εξέλιξη ενός αυτοκτονικού ιδεασμού σε αυτοκτονία. Ωστόσο, δεν μπορεί να αυτοκτονήσει ο καθένας, διότι η αυτοκτονία αποτελεί ένα πολυπαραγοντικό φαινόμενο το οποίο βασίζεται σε κοινωνικούς, ψυχολογικούς και βιολογικούς λόγους».
Ο κ. Παπανικολάου τονίζει μεταξύ άλλων πως πρέπει να αλλάξει η νοοτροπία του Κρητικού και κυρίως για το πώς αντιμετωπίζει και πώς διαχειρίζεται ανθρώπινες καταστάσεις και δραστηριότητες. Πρέπει να αλλάξει τον τρόπο κατανόησης των πραγμάτων. Αφορά την κοσμοθεωρία, την κουλτούρα και τον πολιτισμό του Κρητικού.
«Πολλά πράγματα πρέπει να δούμε για την αύξηση των αυτοκτονιών στην Κρήτη. Το πρώτο πράγμα που πρέπει να δούμε είναι η νοοτροπία του Κρητικού.
Μιλώντας για “νοοτροπία του Κρητικού” τουλάχιστον την περίοδο της οικονομικής κρίσης, να εξηγήσω τι εννοώ: Άκουγα πολύ κόσμο να ντρέπεται να πάει στο καφενείο γιατί δεν είχε χρήματα να κεράσει τον κόσμο. Έχω την αίσθηση – και το υποστηρίζω – ότι δεν είχε μόνο η οικονομία “ξύλινα πόδια”, αλλά και η ψυχική υγεία.
Όταν κάποιος ταυτίζει το “ευ ζην” με την τσέπη του και η τσέπη αδειάζει εύκολα και θεωρεί πως δεν είναι υπαίτιος ο ίδιος, τότε προκαλείται θυμός και πολλές φορές ο θυμός στρέφεται προς τον ίδιο του τον εαυτό. Είναι ένας παράγοντας μέσα από τον οποίο μπορούμε ενδεχομένως να δικαιολογήσουμε την αύξηση των αυτοκτονιών την περίοδο της οικονομικής κρίσης», αναφέρει ο κ. Παπανικολάου.
Η κουλτούρα της οπλοφορίας στην Κρήτη
Ένας δεύτερος παράγοντας που σχετίζεται με τον τρόπο αυτοκτονίας των Κρητικών είναι η οπλοφορία. Στην Κρήτη παρατηρείται το φαινόμενο της οπλοφορίας να είναι πιο έντονο από ποτέ, πράγμα που πρέπει να προκαλέσει τον προβληματισμό και την αφύπνιση τόσο της τοπικής κοινωνίας και των Δήμων όσο και των πολιτών.
«Ένας άλλος παράγοντας – στοιχείο έντονο – που έχει παρατηρηθεί σε μελέτες, σχετίζεται με το γεγονός πως σε πανελλήνιο επίπεδο η πρωτιά στις αυτοκτονίες έρχεται διά απαγχονισμού. Στην πρώτη ή στη δεύτερη θέση στην Κρήτη, ο τρόπος με τον οποίο επιλέγει το άτομο να αυτοκτονήσει είναι η χρήση όπλου.
Στην Κρήτη σε αυτή τη φάση πρέπει να εστιάσουμε στην κουλτούρα της οπλοφορίας, της οπλοχρησίας και των άστοχων πυροβολισμών. Αυτές οι αυτοκτονίες όπως παρατηρούνται στο νησί δεν προέρχονται από όπλα που είναι παρανόμως κατεχόμενα, αλλά νομίμως κατεχόμενα. Υ
πάρχει μια γενικότερη κουλτούρα περί της οπλοφορίας και της οπλοχρησίας που αποτυπώνεται στην αύξηση των αυτοκτονιών ειδικά στην Κρήτη», αναφέρει ο κ. Παπανικολάου, ενώ συνεχίζει τονίζοντας ότι «ένας τελευταίος παράγοντας σχετίζεται με τα μέρη στα οποία σημειώνονται πολλές αυτοκτονίες.
Η αυτοκτονία σε πανελλαδικό επίπεδο σημειώνεται σε συγκεκριμένα μέρη τα οποία είναι σημεία- “κλειδιά”. Στην τρίτη θέση των σημείων αυτών, εάν θυμάμαι καλά, φιγουράρουν τα τείχη του Ηρακλείου.
Είναι σημαντικό να υπάρξει μια προστασία στα τείχη. Εγώ βάζω αυτούς τους παράγοντες για την πρωτιά της Κρήτης στις αυτοκτονίες και πολύ συγκεκριμένα τον (κακώς εννοούμενο) εγωισμό του Κρητικού και την κουλτούρα της οπλοφορίας και της οπλοχρησίας, που είναι έντονη».