Την Κυριακή 13 Μαρτίου ο Σύλλογος των εξ Ηρακλείου Κρητών «Η Κνωσσός» διοργάνωσε εκδήλωση στη μνήμη του Ελευθέριου Βενιζέλου με αφορμή τα 80 χρόνια από τον θάνατό του. Στην κατάμεστη Παλαιά Βουλή, ρόλο κεντρικού ομιλητή είχε ο Ευρωβουλευτής του Ποταμιού, Γιώργος Γραμματικάκης ο οποίος με γλαφυρό τρόπο σκιαγράφησε την προσωπικότητα του μεγάλου κρητικού ηγέτη με αναφορές σε συνεργάτες, συνοδοιπόρους αλλά και αντιπάλους του, ενώ δεν παρέλειψε να αναφερθεί στις προκλήσεις και τα προβλήματα στο ύψος των οποίων καλούνται να σταθούν σήμερα οι ηγέτες της Ευρώπης και όχι μόνο.
Στην εκδήλωση έδωσαν το «παρών» από το Ποτάμι ο Ευρωβουλευτής Μίλτος Κύρκος, ο βουλευτής Γιώργος Μαυρωτάς, ο Γραμματέας Οργανωτικού Παντελής Αβραμίδης, ο Βασίλης Μαρκής, μέλος της Επιτροπής Διαλόγου και στέλεχος της Σ.Α.Α.Σ., ο Μάκης Παπούλιας, μέλος της Σ.Α.Α.Σ., η Ζωή Αποστολοπούλου, μέλος του Πολιτικού Συμβουλίου, ο Γιάννης Γιαννόπουλος, μέλος του Προεδρείου της ΜΕ.ΣΥ.Α.
Διαβάστε ολόκληρη την ομιλία του Γιώργου Γραμματικάκη:
«Ο ρόλος μου, ως κεντρικού ομιλητή, είναι σήμερα ιδιαίτερα δύσκολος. Διότι πρέπει να συνοψίσω, σε σύντομο χρόνο, μια προσωπικότητα που ξεπερνά κατά πολύ το μέτρο. Το εγχείρημα δυσχεραίνεται ακόμα περισσότερο από το ότι, για πολλές δεκαετίες, η προσωπικότητα αυτή συνδέθηκε άρρηκτα με την ιστορία του τόπου. Κάποτε μάλιστα, αποτέλεσε ο ίδιος την ιστορία μας.
Είναι, λοιπόν, ανάγκη να τονισθεί από την αρχή ότι ο Ελευθέριος Βενιζέλος –ο επαναστάτης, ο πολιτικός, ο άνθρωπος– μοιάζει να είναι πάντοτε παρών στην εθνική μας διαδρομή. Αυτό επιβάλλει οι δικές μου αναφορές να μην έχουν το χαρακτήρα μνημοσύνου. Αντιθέτως! Εκτός από την ανίχνευση μιας ξεχωριστής προσωπικότητας είναι χρήσιμο, με την τόλμη που απαιτούν οι καιροί, να αντλήσομε, ίσως, και κάποια διδάγματα.
Φοβούμαι, ωστόσο, ότι εμείς οι Έλληνες, ενώ αγαπούμε να μαθαίνουμε για την ιστορία μας, λίγο διδασκόμαστε από τα επιτεύγματα ή τα δεινά της. Είμαστε πάντοτε «θεατές των λόγων και ακροατές των έργων», όπως σημείωνε για τους συγχρόνους του ο Θουκυδίδης. Δεν είναι άλλωστε τυχαίο ότι εκείνον, τον Θουκυδίδη, διάλεξε να μελετήσει και να μεταφράσει ο Μέγας Πρωταγωνιστής της ελληνικής ιστορίας. Η μέριμνα του Ελευθερίου Βενιζέλου ήταν ακριβώς να παραμερίσει τα μεγάλα λόγια, και να εστιάσει την πολιτική του σε πράξεις, στη δυσκολία των πράξεων. Έτσι η Μεγάλη Ιδέα, ένα θολό όραμα της ελληνικής ιστορίας, ολοκληρώθηκε το 1920 σε μια περίλαμπρη πραγματικότητα· που έμελλε –αλίμονο– να ξεθωριάσει γρήγορα, με μια ανυπολόγιστη εθνική καταστροφή. Με εντυπωσιάζει η ευκολία και τα προσχήματα που αθωώνουν πάντα, ως εκλογικό σώμα, την κρίση του ελληνικού λαού. Είναι πάντως βέβαιο, ότι αν στο τιμόνι του Εθνικού σκάφους παρέμενε ο Βενιζέλος, άλλη θα ήταν η εξέλιξη της ιστορίας, και διαφορετική ασφαλώς η κατάληξή της.
Για τον ομιλητή, ωστόσο, ο Ελευθέριος Βενιζέλος αποτελεί ένα αίνιγμα, που δεν υπακούει στους κλασικούς τρόπους ερμηνείας. Διότι συνδύαζε το ρεαλισμό με το όραμα, την ετοιμοπόλεμη διάθεση με την αναζήτηση της ειρήνης, τη διαίσθηση με τον μεθοδικό σχεδιασμό.
