Του ΓΙΩΡΓΟΥ ΚΙΟΥΣΗ
Στην Κρήτη στα χρόνια της τουρκοκρατίας έδρασαν ισλαμικές αδελφότητες, οι οποίες έπαιξαν τον δικό τους ρόλο στην κατάκτηση του νησιού από τον οθωμανικό στρατό, απέχουν όμως παρασάγγας από το καινοφανές μόρφωμα της Συρίας. Συνέβαλαν βέβαια στην εδραίωση του Ισλάμ στο νησί, τόσο ιεραποστολικά όσο και με τη στήριξη και αρωγή της μουσουλμανικής κοινότητας που δημιουργήθηκε στην Κρήτη, αλλά με τρόπο, κατά κύριο λόγο, ήπιο και αρκετά ανεξίθρησκο.
Μια συζήτηση με τον θεολόγο – θρησκειολόγο Χρήστο Φραδέλλο με αφορμή την έκδοση του βιβλίου του «Ισλαμικές Αδελφότητες στην Τουρκοκρατούμενη Κρήτη» των εκδόσεων Captainbook.
Ο Χρήστος Φραδέλλος γεννήθηκε στην Αθήνα το 1969. Είναι πτυχιούχος της Ανωτέρας Εκκλησιαστικής Σχολής Αθηνών, πτυχιούχος της Θεολογικής Σχολής Αθηνών και κάτοχος μεταπτυχιακού τίτλου του Πανεπιστημίου Πάφου στον τομέα της θρησκειολογίας.
Από το 2002 ζει στα Χανιά και εργάζεται ως θεολόγος στη μέση εκπαίδευση.
Το σχολείο όπου υπηρετεί βρίσκεται στον χώρο του πάλαι ποτέ τεκέ των Μεβλεβήδων δερβίσηδων στα Χανιά.
-Μιλήστε μας για το βιβλίο σας Ισλαμικές αδελφότητες στην τουρκοκρατούμενη Κρήτη. Η έρευνά σας αναφέρεται σε μια μάλλον άγνωστη πτυχή της Τουρκοκρατίας στο νησί. Τι περιλαμβάνει;
Οι πρώτες ισλαμικές αδελφότητες, πιο γνωστές ως αδελφότητες των δερβίσηδων ή αλλιώς των σούφι, εγκαθιδρύθηκαν στην Κρήτη αμέσως με την κατάκτηση του νησιού από τους Οθωμανούς και προοδευτικά πλήθαιναν. Το βιβλίο ασχολείται με το ρόλο τους στην κατάκτηση του νησιού, με τη δράση και τη λειτουργία τους καθόλη τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας, παρουσιάζει τις αδελφότητες αυτές από θρησκειολογική σκοπιά, καταγράφει τους τεκέδες – μοναστήρια τους και τέλος, ανιχνεύει τα αρχιτεκτονικά τους κατάλοιπα.
-Ένα αμάλγαμα αδελφοτήτων κατά τη διάρκεια της τουρκοκρατίας, από το 1645 μέχρι την ανταλλαγή των πληθυσμών το 1924;
Ακριβώς. Πρόκειται για ένα αμάλγαμα, όπως το χαρακτηρίσατε. Οι αδελφότητες αυτές κινούνταν θεολογικά, άλλοτε στο χώρο της σουνίτικης ορθοδοξίας, δηλ. του κυρίαρχου και επικρατέστερου δόγματος του Ισλάμ και άλλοτε στον ετερόδοξο χώρο των σιιτών μουσουλμάνων. Το ενδιαφέρον είναι ότι οι μεταξύ τους διαφορές, λατρευτικές και άλλες, δημιουργούν ένα πολυποίκιλο μωσαϊκό τύπων και παραδόσεων. Όσον αφορά στην παρουσία τους στο νησί της Κρήτης, οι αδελφότητες των δερβίσηδων λειτούργησαν με την έναρξη της τουρκοκρατίας το 1645, αλλά και την υπερέβησαν χρονικά, μια που οι τελευταίοι δερβίσηδες έφυγαν από το νησί με την λεγόμενη ανταλλαγή των πληθυσμών το 1924.
-Ποιος ο ρόλος τους στην κοινωνική, οικονομική και γενικά πολιτισμική ζωή της Κρήτης;
Οι απόψεις διίστανται. Οι Τούρκοι είχαν μια παροιμία που έλεγε «ο γκιαούρης τεμπέλης λέγεται καλόγερος και ο Τούρκος τεμπέλης λέγεται Δερβίσης». Πάντα υπήρχαν και θα υπάρχουν εκείνοι που ασκούν στο μοναχισμό έντονη κριτική. Όμως η έρευνά μου έδειξε ότι οι δερβίσηδες έπαιξαν ένα σημαντικό ρόλο τόσο στον εξισλαμισμό των Κρητών (όχι βίαιο, όπως συνηθιζόταν από τους Τούρκους) και στη συνοχή της μουσουλμανικής κοινότητας, όσο και στην πολιτισμική και οι οικονομική ζωή του νησιού. Οι τεκέδες τους ήταν τόποι φιλοξενίας, θεολογικών ζυμώσεων, λατρευτικών εκδηλώσεων, αλλά λειτούργησαν και ως παραγωγικές μονάδες μια και καλλιεργούσαν ό,τι μπορούσαν, εμπορεύονταν τα προϊόντα τους, αλλά κατείχαν κάποτε και σημαντική ακίνητη περιουσία.
