Συντάκτης: Αντώνης Σανουδάκης *
Η γνώση που προέρχεται από την ιστορική έρευνα είναι προϊόν επικοινωνίας ανάμεσα στο παρελθόν και το παρόν, με προβολή νέων ερωτημάτων, συγκρότηση νέων προβληματισμών και εφαρμογή νέων μεθοδολογικών εργαλείων (Dominigue La Capra, 20).
Σκοπός, λοιπόν, του θέματός μας είναι να ερευνήσουμε ποια ήταν όντως η ουσία και ο χαρακτήρας της Μάχης της Κρήτης, με τη χρήση γραπτών πηγών, αλλά και τη σύγχρονη προφορική ιστορία, επιλέγοντας από δημοσιευμένα βιβλία μας, μαγνητοφωνημένες μαρτυρίες πρωταγωνιστών της Αντίστασης, δηλαδή «νέα εργαλεία».
Πρωτίστως, ας δούμε ποια ήταν τα χαρακτηριστικά των ελληνικών και συμμαχικών στρατευμάτων, προ της Μάχης.
Κατά τον Αγγλο ιστορικό Antony Beevor (108), «οι ελληνικές μονάδες είχαν έρθει από την ηπειρωτική Ελλάδα και είχαν συμπληρωθεί από κακοεκπαιδευμένους νεοσυλλέκτους». Σύμφωνα, επίσης, με την προφορική μαρτυρία του στρατιώτη Μιχάλη Μεταξάκη, που πολέμησε στα Χανιά, οι νεοσύλλεκτοι από το Ναύπλιο, πριν μεταφερθούν στην Κρήτη, έμειναν αγύμναστοι: «Μέναμε μέσα στα λιόφυτα, όπου βραδυαζόμαστε μέναμε» (Μεταξάκης, 21).
Επίσης, ο καθηγητής φιλόλογος και τότε στρατιώτης στα Χανιά, Γιώργος Φαλδαμής, βεβαιώνει ότι προ της Μάχης τούς αφαιρέθηκαν οι γκράδες που τους είχαν δοθεί και ότι διατάχθηκαν να πιάσουν τα βουνά, «για να αμυνθούμε καλύτερα, αφού δεν είχαμε τίποτα» (Φαλδαμής, 70). Οσοι, μάλιστα, φαντάροι έφεραν όπλα, σύμφωνα με τον καπετάνιο του ΕΛΑΣ Μιχάλη Σαμαρίτη, είχαν «από μία σφαίρα ή δύο σφαίρες, χωρίς γεμιστήρες» (Σαμαρίτης, 63) ή το πολύ κατά τον Αρχηγό Σητείας του ΕΛΑΣ καπετάν Σήφη Νάνη, που πολέμησε στο Ηράκλειο, «δέκα σφαίρες εβάστα ο κάθε φαντάρος» (Νάνης, 37).
Ως εκ τούτου, από τις πρώτες ώρες της πτώσης ων αλεξιπτωτιστών υπήρξε αποσυντονισμός του Ελληνικού Στρατού: «Σχεδόν το μισό Τάγμα των νεοσυλλέκτων οι οποίοι είχαν κατέβει εις την Κρήτη, εις το Ηράκλειο για να εκπαιδευτούνε, ήταν 2 διαλυμένοι, χωρίς αξιωματικό» (Σαμαρίτης, 63). Το ίδιο βεβαιώνει ο καπετάν Βασ. Πατεράκης, Αρχηγός Αντίστασης Χανίων, λέγοντας ότι «οι αξιωματικοί εφύγανε και μας εγκαταλείψανε» (Πατεράκης, 28). Την ίδια εικόνα περιγράφει αφηγούμενος και ο Αρχηγός της Αντίστασης Κρήτης καπετάν Μανώλης Μπαντουβάς, για στρατιώτες που είχαν διαλύσει και «ήσερνα μαζί μου» (Μπαντουβάς, 105).
Από την πλευρά, επίσης, την αγγλική, «το Βασιλικό Ναυτικό και η RAF είχαν χάσει το ενδιαφέρον τους για το νησί ως προωθημένη βάση» (Beevor, 77). Από τους Βρετανούς ιστορικούς ο Διοικητής Freyberg χαρακτηρίζεται ότι είχε «διανοητική σύγχυση»! (Βeevor, 99). Mάλιστα, οι Βρετανοί αξιωματικοί «δεν ήταν προσωπικά δεσμευμένοι στις επιχειρήσεις», γιατί θα «ξαναπροσπαθούσαν μιαν άλλη φορά» (Ηamson, 127).
Υπήρχε, επίσης, διάσταση ανάμεσα στο αγγλικό στράτευμα και το αποικιακό (Νεοζηλανδοί και Αυστραλοί). Ο Peter Wilvison της S.O.E. κάνει λόγο για κάποια «ιδιαιτέρως αναρχικά αυστραλιανά στρατεύματα» (Βeevor, 77), ενώ οι αποικιακοί στρατιώτες αναρωτιούνταν «γιατί αποτελούσαν την πλειοψηφία μιας καταδικασμένης εκστρατευτικής δύναμης για να εκπληρώνει μια βρετανική υποχρέωση» (Βeevor, 35).
