Ο ιστορικός Rutger Bregman με ομιλία του στο Ted Talk αναφέρεται στο τι πραγματικά είναι η φτώχια και τα οφέλη για την ανθρωπότητα από την καθιέρωση ενός εγγυημένου βασικού εισοδήματος. Όπως αναφέρει, το κόστος στην πραγματικότητα για την εξάλειψη της φτώχιας είναι πολύ μικρό ενώ τα οφέλη για τις κοινωνίες τεράστια.
Διαβάστε και δείτε την ομιλία του σε μετάφραση Δημήτρη Ρομπογιαννάκη:
Θα ήθελα να ξεκινήσω με μια απλή ερώτηση: Γιατί οι φτωχοί παίρνουν τόσες πολλές “φτωχές” αποφάσεις; Ξέρω πως είναι μια δύσκολη ερώτηση, αλλά δείτε τα στοιχεία. Οι φτωχοί δανείζονται πολύ, αποταμιεύουν λίγο, καπνίζουν πολύ, γυμνάζονται λίγο, πίνουν πολύ, τρώνε ανθυγιεινά. Γιατί;
Την καθιερωμένη εξήγηση την είχε συνοψίσει κάποτε η Βρετανίδα Πρωθυπουργός, Μάργκαρετ Θάτσερ. Είχε αποκαλέσει τη φτώχεια «ένα ελάττωμα της προσωπικότητας».
Τώρα, είμαι σίγουρος πως λίγοι από εσάς θα ήταν τόσο απότομοι. Αλλά η ιδέα πως κάτι δεν πάει καλά με τους ίδιους τους φτωχούς δεν περιορίζεται στην κυρία Θάτσερ.
Κάποιοι ίσως πιστεύετε πως οι φτωχοί θα πρέπει να θεωρούνται υπεύθυνοι για τα ίδια τους τα λάθη. Και άλλοι ίσως πουν πως πρέπει να τους βοηθήσουμε να παίρνουν πιο σωστές αποφάσεις. Αλλά η υποβόσκουσα υπόθεση είναι η ίδια: Κάτι δεν πάει καλά με τους φτωχούς.
Αν μπορούσαμε απλώς να τους αλλάξουμε, αν μπορούσαμε απλώς να τους μάθουμε πώς να ζήσουν τη ζωή τους, αν απλώς άκουγαν. Και, για να είμαι ειλικρινής, αυτό πίστευα για πολύ καιρό.
Μόλις πριν από μερικά χρόνια ανακάλυψα ότι όλα όσα πίστευα πως γνώριζα σχετικά με τη φτώχεια ήταν λάθος.
Όλα ξεκίνησαν όταν βρήκα τυχαία ένα άρθρο κάποιων Αμερικανών ψυχολόγων. Είχαν ταξιδέψει 8,000 μίλια, μέχρι την Ινδία, για μία συναρπαστική έρευνα. Και ήταν ένα πείραμα με καλλιεργητές ζαχαροκάλαμου.
Έχετε υπ’ όψιν πως αυτοί οι καλλιεργητές λαμβάνουν σχεδόν το 60% του ετήσιου εισοδήματός τους, αμέσως μετά τη συγκομιδή. Αυτό σημαίνει πως είναι σχετικά φτωχοί για ένα διάστημα του έτους και πλούσιοι για το υπόλοιπο.
Οι ερευνητές τους έδωσαν να συμπληρώσουν ένα τεστ IQ πριν και μετά τη συγκομιδή. Αυτό που ανακάλυψαν στη συνέχεια με άφησε άναυδο.
Οι καλλιεργητές είχαν πολύ χαμηλότερο βαθμό στο τεστ πριν τη συγκομιδή.
Οι συνέπειες του να ζεις στη φτώχεια, τελικά, αντιστοιχούν στο να χάνεις 14 βαθμούς νοημοσύνης.
Για να σας δώσω μία ιδέα, συγκρίνεται με το να μείνεις άυπνος για μια νύχτα ή με τις συνέπειες του αλκοολισμού.
Λίγους μήνες αργότερα, άκουσα πως ο Έλνταρ Σαφίρ, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Πρίνστον κι ένας από τους συγγραφείς της έρευνας, θα ερχόταν στην Ολλανδία, όπου μένω.
Συναντηθήκαμε στο Άμστερνταμ για να μιλήσουμε σχετικά με τη νέα επαναστατική θεωρία του περί φτώχειας. Και μπορώ να τη συνοψίσω σε τρεις λέξεις: νοοτροπία της έλλειψης.