Έχει λοιπόν πολλές αναλογίες -για να θυμηθώ λίγο και τις επιστημονικές μου περγαμηνές- με την πιο σπουδαία αλλά και παράδοξη οντότητα που κυριαρχεί στον κόσμο μας, το φως. Όπως απεκάλυψε η σύγχρονη επιστήμη, το φως έχει δυική υπόσταση: άλλοτε συμπεριφέρεται ως κύμα, και άλλοτε πάλι ως υλικό σωμάτιο. Το ίδιο αποφασίζει, ανάλογα με τις συνθήκες, ποια ιδιότητά του θα υπερισχύσει. Ούτε πάλι περιορίζεται, ένα κύμα φωτός, στην ορατή μόνον μορφή του: εκτείνεται, αντίθετα, σε ένα φάσμα ολόκληρο, που ξεκινά από τις διεισδυτικές ακτίνες γ και φθάνει ως τις ακτίνες χ, που αποδείχθηκαν πολύτιμες στην Ιατρική.
Ας σημειωθεί ότι η επιστήμη χρειάσθηκε πολλές δεκαετίες παρατηρήσεων, διαφωνιών, αλλά και βαθύτερου στοχασμού, για να καταγράψει με λεπτομέρειες την συμπεριφορά του φωτός και να αναζητήσει τις ερμηνείες της.
Καθώς με τον ίδιο τρόπο συσσωρεύεται η ιστορική γνώση, οι αναλύσεις και τα βιβλία γύρω από τη ζωή και την πορεία του Ελευθερίου Βενιζέλου, ενώ το ενδιαφέρον του κόσμου διατηρείται αμείωτο, είναι ίσως χρήσιμο να εστιάσομε σε κάποια στοιχεία της προσωπικότητάς του, που αναδύονται αβίαστα.
Λέγεται ότι δεν εγνώριζε το μέτρο. Έχω όμως την αίσθηση ότι το μέτρο για τον Βενιζέλο δεν καθοριζόταν από τον κοινωνικό ή τον πολιτικό περίγυρο· ούτε –όπως δυστυχώς συμβαίνει κατά κόρον σήμερα– από κάποιες… δημοσκοπήσεις.
Τα δικά του μέτρα απέρρεαν από τον εσωτερικό του κόσμο, τον αναμφισβήτητα εκρηκτικό, που όμως ήξερε να γίνεται συχνά γαλήνιος και μετριοπαθής.
Αξίζει πάντως να σημειωθεί –και να σημειωθεί με έμφαση– ότι ο εσωτερικός κόσμος του Βενιζέλου διαμορφώθηκε από το κλίμα της εποχής και του τόπου του, όπου κυριαρχούσε η ανάγκη να ελευθερωθεί η «παντέρμη Κρήτη».
Μόνον αν μελετήσει κανείς την πολυδιάστατη παρουσία του στην τουρκοκρατούμενη Κρήτη –δικηγόρος, εμπνευσμένος αρθρογράφος, αλλά και κοινοβουλευτικός εκπρόσωπος στην Κρητική Συνέλευση– έχει μια πρώτη αίσθηση της μετέπειτα πορείας του.
Ο Ελευθέριος Βενιζέλος δεν ήταν, όπως μια διαδομένη παρεξήγηση υπονοεί, ο Κρής Επαναστάτης που θα μετακινηθεί βαθμιαία στην ελληνική πολιτική ζωή και στον διεθνή χώρο. Αντίθετα: Η πρώιμη πολιτική ζωή του περιέχει, ασφαλώς σε μικρογραφία, όσα έμελλε να αποτελέσουν αργότερα τις αιχμές της πολιτικής του δράσεως.
Σε μια χαριτωμένη επιστολή του, είναι χαρακτηριστικά τα όσα αναφέρει ο τότε πρωθυπουργός της Γαλλίας, Γεώργιος Κλεμανσώ: «Κυρία μου, δεν θα σας μιλήσω για το μεγαλείο της Ακρόπολης, ούτε θα σας ζαλίσω με καμιά αρχαιολογικής φύσης ομιλία. Είδα παράξενα και γραφικά μέρη, ανάμεσα στ’ άλλα και την Κρήτη. Δεν μπορείτε να μαντέψετε όμως ποια ήταν η πιο ενδιαφέρουσα ανακάλυψή μου στο νησί. Θα σας το πω. Ήταν ένας νεαρός δικηγόρος, κάποιος κύριος… Βενεζουέλος; Βενιζέλος; Ειλικρινά, δεν κατόρθωσα να συγκρατήσω το όνομά του. Είμαι όμως βέβαιος πως σε λίγα χρόνια όλη η Ευρώπη θα μιλάει γι’ αυτόν.»
Δεν άργησε να επαληθευθεί η τολμηρή προφητεία του Κλεμανσώ. Τα αισθήματα, όμως, που προκαλούσε ο Βενιζέλος, δεν ήταν μόνον η λατρεία και ο θαυμασμός. Κρούω ασφαλώς ανοικτάς θύρας, ομιλώντας ιδιαίτερα σε Κρήτες, αν θυμίσω την σφοδρότητα των επικρίσεων από τους αντιπάλους του, που συχνά έφθαναν στο μίσος και τον παραλογισμό. Είναι, ίσως, η μοίρα των μεγάλων της Ιστορίας. Ιδιαίτερα στην Ελλάδα, προκαλούν ένα τυφλό ψυχικό διχασμό στους πολίτες. Από τη μια η θεοποίηση, από την άλλη το πάθος και η κατακραυγή.