-Επίκαιρη η αναφορά σας στις ισλαμικές αδελφότητες.
Οι συνειρμοί που δημιουργούνται με τη σημερινή κατάσταση είναι λογικοί, αλλά εν πολλοίς αίολοι. Τα μέλη των αδελφοτήτων στην Οθωμανική αυτοκρατορία ονομάζονταν «δερβίσηδες», στην Ινδία «φακίρηδες» και στη βόρεια Αφρική «αδελφοί» (βλ. σημερινοί Αδελφοί Μουσουλμάνοι). Και στις τρεις εκδοχές σημαίνει τους φτωχούς, αυτούς που έχουν παραιτηθεί από τη διεκδίκηση και τον αγώνα απόκτησης αγαθών και έχουν αφιερωθεί στη λατρεία του Αλλάχ. Δυστυχώς και τότε και σήμερα – ιδιαιτέρως σήμερα – αν και οι φονταμενταλιστές δεν είναι οι περισσότεροι, εντούτοις κάνουν περισσότερο θόρυβο…
-Δηλ. δεν έχουν σχέση με το θρησκευτικοπολιτικό μόρφωμα που έχει δημιουργηθεί στη Μέση Ανατολή, το αυτοαποκαλούμενο Ισλαμικό Χαλιφάτο του Ιράκ και του Λεβάντε (Συρίας), το γνωστό ISIS;
Με την έννοια της άμεσης πνευματικής εξάρτησης και συγγένειας, όχι. Κοιτάξτε, δεν είμαι ειδικός πάνω στα Ισλαμικά εξτρεμιστικά Κινήματα. Το ενδιαφέρον μου είναι πρωτίστως θρησκειολογικό, αλλά αλήθεια, τι σχέση μπορεί να έχει το εξάμβλωμα του ISIS με το θρησκευτικό κίνημα που γέννησε τη θαυμάσια ποίηση των σούφι ποιητών, με κορυφαίο τον ιδρυτή του τάγματος των Μεβλεβήδων Τζελαλαντίν Ρουμί; Αυτό δεν σημαίνει ότι οι αδελφότητες διέδιδαν το Ισλάμ με μαργαρίτες, ροδοπέταλα και ποιηματάκια. Οι μέθοδοί τους, όμως, απέχουν παρασάγγας από αυτές του ISIS ή των Αδελφών Μουσουλμάνων ή της Μπόκο Χαράμ. Για να προσεγγίσουμε το θέμα θα πρέπει να έχουμε κατά νου ότι στις θρησκείες τα πάντα είναι θέμα ερμηνείας. Όλα εξαρτώνται από το πώς ερμηνεύει ο πιστός και ειδικά οι πνευματικοί οδηγοί των πιστών, τα ιερά κείμενα των θρησκειών. Αυτό σε συνδυασμό με εκείνο που το κάθε θρησκευτικό κίνημα ορίζει ως «ιερό» ή «βέβηλο», μπορεί να δημιουργήσει από μια ήπια έως την πιο ακραία και απάνθρωπη εκδήλωση θρησκευτικότητας. Στην περίπτωση του ISIS το ιδεολόγημα «ο σκοπός αγιάζει τα μέσα» είναι κάτι περισσότερο από εμφανές στις πρακτικές που ακολουθεί.
-Που βασίζεται η ιδεολογία του;
Το Κοράνι δεν στέργει ανοιχτά υπέρ ενός επιθετικού πολέμου. Μάλιστα, η έννοια του ιερού πολέμου, το γνωστό τζιχάντ, πρωταρχικά έχει την έννοια του εσωτερικού πολέμου του ανθρώπου ενάντια στα πάθη του. Σε μια δεύτερη, αλλά όχι ήσσονος σημασίας ερμηνεία, τζιχάντ είναι ο πόλεμος ενάντια σε εκείνους που κατέκτησαν ή απειλούν τα εδάφη του Ισλάμ. Άρα το ISIS έχει ως στόχο την απελευθέρωση των εδαφών εκείνων που κατά τη γνώμη του άνηκαν στο Ισλάμ.