Φαίνεται πως οι άνθρωποι συμπεριφέρονται αλλιώς όταν θεωρούν πως κάτι είναι σε έλλειψη. Λίγη σημασία έχει τι είναι αυτό – αν είναι έλλειψη χρόνου, χρημάτων ή τροφής.
Όλοι γνωρίζετε αυτή την αίσθηση, όταν έχετε τόσα πολλά να κάνετε, ή όταν αναβάλλετε το διάλειμμα για μεσημεριανό και η γλυκόζη στο αίμα σας πέφτει.
Αυτό περιορίζει την προσοχή σας σε αυτό που σας λείπει άμεσα – στο σάντουιτς που πρέπει να φάτε τώρα, στη σύσκεψη που ξεκινάει σε πέντε λεπτά ή στους λογαριασμούς που πρέπει να πληρωθούν αύριο. Κι έτσι η μακροπρόθεσμη προοπτική πάει περίπατο.
Φανταστείτε το σαν έναν καινούριο υπολογιστή που τρέχει δέκα απαιτητικά προγράμματα ταυτόχρονα. Γίνεται όλο και πιο αργός, κάνοντας λάθη. Τελικά, σταματάει – όχι επειδή είναι κακός υπολογιστής, αλλά επειδή έχει να κάνει πάρα πολλά πράγματα ταυτόχρονα.
Οι φτωχοί έχουν το ίδιο πρόβλημα. Δεν παίρνουν χαζές αποφάσεις επειδή είναι χαζοί, αλλά επειδή ζουν σε ένα περιβάλλον όπου ο καθένας θα έπαιρνε χαζές αποφάσεις.
Ξαφνικά, λοιπόν, κατάλαβα γιατί τόσα πολλά προγράμματα κατά της φτώχειας δεν αποδίδουν. Οι επενδύσεις στην παιδεία, λόγου χάρη, είναι συχνά εντελώς αναποτελεσματικές. Η φτώχεια δεν είναι έλλειψη γνώσης.
Μια πρόσφατη ανάλυση σε 201 έρευνες για την αποτελεσματικότητα της εκπαίδευσης διαχείρισης χρημάτων κατέληξε πως τέτοια προγράμματα δεν έχουν σχεδόν καμία επίδραση.
Μη με παρεξηγείτε – αυτό δεν σημαίνει πως οι φτωχοί δεν μαθαίνουν τίποτα – σίγουρα κάτι αποκομίζουν. Αλλά δεν είναι αρκετό. Ή όπως μου είπε ο Καθηγητής Σαφίρ:
«Είναι σαν να μαθαίνεις σε κάποιον κολύμπι κι έπειτα να τον ρίχνεις στη φουρτουνιασμένη θάλασσα»
Ακόμα θυμάμαι να κάθομαι εκεί, μπερδεμένος. Και συνειδητοποίησα πως θα μπορούσαμε να είχαμε ανακαλύψει αυτή την απλή αλήθεια δεκαετίες πριν.
Εκείνοι οι ψυχολόγοι δεν χρειάστηκαν περίπλοκες τομογραφίες εγκεφάλου· μέτρησαν απλώς το IQ των καλλιεργητών, και τα τεστ IQ εφευρέθηκαν πάνω από 100 χρόνια πριν.
Βασικά, διαπίστωσα πως είχα ήδη διαβάσει σχετικά με την ψυχολογία της φτώχειας.
Ο Τζορτζ Όργουελ, από τους σπουδαιότερους συγγραφείς όλων των εποχών, έζησε τη φτώχεια από πρώτο χέρι τη δεκαετία του 1920.
«Η ουσία της φτώχειας», έγραφε τότε, είναι ότι «εξοντώνει το μέλλον». Και απορούσε με το – και παραθέτω:
«Πώς οι άνθρωποι θεωρούν δεδομένο το δικαίωμα να σου κάνουν κύρηγμα και να σε εκμεταλλεύονται μόλις το εισόδημά σου πέσει κάτω από κάποιο σημείο».
Αυτά τα λόγια είναι το ίδιο επίκαιρα και σήμερα.
Η σημαντική ερώτηση είναι, φυσικά: Τι μπορεί να γίνει;
Οι σύγχρονοι οικονομολόγοι έχουν προτείνει κάποιες λύσεις. Να βοηθήσουμε τους φτωχούς με τη χαρτούρα ή να τους υπενθυμίζουμε με μηνύματα στα κινητα τους για την ανάγκη να πληρώνουν τους λογαριασμούς τους στην ώρα τους.