Καμιά φορά, στη μέση του δρόμου, οι επικρίσεις έχουν μια απροσδόκητη σημασία. Όπως για παράδειγμα, ο εξ ανατολών αντίπαλος του Βενιζέλου, ο Χρήστος Χουστουλάκης, που διακρίνει μια «πρωτογένεια» στην ψυχή του μεγάλου πολιτικού.
«Στην Κρήτη η ψυχική πρωτογένεια», γράφει, «είναι κάτι συνηθισμένο και καταπληκτικό για τον βαθμό της. Ιδιαίτερα οι Κρητικοί της δυτικής Κρήτης» συνεχίζει «είναι σχεδόν όλοι ψυχικά παιδιά. Έχουν την αγαθότητα, την κινητικότητα, τη σκληρότητα και την πονηριά του μικρού παιδιού. Και τέτοιος είναι ο Βενιζέλος».
Ενώ ο Στέφανος Στεφάνου, που έζησε από κοντά τον Βενιζέλο ως ιδιαίτερος γραμματέας του, χαρακτηρίζει με ένα ωραίο τρόπο το δέσιμο του Βενιζέλου με τη γενέτειρά του: «Όπως όλοι οι Κρητικοί, ο Βενιζέλος κουβαλούσε κάτω από τις σόλες των παπουτσιών του το χώμα της Κρήτης οπουδήποτε και αν βρισκόταν. Μέσα στα κοσμοπολίτικα σαλόνια της Ευρώπης, στις διεθνείς διασκέψεις, στην Αθήνα ή το Λονδίνο».
Τέλος, ο εθνολόγος Ελευθέριος Αλεξάκης, που έχει ερευνήσει διεισδυτικά τις κρητικές ρίζες του Βενιζέλου, θα συνοψίσει:
«Πρόκειται για έναν άνθρωπο, που όχι μόνον τίμησε τον τόπο καταγωγής του με το μεγάλο έργο του αλλά και με την αγάπη του προς αυτόν εμπράκτως, τηρώντας σε μεγάλο βαθμό συνήθειες και ήθη του τόπου του μέχρι το βαθύτατο γήρας:
Στην ενδυμασία, τη διατροφή, τη μουσική και το τραγούδι, σε ό,τι συνδέεται με την πολιτισμική ταυτότητα που χαρακτηρίζει τον Κρητικό.
Αλλά και στις συμπεριφορές και την ψυχολογία του, που συνδέεται με το ήθος του, παρατηρείται το ίδιο.»
Δεν υπάρχει, λοιπόν, αμφιβολία ότι τον ψυχισμό, αλλά και την πολιτική δράση του Βενιζέλου, θα σφραγίσει η κρητική καταγωγή του. Εμείς ωστόσο, οι επίγονοι, συχνά δεν φαίνεται να δείχνομε τις ίδιες αρετές. Διότι συνήθως αρεσκόμεθα στα μεγάλα λόγια, και τους εαυτούς μας θεωρούμε κέντρο του κόσμου. Τη σπουδαία άλλωστε παράδοση της Κρήτης αφήνομε να εκφυλίζεται συχνά σε κούφια παλληκαροσύνη, ενώ το μοναδικό περιβάλλον του νησιού υποτάχθηκε σε ένα μαζικό και άχρωμο τουρισμό.
Δεν έχει όμως νόημα να συνεχίσω την άχαρη αυτή καταγραφή. Διότι, όσο κι αν λες αλήθειες, την Κρήτη δεν αντέχεις να την καταγγείλεις. Όπως, ας πούμε, ένα σπουδαίο έρωτα, που σε βασανίζει με τη συμπεριφορά του· κι ωστόσο, τη στιγμή που πας να εκφράσεις το δίκιο σου, υποχωρείς και αφήνεις την ανυπόκριτη αγάπη να υπερισχύσει.
Αυτό είναι, νομίζω, ένα κύριο γνώρισμα της Κρήτης. Δεν καταδέχεται να απολογηθεί. Στις επικριτικές φωνές υψώνει ειρωνικά το βλέμμα κι άλλοτε πάλι απαντά με ένα ριζίτικο τραγούδι ή με τους απαράμιλλους στίχους του Ομήρου:
Κρήτη τις γαί’ εστι μέσω ενί οίνοπι πόντω
καλή και πίειρα, περίρρυτος· εν δ άνθρωποι
πολλοί απειρέσιοι, και εννήκοντα πόληες
Σύνθεση πάντως παράδοξη αλλά και μεγαλειώδης, ο Ελευθέριος Βενιζέλος θα εγκαταλείψει την Κρήτη έχοντας την ψυχοσύνθεση του ανθρώπου, που ξέρει να ηγείται, όχι όμως και να ακολουθεί. Από εκεί επήγαζαν η μεγαλοσύνη, αλλά και οι αδυναμίες του.
Έτσι, καθώς η ελληνική σημαία υψώνεται στο φρούριο του Φιρκά, η ελληνική ιστορία οδηγείται σε μια πρωτοφανή επιτάχυνση.