Ακόμη, ένας Αγγλος λοχαγός αναφέρει για την 6η Αυστραλιανή Μεραρχία πως «μου φαίνεται ότι έχουν στρατολογηθεί από τις φυλακές». Κατά τη διάρκεια της Μάχης οι Νεοζηλανδοί περιφέρονται «άταχτα» (Βιδάκης, 40), «η 10η Νεοζηλανδική Ταξιαρχία στη Νέα Χώρα Χανίων εγκατέλειψε τη θέση της…» (Γιάννης Καλογεράκης, 184). Ετσι δικαιολογείται το γιατί οι Νεοζηλανδοί ήδη από την 21η Μαΐου 1941 δεν αντεπιτέθηκαν στο Μάλεμε, οι Αυστραλοί παραδόθηκαν στο Ρέθυμνο, ενώ οι Αγγλοι κράτησαν το αεροδρόμιο Ηρακλείου.
Μετά τη Μάχη της Κρήτης, Βρετανοί, Γερμανοί και Ελληνες, στο πλαίσιο του ψυχολογικού πολέμου και της προπαγάνδας, μυθοποίησαν τη στρατιωτική σημασία της. Σήμερα, οι ίδιοι οι Αγγλοι ομολογούν πως «ο μύθος ότι η βαλκανική εκστρατεία καθυστέρησε την επιχείρηση Μπαρμπαρόσα μπήκε τελικά στην μπάντα» (Beevor, 21). Το ίδιο τονίζει και ο Martin Van Greneld. Ο Γ. Σεφέρης πολύ νωρίς διαπιστώνει ότι στη Μάχη της Κρήτης «ο λαός έκανε μόνος του αυτό που έκανε, ΜΟΝΟΣ του» (Σεφέρης, Μέρες Δ΄, 75). Εκτός από 3 αποσπασματικές μαρτυρίες («Η Αντίσταση στο Σέλινο», του Βαρδή Βαρδινογιάννη), τα τριάντα βιβλία μας, από τα οποία παραθέτουμε ορισμένα μικρά λήμματα, προφορικές μαρτυρίες αγωνιστών, επιβεβαιώνουν τη μοναδικότητα του λαϊκού αγώνα. Ο καπετάν Βασίλης Πατεράκης στο βιβλίο μας «Ανεξάρτητοι Αντάρτες» αφηγείται τη μάχη στο φαράγγι της Καντάνου: «Πήγαμε καμιά σαρανταρέ, πενήντα… βγήκαμε τη χαλέπα.. των επαίξαμε κάμποσες μπαλωτές» (Πατεράκης, 28).
Το ίδιο πράττει ο Γιώργης Τυράκης, της Απαγωγής του Κράιπε: «Αρχίξαμε ’μείς να οργανώνομε μετά τους πολίτες σε ομάδες» (Τυράκης, 18). Ο εκδότης της εφημ. «Ρεθεμνιώτικα Νέα» περιγράφει τη συγκρότηση της ομάδας του καπετάν Κάλλιστρου Γεωργουλάκη «στο γενικό πνεύμα της αυτοεπιστράτευσης των νέων» (Γ. Χαλκιαδάκης, 45).
Ο Κώστας Ξεξάκης στο βιβλίο «Ράους» αφηγείται τη συγκρότηση ομάδας από τον καλόγερο Διονύσιο του Αρκαδίου: «Με ανασηκωμένα ράσα και κρατούσε κι ένα τουφέκι», καλούσε τους πολίτες: «Μάχη γίνεται στο Σταυρωμένο… Ιντα κάθεστε. Πάμενε όλοι» (Ξεξάκης, 35). Στον τομέα Ηρακλείου υπήρξαν τρεις οργανωμένες ομάδες προ της Μάχης, του καπετάν Μπαντουβά, των Κρουσανιωτών, που εξοπλίστηκαν από τον Αγγλο Pendlebury με τετρακόσια όπλα, και των κομμουνιστών εξορίστων της Φολεγάνδρου και της Κιμώλου που δραπέτευσαν και πολέμησαν στο Ηράκλειο.
Σημαντικές είναι οι αφηγήσεις στον γράφοντα των λαϊκών αγωνιστών, όπως του Αρχηγού καπετάν Μπαντουβά, του καπετάν Νίκου Βιδάκη «Ηρωες και Δαίμονες», του Γιάννη Χρονάκη «Διαδρομή», του Σήφη Νάνη «Τελευταίοι Κουρήτες», του Γιώργη Δαφέρμου «Τα λημέρια του ΕΛΑΣ», κ.ά.
Μετά τη Μάχη, Βενιζελικοί, Λαϊκοί και Κομμουνιστές ιδρύουν στις 2 έως 10 Ιουνίου 1941 το Παγκρήτιο Απελευθερωτικό Μέτωπο (ΠΑΜ), με αρχηγό τον Μπαντουβά. Οι κομμουνιστές του ΠΑΜ (Πορφυρογένης, Βαφειάδης, Στρίγκος, Βλαντάς κ.ά.) επανίδρυσαν την Κ.Ε. του ΚΚΕ, από το οποίο, κατ’ αναλογίαν του ΠΑΜ, ιδρύθηκε το ΕΑΜ.
Συνεπώς, η λαϊκή συμμετοχή στη Μάχη της Κρήτης και η ίδρυση του ΠΑΜ αποτέλεσαν το παγκόσμιο γεγονός που ανέτρεψε τη μέχρι τότε καθιερωμένη αντίληψη περί «ιπποτικού πολέμου» του Γερμανού ιστορικού Ρίχτερ, περί συμμετοχής στον πόλεμο μόνο του στρατού.
Γιατί, το παράδειγμα της Κρήτης ακολούθησαν η παλλαϊκή αντίσταση του ρωσικού λαού στο Στάλινγκραντ, ο Τίτο της Γιουγκοσλαβίας και οι ΜΑΚΙ της Γαλλίας.
* καθηγητής Ιστορίας