Οι σύγχρονοι πολιτικοί αρέσκονται σε τέτοιου είδους λύσεις, κυρίως επειδή, βασικά, δεν κοστίζουν σχεδόν τίποτα.
Αυτές οι λύσεις είναι, θεωρώ, σημείο του καιρού μας όπου πολύ συχνά αντιμετωπίζουμε τα συμπτώματα, αλλά αδιαφορούμε για την αιτία.
Γι’ αυτό αναρωτιέμαι: Γιατί δεν αλλάζουμε απλώς το περιβάλλον όπου ζουν οι φτωχοί; Ή, για να επιστρέψουμε στην αναλογία του υπολογιστή: Γιατί καταπιανόμαστε ακόμα με το λογισμικό ενώ μπορούμε να λύσουμε εύκολα το πρόβλημα αν εγκαταστήσουμε περισσότερη μνήμη;
Στο σημείο αυτό, ο Καθηγητής Σαφίρ αποκρίθηκε μ’ ένα άδειο βλέμμα. Και μετά από κάποιες στιγμές, είπε:
«Α, κατάλαβα. Δηλαδή, θέλεις, βασικά, να μοιράσουμε περισσότερα χρήματα στους φτωχούς για να εξαλείψουμε τη φτώχεια. Ε, σίγουρα, αυτό θα ήταν υπέροχο. Όμως φοβάμαι πως αυτού του είδους η αριστερή πολιτική που έχετε στο Άμστερνταμ – δεν υπάρχει στις ΗΠΑ.»
Αλλά είναι όντως μια παλιομοδίτικη, αριστερή ιδέα;
Θυμήθηκα πως είχα διαβάσει για ένα παλιό σχέδιο – κάτι που έχουν προτείνει ορισμένοι κορυφαίοι στοχαστές της ιστορίας.
Ο φιλόσοφος Τόμας Μορ το υπαινίχθηκε πρώτος στο βιβλίο του, «Ουτοπία», πάνω από 500 χρόνια πριν.
Και οι υποστηρικτές του καλύπτουν όλο το φάσμα αριστεράς-δεξιάς, από τον υπέρμαχο για τα πολιτικά δικαιώματα, Μάρτιν Λούθερ Κινκγ, έως τον οικονομολόγο Μίλτον Φρίντμαν.
Και είναι μία απίστευτα απλή ιδέα: εγγύηση βασικού εισοδήματος.
Ένα μηνιαίο επίδομα, αρκετό για να καλύψει τις βασικές σας ανάγκες: τροφή, στέγη, εκπαίδευση.
Χορηγείται άνευ όρων, άρα κανείς δεν θα σας πει τι πρέπει να κάνετε γι’ αυτό και κανείς δεν θα σας πει τι πρέπει να κάνετε με αυτό. Το βασικό εισόδημα δεν είναι χάρη, αλλά δικαίωμα.
Δεν φέρει κανένα απολύτως κοινωνικό στίγμα.
Μόλις, λοιπόν, έμαθα για την πραγματική φύση της φτώχειας, αναρωτιόμουν συνεχώς: Μήπως είναι αυτή η ιδέα που όλοι περιμένουμε; Μπορεί να είναι τόσο απλό;
Και στα επόμενα τρία χρόνια, διάβασα ό,τι μπόρεσα να βρω σχετικά με το βασικό εισόδημα. Μελέτησα τα δεκάδες πειράματα που έχουν γίνει σε όλο τον κόσμο και σύντομα ανακάλυψα την ιστορία μίας πόλης που τα κατάφερε – είχε πράγματι εξαλείψει τη φτώχεια.
Η ιστορία αυτή ξεκινάει στο Ντοφίν του Καναδά.
Το 1974, κάθε κάτοικος της πόλης δικαιούταν ένα βασικό εισόδημα, έτσι ώστε κανείς να μην πέσει κάτω από το όριο της φτώχειας. Μόλις το πείραμα ξεκίνησε, μία στρατιά ερευνητών κατέφθασε στην πόλη. Για τέσσερα χρόνια, όλα πήγαιναν καλά. Όμως έπειτα εκλέχθηκε μία νέα κυβέρνηση και το νέο Υπουργικό Συμβούλιο θεώρησε άσκοπο το δαπανηρό πείραμα.
Μόλις, λοιπόν, έγινε εμφανές πως δεν είχαν άλλα χρήματα για την ανάλυση των ευρημάτων οι ερευνητές αποφάσισαν να φυλάξουν τα αρχεία σε περίπου 2.000 κουτιά.