Άλλοτε ανυψώνεται περήφανη και με αυτοπεποίθηση και άλλοτε βιώνει την τραγωδία και την ταπείνωση. Μέσα όμως σε αυτές τις διαρκείς περιδινήσεις, ένα τεράστιο μεταρρυθμιστικό έργο όσον αφορά την ιδιοκτησία της γης, την αγροτική οικονομία, τα θέματα της παιδείας, την διοίκηση αλλά και την δικαιοσύνη, θα σφραγίσει τη χώρα. Όπως και στους πολέμους, κινητήριος μοχλός αυτού του έργου είναι πάντα ο πολύτροπος άνδρας, ο διοπτροφόρος επαναστάτης, ο άνθρωπος που μπορούσε να κινείται με την ίδια άνεση στα βουνά, ως ένοπλος, και στις διεθνείς αυλές, ως σπουδαίος διπλωμάτης. Είχε την δυική φύση του φωτός, όπως είπαμε.
Το πρώτο λοιπόν δίδαγμα που αναδύεται, και συχνά παραμερίζεται από τις επιπόλαιες αναλύσεις, είναι ο ρόλος της προσωπικότητας στην ιστορία. Η αλήθεια αυτή είναι ορατή, όχι μόνο στην αρχαία αλλά και στη σύγχρονη Ελλάδα.
Αντιθέτως, στον ολισθηρό δρόμο που ακολουθεί σήμερα η πορεία της Ευρώπης αλλά και στα δεινά που ζει ο τόπος μας, η εμβέλεια των ηγετών εμφανίζεται –προς ώρας τουλάχιστον– περιορισμένη και ανίσχυρη. Η ιστορία, άλλωστε, δεν αποκαλύπτει ποτέ τις προθέσεις της.
Ένας σπουδαίος Έλληνας διανοητής, με διεθνή καταξίωση, ο Παύλος Τζερμιάς, παρατηρεί εύστοχα: «Όραμα και ψυχρή λογική έπαιξαν και παίζουν συχνά τον ρόλο τους. Κάποτε η ψυχρή λογική σε εμποδίζει να κάνεις το μεγάλο, το αποφασιστικό πήδημα ακολουθώντας την επιταγή της ψυχής. Όχι σπάνια όμως ο ψυχρός νους σε σώζει από το βάραθρο.
Δεν ήτανε λίγοι οι μεγάλοι ή «μεγάλοι», που με τον ιερό γάμο τους με τους τρομερούς καιρούς προκάλεσαν συμφορές. Άλλες μορφές της ιστορίας πάλι, μη ακολουθώντας το πέταγμα της ψυχής χάσανε –για τους λαούς τους ή για την ιστορία – ευκαιρίες.»
Την πολιτική πράξη του Ελευθερίου Βενιζέλου καθοδηγεί όμως και μια άλλη αλήθεια που υπάρχει και αυτή στον Θουκυδίδη. Είναι η ανάγκη για ισχυρές συμμαχίες και η συμπόρευση με τις εκάστοτε «Μεγάλες Δυνάμεις». Όσο και αν αυτό ηχεί κυνικό ή και αντίθετο με το αίσθημα της ανεξαρτησίας, αποτελεί ιστορικό κανόνα απαράβατο. Όποτε ο κανόνας αυτός παραβιάσθηκε, οι συνέπειες υπήρξαν τραγικές. Ιδιαίτερα για χώρες μικρές –όπως η Ελλάδα– που οι αλλότριες επιβουλές είναι ορατές.
Ένα ακραίο παράδειγμα είναι η Κύπρος, ένα λιγότερο οδυνηρό τα Σκόπια. Όταν η δημαγωγία κυριαρχεί και θολώνει το νου, η χώρα πληρώνει το τίμημα μιας άμυαλης ομφαλοσκόπησης. Όσο για τον εθνικό διχασμό, δε χρειάζεται να ειπωθεί τίποτα περισσότερο. Διότι στοιχειώνει πάντα τις σελίδες της ελληνικής ιστορίας αλλά και τους σημερινούς εφιάλτες.
Ωστόσο, διδάγματα δεν αντλεί κανένας μόνον από τη ροή της ιστορίας, αλλά και από τα γραπτά που την συνοδεύουν. Στους λόγους λοιπόν του Ελευθερίου Βενιζέλου είτε στην Βουλή των Ελλήνων είτε σε προεκλογικές περιόδους ανακαλύπτει κανείς πολλά από όσα λείπουν από τη σημερινή πολιτική σκηνή: τη λιτότητα και την πειστική δομή του λόγου, την πίστη στις δυνατότητες της χώρας και του λαού της, την εμμονή στις μεγάλες αλλαγές.
Υπάρχουν, ασφαλώς, και αντιφάσεις στην πολιτική διαδρομή του Βενιζέλου, όπως και αχρείαστοι φανατισμοί. Μόνον που αυτά χάνονται στον ορίζοντα της Κρητικής ματιάς, εκείνης δηλαδή που πηγάζει από την Κρήτη αλλά δεν μένει στα στενά της όρια.
Στο σημείο αυτό αξίζει να υπογραμμισθεί ένα κύριο γνώρισμα του Ελευθερίου Βενιζέλου: Η διορατικότητά του. «Ο πολιτικός» – γράφει ο ίδιος – «πρέπει να έχη το χάρισμα να βλέπη πολύ προτήτερα αφ’ όσον βλέπουν οι άλλοι. Διότι, αν δεν έχη το χάρισμα τούτο, είναι αδύνατον να μη οδηγήση την πατρίδα αυτού εις συμφοράς και καταστροφάς».