-Και ποια είναι τα εδάφη του Ισλάμ;
Εδώ έρχεται η ερμηνεία που σας έλεγα πριν. Στο βιβλίο, μεταξύ άλλων, θα διαβάσει κανείς για την κωμική, αλλά ταυτόχρονα τραγική ως προς την κατάληξή της, αφορμή για την κατάληψη της Κρήτης από τους Οθωμανούς. Το 1645 ένα Μαλτέζικο πειρατικό πλοίο κατέλαβε, κάπου στο Καρπάθιο πέλαγος, ένα Οθωμανικό σουλτανικό πλοίο που μετέφερε υψηλούς προσκυνητές στην Αίγυπτο. Αρκετά από τα λάφυρα, μαζί με αυτά και κάποια άλογα, τα ξεφόρτωσαν οι πειρατές σε κάποιο μέρος στη νότια Κρήτη. Ε, λοιπόν, θρησκευτικά η αφορμή δόθηκε: αν και οι πειρατές δεν ήταν οι Βενετοί, ώστε οι Οθωμανοί να επιτεθούν για αντίποινα στη Βενετοκρατούμενη Κρήτη, εντούτοις υπήρχε διάχυτη η αντίληψη ότι εδάφη που πάτησαν άλογα του Ισλάμ, ανήκουν δικαιωματικά στο Ισλάμ. Δεν είναι καταπληκτικό;
-Εννοείτε πως το γεγονός ότι άλογα μουσουλμάνων πάτησαν το χώμα της Κρήτης καθιστούσε το νησί μουσουλμανικό έδαφος;
Στο θρησκευτικό πεδίο είναι έτσι ακριβώς. Στο διπλωματικό και γεωστρατηγικό τώρα, αφορμή στάθηκε το γεγονός ότι οι Βενετοί επέτρεψαν στα δικά τους χωρικά ύδατα, τόσο την κατάληψη του σημαίνοντος οθωμανικού πλοίου από τους πειρατές, όσο και τον (πιθανό) ανεφοδιασμό των πειρατών στην Κρήτη. Αυτό, για τους Τούρκους που έψαχναν αφορμή για να επιτεθούν στην Κρήτη συνιστούσε συνενοχή…
-Τότε, το γεγονός ότι σήμερα υπάρχουν όχι πια άλογα, αλλά μουσουλμάνοι παντού στον κόσμο, αυτό για κάποιους ακραίους μπορεί να οδηγεί στο συμπέρασμα ότι ο κόσμος όλος ανήκει στο Ισλάμ;
Κοιτάξτε, εδώ κάποιοι χριστιανοί, ιστορικά, έσπειραν το όλεθρο στο όνομα του Ιησού Χριστού (κάποιοι ευχαρίστως θα το έκαναν και σήμερα), τη στιγμή που ο Χριστός δεν αφήνει περιθώρια για παρερμηνείες όταν λέει «ἀγαπᾶτε τοὺς ἐχθροὺς ὑμῶν, εὐλογεῖτε τοὺς καταρωμένους ὑμᾶς, καλώς ποιεῖτε τοῖς μισοῦσιν ὑμᾶς καὶ προσεύχεσθε ὑπὲρ τῶν ἐπηρεαζόντων ὑμᾶς καὶ διωκώντων ὑμᾶς» (Μτ. 5, 44). Το Κοράνι από την άλλη, χωρίζει τον κόσμο ως εξής: στον κόσμο του Ισλάμ (Νταρ αλ Ισλάμ = οίκος της υποταγής) από τη μία και στον μη μουσουλμανικό κόσμο τον οποίο ονομάζει Οίκο Πολέμου (Νταρ αλ Χάρμπ) από την άλλη. Όπως καταλαβαίνετε τα περιθώρια για να εμφιλοχωρήσει εδώ κάτι εξτρεμιστικό ως ερμηνεία είναι ανοιχτά.
-Πιστεύετε ότι οδηγούμαστε σε εποχές ακραίων εξελίξεων;
Μετά Χριστόν ουδείς προφήτης. Μια έρευνα έκανα και δεν θεωρώ τον εαυτό μου ειδικό επί των θεμάτων αυτών. Ωστόσο οι αδελφότητες που εμφανίστηκαν στην Κρήτη κατά τους δυόμιση αιώνες της Οθωμανικής κατάκτησης δεν φάνηκε να υιοθέτησαν εξτρεμιστικές πρακτικές, μάλλον χαρακτηρίστηκαν από ανεκτικότητα προς τους χριστιανούς και εβραίους του νησιού. Άρα η ήπια συνύπαρξη λαών και θρησκειών είναι εφικτή. Ιστορικά το άδικο φωνάζει ενώ το δίκαιο ψιθυρίζει. Η πλειοψηφία των μουσουλμάνων πιστεύω ότι δεν ενστερνίζεται καθόλου τις ακραίες ερμηνείες του Κορανίου. Έχω προσωπική εμπειρία αυτού που σας λέω από τα ταξίδια μου στη Μέση Ανατολή και τη Βόρεια Αφρική.
-Ποια πιστεύετε ότι είναι η λύση;
Η βία αντιμετωπίζεται με περισσότερη μη βία, η βαρβαρότητα με περισσότερο πολιτισμό, το μίσος με περισσότερη αγάπη.Όταν στο μίσος απαντάς με βία, το δικαιώνεις, του δίνεις υπόσταση.