Εικοσιπέντε χρόνια πέρασαν, και τότε η Έβελιν Φορζέ, καθηγήτρια από τον Καναδά, βρήκε τα αρχεία. Για τρία χρόνια, υπέβαλε τα δεδομένα σε κάθε είδους στατιστική ανάλυση και, ό,τι κι αν δοκίμαζε, τα αποτελέσματα ήταν τα ίδια κάθε φορά: το πείραμα είχε τεράστια επιτυχία.
Η Έβελιν Φορζέ ανακάλυψε πως οι κάτοικοι του Ντοφίν είχαν γίνει όχι μόνο πιο πλούσιοι αλλά και πιο έξυπνοι και υγιείς.
Η σχολική επίδοση των παιδιών βελτιώθηκε σημαντικά.
Το ποσοστό εισαγωγής σε νοσοκομείο μειώθηκε κατά 8,5 τοις εκατό.
Μειώθηκαν τα περιστατικά ενδοοικογενειακής βίας και ψυχικών διαταραχών.
Και οι άνθρωποι δεν παράτησαν τις δουλειές τους.
Οι μόνοι που εργάζονταν λίγο λιγότερο ήταν οι νέες μητέρες και οι φοιτητές – που έμεναν στο σχολείο περισσότερο. Παρόμοια αποτελέσματα έχουν βρεθεί σε αμέτρητα άλλα πειράματα ανά τον κόσμο, από τις ΗΠΑ έως την Ινδία
Όσον αφορά τη φτώχεια, εμείς, οι πλούσιοι, πρέπει να πάψουμε να υποκρινόμαστε πως ξέρουμε καλύτερα. Να πάψουμε να στέλνουμε παπούτσια και λούτρινα αρκουδάκια σε ανθρώπους που δεν γνωρίζουμε.
Και πρέπει να ξεφορτωθούμε τη μεγάλη κλίκα των πατριαρχικών γραφειοκρατών ενώ μπορούμε απλώς να δώσουμε τους μισθούς τους στους φτωχούς που υποτίθεται πως βοηθούν.
Διότι το καταπληκτικό με τα χρήματα είναι ότι οι άνθρωποι αγοράζουν με αυτά πράγματα που χρειάζονται αντί για πράγματα που αυτοδιορισμένοι ειδήμονες θεωρούν πως χρειάζονται.
Φανταστείτε πόσοι λαμπροί επιστήμονες και επιχειρηματίες και συγγραφείς, όπως ο Τζορτζ Όργουελ, αυτή τη στιγμή μαραζώνουν στην ανέχεια.
Φανταστείτε πόση ενέργεια και ταλέντο θα απελευθερώναμε εάν ξεφορτωνόμασταν τη φτώχεια μια για πάντα. Πιστεύω πως το βασικό εισόδημα λειτουργεί σαν επιχειρηματικό κεφάλαιο – για τους ανθρώπους. Και δεν έχουμε περιθώριο να μην το κάνουμε, διότι η φτώχεια είναι εξαιρετικά δαπανηρή.
Δείτε το κόστος της παιδικής φτώχειας στις ΗΠΑ, για παράδειγμα. Εκτιμάται στα 500 δισεκατομμύρια δολάρια ετησίως σε έξοδα ιατρικής περίθαλψης, ποσοστά εγκατάλειψης του σχολείου και εγκληματικότητα. Τώρα, αυτό είναι απίστευτη σπατάλη ανθρώπινων δυνατοτήτων.
Όμως ας μιλήσουμε για τον ελέφαντα στο δωμάτιο. Πού θα βρούμε τους πόρους για την εγγύηση βασικού εισοδήματος;
Βασικά, κοστίζει πολύ λιγότερο απ’ όσο ίσως νομίζετε. Στο Ντοφίν, το χρηματοδότησαν με έναν αρνητικό φόρο εισοδήματος. Αυτό σημαίνει πως το εισόδημά σας συμπληρώνεται μόλις πέσετε κάτω από το όριο της φτώχειας.
Και σ’ αυτή την περίπτωση, σύμφωνα με τις καλύτερες εκτιμήσεις των οικονομολόγων μας, για το καθαρό κόστος των 175 δισεκατομμυρίων — το ένα τέταρτο των στρατιωτικών δαπανών των ΗΠΑ, το ένα τοις εκατό του ΑΕΠ — μπορείτε να βγάλετε όλους τους Αμερικανούς πάνω από το όριο της φτώχειας.
Μπορείτε βασικά να εξαλείψετε τη φτώχεια. Αυτός πρέπει να είναι ο στόχος μας.