Το αναμφισβήτητο αυτό χάρισμα είναι και η αιτία που ο Βενιζέλος φθάνει συχνά σε πράξεις φαινομενικά αντίθετες με την προσωπικότητά του.
«Ήταν ταυτόχρονα ο δημεγέρτης»- επισημαίνει ο συγγραφέας και πολιτικός Μίμης Ανδρουλάκης – «που έβαζε φωτιά στο πλήθος και εκείνος που προκαλούσε την παγερή σιωπή του πηγαίνοντας κόντρα στις προσδοκίες και την ανυπομονησία του. Σιωπή των οπαδών του, όταν αυτός επιμένει στην «Αναθεωρητική». Σιωπή των Κρητικών, όταν δεν επιτρέπει στους εκπροσώπους τους να μετέχουν στην Ελληνική Βουλή. Σιωπή των Ηπειρωτών, σιωπή των Δωδεκανησίων, σιωπή των Κυπρίων…σιωπή όλων όσοι δεν μπορούν να υπολογίσουν ψύχραιμα το συσχετισμό των δυνάμεων και την βαθύτερη κατεύθυνση της ιστορίας. Δίχως όμως αυτές τις «σιωπές» μπορεί να υπάρξει μεγάλη ηγεσία;»
Πράγματι, την σπουδαία ηγεσία δεν χαρακτηρίζει μόνον το χειροκρότημα του λαού αλλά και οι εύγλωττες σιωπές του. Τείνει, άλλωστε, να λησμονηθεί ότι τον ξεχωριστό ηγέτη συνοδεύει πάντοτε η μοναξιά, η μοναξιά του αξιώματος. Τότε, μέσα στην μοναξιά του, μακριά από τους κόλακες και τους συμβούλους, χωρίς την αύρα του λαού ή των αντιπάλων την ιδιοτέλεια, ο ηγέτης καλείται να πάρει τις μεγάλες αποφάσεις, να συνομιλήσει δηλαδή με την Ιστορία. Αν λαθέψει, η συνομιλία του αυτή θα αποδειχθεί γρήγορα μια ψευδαίσθηση. Μια τέτοια στιγμή, ήταν νομίζω για τον Βενιζέλο το κίνημα του ’35, και η άστοχη στήριξή του.
Η μοναξιά του αξιώματος και η ψευδαίσθηση ότι συνομιλούσε με την Ιστορία, τον οδήγησε τότε σε μια άλλη μοναξιά, πικρή και οριστική. Εκείνην της εξορίας στο Παρίσι.
Η ξεχωριστή όμως διορατικότητα του Βενιζέλου έχει και μια πτυχή που συνδέεται, με τρόπο τεθλασμένο και παράδοξο, με την πορεία του ομιλούντος. Ήδη από το 1930, σε μια ομιλία του στην νεολαία των Φιλελευθέρων, ο Βενιζέλος αναφέρεται στην ανάγκη δημιουργίας ενός Πανεπιστημίου στην Κρήτη, που θα ‘πρεπε μάλιστα να είναι στραμμένο στη Μεσόγειο και στον αραβικό κόσμο. 47 χρόνια χρειάστηκε να περάσουν, για να ιδρυθεί το Πανεπιστήμιο Κρήτης. Όταν, χάρις στην καλοσύνη των συναδέλφων του και των φοιτητών, ο ομιλών βρέθηκε κάποια στιγμή στο τιμόνι του Ιδρύματος, έστρεψε ταπεινά την σκέψη του στον Μεγάλο Συντοπίτη, που υπήρξε προπομπός στην ίδρυσή του, και ζήτησε την ευλογία του.
Φαίνεται ότι εισακούσθηκε. Διότι το Πανεπιστήμιο Κρήτης απέκτησε γρήγορα μεγάλη ορμή και κύρος, και κατέχει μέχρι σήμερα δεσπόζουσα θέση στην Ανωτάτη Παιδεία της χώρας.
Είναι όμως κατάλληλη η στιγμή, για να ανακαλέσει για λίγο ο σημερινός ομιλητής την σημερινή του ιδιότητα: Εκείνην του Ευρωβουλευτή. Ιδιότητα, που του προκαλεί ασφαλώς περηφάνεια, αλλά και κάποια μελαγχολία, αφού η Ευρώπη που βιώνει απέχει από εκείνην που οραματίσθηκε. Ποια λοιπόν υπήρξε η σχέση του Βενιζέλου με την Ευρωπαϊκή ιδέα, που τότε υπήρχε απλώς στα σπάργανά της; Το ερώτημα αποκτά μεγάλη σημασία αφού, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, ταλανίζει ακόμα και σήμερα την ελληνική πολιτική ζωή.
Είναι λοιπόν εντυπωσιακό, ότι ο Βενιζέλος δεν έχει διλήμματα. Μάλιστα, ο Γκουτενχόβε-Καλλέργι, ο σπουδαίος οραματιστής και πρωτεργάτης της ιδέας μιας ενωμένης Ευρώπης, τον περιέγραφε ως «Μεγάλο Ευρωπαϊστή, ενθουσιώδη και χωρίς αμφιβολίες για το μέλλον της Πανευρώπης».
Ήδη λοιπόν από το 1926 ο Βενιζέλος στρατεύεται στο πλευρό των πρώτων ευρωπαϊστών. Με άλλους μάλιστα πρωτοπόρους πολιτικούς της εποχής, εντάσσεται ως μέλος στην πανευρωπαϊκή ένωση. Όπως γράφει ο ίδιος το 1929: «Η σχεδιαζόμενη ιδέα περί οργανώσεως μεταξύ των κρατών της Ευρώπης καθεστώτος διαρκούς και μεθοδικής οικονομικής και πολιτικής συνεργασίας ανταποκρίνεται εις τας πλέον ευγενείς των εμπνεύσεων και εις τα πραγματικά συμφέροντα των ευρωπαϊκών λαών.»
Την πρώιμη αυτή ευρωπαϊκή ταυτότητα του Βενιζέλου συνοψίζει, με πειστικό νομίζω τρόπο, ο ιστορικός Κων\νος Σβολόπουλος: «Η υιοθέτηση της ιδέας της ευρωπαϊκής ενοποίησης» γράφει «ήταν συνυφασμένη με αρχές και επιδιώξεις που είχαν βιωθεί και καταξιωθεί στους κόλπους μιας συγκεκριμένης «Ευρώπης», την οποία και είχε νωρίς ενσυνείδητα επιλέξει. Ήταν, η Ευρώπη αυτή, θεματοφύλακας των αξιών της Γαλλικής Επανάστασης, η Ευρώπη των ελευθεριών και των δικαιωμάτων του ανθρώπου, πεδίο εφαρμογής της «δημοκρατικής αρχής».
Δεν είναι πάντως περίεργο, το κύρος που έχαιρε ο Ελευθέριος Βενιζέλος ανάμεσα στους επιφανείς πολιτικούς της Ευρώπης. Διότι, από την εποχή των Κρητικών αγώνων, αποτελούσε πάντα μια αιχμή, αιχμή ανατροπής ή νηφάλιου συμβιβασμού. Έτσι, όταν ο Ελευθέριος Βενιζέλος επισκέπτεται το Λονδίνο, ο Ουίνστων Τσώρτσιλ αναφέρει στην προσφώνησή του:
«Αν υπάρχει ένας άνδρας σε ολόκληρη την Ευρώπη, για τον οποίο θα μπορούσε να πει κανείς ότι –αναλόγως των μέσων που διέθετε, των δυσκολιών και των συνθηκών που επικρατούσαν– στάθηκε με σθένος στο ύψος των περιστάσεων, αυτός είναι ο Βενιζέλος».
Ενώ ενδιαφέρουσα, για την πρωτοτυπία της, είναι η γνώμη του Τάκε Ιονέσκου, που υπήρξε κορυφαίος πολιτικός της Ρουμανίας κατά τους Βαλκανικούς Πολέμους: «Σπάνιο πράγμα η κάθε είδους μεγαλοσύνη. Προπάντων η ανθρώπινη. Λέγοντας ανθρώπινη μεγαλοσύνη, εννοώ το πλέγμα υψηλού νου, ηθικής ωραιότητας και ακαμψίας της θέλησης. Αυτά τα τρία τα βρίσκει κανείς χωριστά σε ικανό αριθμό ανθρώπων, όμως το σύμπλεγμα των τριών είναι τόσο σπάνιο, ώστε μπορεί να περάσει μια ολόκληρη ζωή χωρίς να το συναντήσεις. Ο Βενιζέλος είναι μια αληθινή ανθρώπινη μεγαλοσύνη».
Τέλος, ιδιαίτερα επίκαιρη είναι η αναφορά που κάνει στην Βαλκανική Πολιτική του Βενιζέλου ο Νίκος Παπαδάκης, που διευθύνει με σθένος και όραμα το ομώνυμο Εθνικό Ίδρυμα: «Ο Βενιζέλος», γράφει «στο τέλος της πολυκύμαντης σταδιοδρομίας του, διακατεχόταν από το πάθος της επικράτησης της ειρήνης στον ευαίσθητο χώρο της ανατολικής Μεσογείου και ευρύτερα στην Ευρώπη…Οι επιτυχημένες πρωτοβουλίες του για συνεννόηση και ειρηνική επίλυση των διαφορών στα Βαλκάνια αποτελούν γεγονότα μεγάλης ιστορικής σημασίας. Την περίοδο αυτή υπερέβη για μια ακόμη φορά τα στενά εθνικά πλαίσια και οι ορίζοντές του αγκάλιασαν ολόκληρη την ευρωπαϊκή ήπειρο.»
Σήμερα όμως, που οι σχέσεις μας με την Τουρκία πλέουν πάλι σε νερά ταραγμένα, αξίζει να αναφερθούμε στην πολιτική του απέναντι στον αιώνιο γείτονα. Την επομένη των εκλογών του ’28 έγραφε στη αγαπημένη του Έλενα για την εξωτερική του πολιτική και κυρίως την ελληνοτουρκική προσέγγιση: «Τώρα, ο Θεός βοηθός! Αν η υγεία μου δεν με προδώσει, πιστεύω πραγματικώς ότι εις μίαν τετραετίαν η Ελλάς ημπορεί να γίνη αγνώριστη». Επικοινώνησε αμέσως με τον Ινονού- μόλις 6 χρόνια μετά τη μικρασιατική καταστροφή!- και σε κλίμα ενθουσιασμού επισκέφθηκε την Άγκυρα το 1930, για να υπογράψει διμερείς συμφωνίες. Τα θέματά τους ήταν «πολυσχιδή, πολύπλοκα και περιπεπλεγμένα», όπως έλεγε ο Έλληνας πρεσβευτής Σπ. Πολυχρονόπουλος και αποτελούσαν αντικείμενο εκμεταλλεύσεως «διά τους πατριδοπατέρας».