Ο καιρός των μικρών σκέψεων και μικρών νύξεων έχει παρέλθει. Πιστεύω ειλικρινά πως έχει έρθει ο καιρός για ριζοσπαστικές ιδέες και το βασικό εισόδημα είναι παραπάνω από απλώς μια ακόμα πολιτική. Είναι επίσης μια πλήρης αναθεώρηση του τι πραγματικά αποτελεί δουλειά. Και, με αυτή την έννοια, θα απελευθερώσει όχι μόνο τους φτωχούς αλλά όλους μας.
Σήμερα, εκατομμύρια άνθρωποι νιώθουν πως το επάγγελμά τους είναι μάλλον ανόητο και ασήμαντο. Μια πρόσφατη δημοσκόπηση ανάμεσα σε 230.000 εργαζόμενους σε 142 χώρες βρήκε πως μόνο στο 13 τοις εκατό των εργαζομένων αρέσει η δουλειά τους.
Και μια άλλη δημοσκόπηση βρήκε πως το 37 τοις εκατό των Βρετανών εργαζομένων έχουν μια δουλεία που θεωρούν πως δεν θα έπρεπε καν να υπάρχει.
Είναι όπως λέει ο Μπραντ Πιτ στο «Fight Club»:
«Πολύ συχνά κάνουμε δουλειές που μισούμε για να αγοράζουμε άχρηστα πράγματα».
Μη με παρεξηγήσετε, δεν μιλάω για τους δάσκαλους και τους σκουπιδιάρηδες και τους κοινωνικούς λειτουργούς. Εάν αυτοί πάψουν να δουλεύουν, θα έχουμε πρόβλημα.
Μιλάω για αυτούς τους καλοπληρωμένους επαγγελματίες με τα εξαίρετα βιογραφικά που βγάζουν τα λεφτά τους κάνοντας… συναντήσεις ομότιμων στρατηγικών συναλλασσομένων με κατιδεασμό της πρόσθετης αξίας της ανατρεπτικής συνδημιουργίας στη δικτυακή κοινωνία.
Φανταστείτε ξανά πόσο ταλέντο σπαταλάμε απλώς επειδή λέμε στα παιδιά μας πως πρέπει να «βγάλουν τα προς το ζην».
Ή σκεφτείτε τι είπε πριν μερικά χρόνια μια διάνοια που εργάζεται στη Facebook:
«Τα καλύτερα μυαλά της γενιάς μου αναζητούν τρόπους για να κάνουν τον κόσμο να κλικάρει διαφημίσεις».
Είμαι ιστορικός. Και αν μας μαθαίνει κάτι η ιστορία, είναι πως τα πράγματα θα μπορούσαν να είναι αλλιώς. Δεν υπάρχει τίποτα αναπόφευκτο στη δομή της κοινωνίας και της οικονομίας μας αυτή τη στιγμή.
Οι ιδέες μπορούν να αλλάξουν τον κόσμο, και το κάνουν. Και πιστεύω πως ιδιαίτερα τα τελευταία χρόνια έχει γίνει εντελώς ξεκάθαρο πως δεν μπορούμε να εμμένουμε στο κατεστημένο — πως χρειαζόμαστε νέες ιδέες.
Ξέρω πως πολλοί από εσάς ίσως νιώθουν απαισιόδοξοι για ένα μέλλον όπου μεγαλώνουν οι ανισότητες, η ξενοφοβία και η κλιματική αλλαγή. Όμως δεν φτάνει να ξέρουμε τι αντιμαχόμαστε. Χρειάζεται να αγωνιζόμαστε για κάτι. Ο Μάρτιν Λούθερ Κινγκ δεν είπε «Έχω έναν εφιάλτη».
Λοιπόν… ορίστε το όνειρό μου: Πιστεύω σε ένα μέλλον όπου η αξία της δουλειάς σου δεν καθορίζεται από το μέγεθος του μισθού σου, αλλά από το πόση ευτυχία μοιράζεις και το πόσο νόημα δίνεις.
Πιστεύω σε ένα μέλλον όπου ο στόχος της εκπαίδευσης δεν είναι να σε προετοιμάσει για ένα ακόμα άχρηστο επάγγελμα, αλλά για μια καλή ζωή. Πιστεύω σε ένα μέλλον όπου η ύπαρξη χωρίς φτώχεια δεν είναι προνόμιο αλλά δικαίωμα όλων.
Εδώ είμαστε, λοιπόν. Εδώ είμαστε. Έχουμε την έρευνα, έχουμε τα στοιχεία και έχουμε τα μέσα.