Τρία χρόνια αργότερα, στην αντιπολίτευση πλέον, ο Βενιζέλος θα ομολογήσει στον Τούρκο ομόλογό του: «Αι συμφωνίαι αύται είναι το μεγαλύτερον πολιτικόν έργον το οποίον θα αφήσω μετά τον θάνατόν μου».
Είναι όμως νομίζω η στιγμή, καθώς η δύσκολη αυτή περιήγηση πλησιάζει στο τέλος της, να επανέλθω σε ένα αρχικό μου χαρακτηρισμό.
Επεσήμανα ότι ο Ελευθέριος Βενιζέλος, στην πολυπλοκότητα των αντιδράσεων και της συμπεριφοράς του, έχει πολλά κοινά σημεία με το φως. Διότι κι εκείνο, που αποτελεί την βασική οντότητα της φύσης διαλέγει κάθε φορά με ποια ταυτότητα θα εμφανισθεί: του κύματος άραγε ή του φωτονίου; Παράλληλα όμως, οι μορφές που εμφανίζεται το φως, δεν έχουν τελειωμό: Φως φθάνει σ’ εμάς από τα μακρινά άστρα, φως όμως είναι και οι ακτίνες λέιζερ, που έφεραν επανάσταση στην ιατρική. Χάρις στο φως υπάρχουν η φωτογραφία και ο κινηματογράφος, φωτεινή ενέργεια έρχεται από τον ήλιο και είναι απαραίτητη για τη ζωή.
Άλλο ωστόσο είναι το σημαντικό. Ύστερα από δεκαετίες ερευνών, διαμορφώθηκε μια πολύπλοκη αλλά και κομψή θεωρία, που περιγράφει με ακρίβεια τις αλληλεπιδράσεις του φωτός με την ύλη. Το μεγάλο αυτό επίτευγμα της επιστήμης, έχει ένα όνομα, που μοιάζει με γλωσσοδέτη: Κβαντική Ηλεκτροδυναμική. Μπορεί όμως να αναλυθεί, ανάλογα με την περίπτωση, σε ένα άθροισμα διαγραμμάτων, που μοιάζουν με ιερογλυφικά της αρχαίας εποχής.
Ενώ, ωστόσο η θαυμαστή αυτή θεωρία εμπεριέχει κάθε δυνατή πληροφορία γύρω από το φως και τη σχέση του με τον κόσμο, παρουσιάζει και μια βασική αδυναμία. «Κανένας δεν καταλαβαίνει» παρατηρεί ο νομπελίστας φυσικός Richard Feynman, «την αιτία που λειτουργεί έτσι η φύση. Μπορώ να περιγράψω» συνεχίζει «πώς λειτουργεί η φύση, αλλά δεν μπορώ να εξηγήσω το γιατί συμπεριφέρεται με τον παράξενο αυτό τρόπο.» Η πραγματική δηλαδή φύση του φωτός, είναι πάντοτε ένα αίνιγμα.
Η πολιτική βέβαια δεν διαθέτει –και ίσως ποτέ δεν θα αποκτήσει- μια θεωρία, που να προβλέπει τις πράξεις των πολιτικών, και κυρίως να τις ερμηνεύει. Έτσι, όσο και αν πληθαίνουν οι πληροφορίες και οι αναλύσεις γύρω από την ζωή, τις αρετές ή τις αδυναμίες του Ελευθερίου Βενιζέλου, έχω την αίσθηση ότι στο βάθος το αίνιγμα παραμένει. Υπάρχουν ασφαλώς κι εκεί τα κομψά διαγράμματα, που αθροίζονται για να ερμηνεύσουν την συμπεριφορά του: εδώ η κρητική του καταγωγή, εκεί η παιδεία του και ο Θουκυδίδης, παρακάτω οι έμφυτες του αρετές, πιο πέρα η διορατικότητα και η πειθώ του. Όσο όμως και αν αθροίζονται τα διαγράμματα, δεν αρκούν για να ερμηνεύσουν την υπέρβαση της ιστορίας και της εποχής, που εκείνος επέτυχε. Είναι, όπως η Κβαντική Ηλεκτροδυναμική, μια μεγαλειώδης σύνθεση, που δεν αποκαλύπτει, ωστόσο, την πραγματική φύση του Βενιζέλου. Στο βάθος της παραμένει πάντα το αίνιγμα. Ένα φωτεινό αίνιγμα.
Σήμερα η μνήμη του ηγέτη παραμένει ζωντανή. Τα σπουδαία χαρακτηριστικά του, η μνήμη του, όπως το φως, έχει μια συγκλονιστική και απίστευτη ιδιότητα: δεν έχει ηλικία. Όπως το αποτυπώνει μια παλιά μαντινάδα:
Όσο διαβαίνουν οι καιροί
κι όσο περνούν οι χρόνοι,
παλιώνει ο λύχνος, μα ποτές
το φως του δεν παλιώνει.
Θα ήταν όμως ολίσθημα ανεπίτρεπτο αν, σε μια ιστορική επέτειο, με τη σημασία που έχει η σημερινή, παρέλειπα να αναφερθώ σε όσα βιώνει σήμερα η πατρίδα. Διότι καιρό τώρα, εμείς όλοι αλλά και ο τόπος μας, βαδίζομε σε δρόμους όπου κυριαρχούν η ταπείνωση, η αδικία και ο φόβος για το μέλλον. Στη νέα αυτή πραγματικότητα, που οι σχολιαστές ονόμασαν με αμηχανία «κρίση», η ανεργία και η φτώχεια ρίχνουν βαριά τη σκιά τους, ενώ παράλληλα στις προσδοκίες των νέων ανθρώπων κυριαρχεί η ερημιά και η απόγνωση.
Σε αυτήν τη ζοφερή εικόνα ήρθε πρόσφατα να προστεθεί και η προσφυγική τραγωδία.
Δεκάδες χιλιάδες πρόσφυγες, που εγκαταλείπουν το πεδίο των πολέμων, αφήνονται στην τύχη τους από πολλά κράτη της Ευρώπης. Ενώ περιθάλπονται κατά το μέτρο του δυνατού από τον λαό μας, που γνωρίζει πολύ καλά από ξενιτεμό και δυσκολίες.
Μέσα σε αυτό το εφιαλτικό σκηνικό, δεν είναι εύκολο να δει κανείς με νηφαλιότητα το μέλλον. Η χώρα μας μπορεί, ωστόσο, να αντλήσει κάποιου είδους αισιοδοξία από την πολυκύμαντη διαδρομή της. Συχνά έζησε ο λαός μας μεγάλες κρίσεις και έφτασε στην απόγνωση. Αναδύθηκε όμως με νέες δυνάμεις και οι πληγές του επουλώθηκαν. Αν αυτό συμβεί και τώρα, η χώρα ίσως δει με άλλες προοπτικές την πορεία της· και ελπίζω ότι θα αναζητήσει μια νέα, πιο ουσιαστική ταυτότητα.
Όπως συνηθίζεται να λέγεται, η Ελλάδα αποτελεί «το νοτιότερο άκρο της Ευρώπης».
Αυτό της επιβάλλει να κρατήσει ανοικτούς τους δρόμους της ωσμώσεως, της επικοινωνίας και των ανταλλαγών που υπήρξαν πάντοτε κύρια χαρακτηριστικά της ιστορίας της· και να σφραγίσει τη διαδρομή της με μια νέα και ριζοσπαστική ματιά για το περιβάλλον, τον πολιτισμό, τις αξίες της Παιδείας.
Έχοντας αυτά κατά νου, αξίζει να διασχίσομε με τα μάτια της ψυχής μας τη θάλασσα προς Νότον, και να ανιχνεύσομε τον ορίζοντα στο Ακρωτήρι. Από τα βάθη του χρόνου και της Ιστορίας, θα έρθουν να μας συναντήσουν οι κραυγές επαναστατών και η κλαγγή των όπλων. Ανάμεσα όμως στους επαναστάτες, αλλά και ξεπερνώντας τους, θα διακρίνουμε μια μορφή αυστηρή και ταυτόχρονα οικεία, αποφασιστική αλλά και με την ευγένεια χαραγμένη στο πρόσωπο.
Με σταθερή φωνή θα την ακούσουμε να απευθύνεται στις Μεγάλες Δυνάμεις και να τους πληροφορεί για τα δίκαια των Κρητών. Πίσω από τα γυαλιά του, ο Ελευθέριος Βενιζέλος, σαν να κοιτάζει μακριά στο μέλλον, διατρέχει την ελληνική ιστορία και φθάνει ως εμάς, εδώ, σήμερα.
Καθώς στη σημερινή σύναξη αναγνωρίζει Κρήτες της καρδιάς και Κρήτες της περηφάνιας, αλλά και φίλους του νησιού ή της ιστορίας, δεν μπορεί να κρύψει τη συγκίνησή του.
Γιατί εδώ, σ΄αυτήν την εμβληματική αίθουσα, άφησε τη σφραγίδα του με λόγους οραματικούς αλλά και της ήττας, με εξαγγελίες ριζοσπαστικές αλλά και πικρές στιγμές.
Καθώς λοιπόν ζει πάλι τις μνήμες των πολέμων και της ειρήνης, εκείνος, ο Μέγας Πρωταγωνιστής, δεν μπορεί να κρύψει ένα δάκρυ. Ύστερα ανακτά και πάλι την αυτοκυριαρχία του. «Χρειάζεται ένα καινούργιο Θέρισο» μας ψιθυρίζει. «Τώρα όμως», συνεχίζει, «πρέπει να είναι ένα Θέρισο ειρηνικό, που θα συνενώσει τις ελληνικές δυνάμεις του Καλού, που πάντα υπάρχουν. Έτσι μόνο η πατρίδα θα υπερασπισθεί αξίες και όνειρα».
Σ’ εμάς απομένει η ευθύνη να τον ακούσομε και να ερμηνεύσομε τους χρησμούς του. Τότε και μόνον τότε οι Έλληνες από παντού αλλά ιδιαίτερα «των Κρητών οι κοινότητες», θα μπορούν να υπερηφανεύονται για τη διαδρομή των πολιτισμών και τη μοναδική φύση της χώρας τους.
Παράλληλα όμως, για κάτι σοβαρότερο και απείρως δυσκολότερο: ένα μέλλον με θεμέλια σταθερά και ανθρώπινα».
