Ένα από τα κλασικά στοιχεία της προπαγάνδας, όπως αναλύει ειδικός στο επεισόδιο, είναι η δαιμονοποίηση του αντιπάλου. Από τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, όπου κυκλοφορούσαν ψεύδη όπως ότι Γερμανοί στρατιώτες αποκεφάλιζαν βρέφη, μέχρι τα σύγχρονα ψηφιακά fake news, η λογική παραμένει η ίδια: η αλήθεια χάνει όταν η αφήγηση του ψέματος είναι πιο συναισθηματικά φορτισμένη.

Στην περίπτωση των εκλογών των ΗΠΑ, η Αμερικανική Υπηρεσία για την Ασφάλεια Κυβερνοχώρου και Υποδομών (CISA) ανακοίνωσε πως δεν υπήρχαν ενδείξεις νοθείας ή αλλοίωσης των ψήφων. Ωστόσο, το αφήγημα του «κλεμμένου αποτελέσματος» κυριάρχησε. Γιατί; Επειδή είναι απλό, φορτισμένο και κατανοητό, σε αντίθεση με τις τεχνικές επεξηγήσεις για μικρές ανωμαλίες που παρατηρούνται σε κάθε εκλογική διαδικασία.

Τα ψέματα ταξιδεύουν πιο γρήγορα — και είναι έργο ανθρώπων, όχι bots

Έρευνα του MIT σε 126.000 ιστορίες που αναρτήθηκαν στο Twitter από 3 εκατομμύρια χρήστες αποκαλύπτει το εξής: οι ψευδείς ειδήσεις είναι κατά 70% πιο πιθανό να αναπαραχθούν σε σχέση με τις αληθινές. Ακόμη χειρότερα, φτάνουν 1.500 άτομα έξι φορές πιο γρήγορα από την αλήθεια. Και αυτό δεν οφείλεται σε ρομπότ — οι ίδιοι οι άνθρωποι τροφοδοτούν την εξάπλωση, επειδή τα ψέματα είναι πιο «νόστιμα». Περιέχουν δράμα, απαντούν σε ερωτήματα, δίνουν σιγουριά.

Η γρίπη των πτηνών και η «θεωρία της ψευδοπανδημίας»

Το 2025, όταν εμφανίστηκαν κρούσματα γρίπης των πτηνών στις ΗΠΑ, ένα βίντεο έγινε viral σε περιθωριακές πλατφόρμες. Σε αυτό, ένας άντρας παρουσιαζόταν ως «ο εφευρέτης της τεχνολογίας mRNA» και ισχυριζόταν πως η έξαρση ήταν κατασκευασμένη με στόχο τον εξαναγκασμό των πολιτών σε νέο κύκλο εμβολιασμών και την πρόκληση κοινωνικής αναστάτωσης.

Η αφήγηση αυτή, παρότι ψευδής, βρήκε έδαφος: ο φόβος λειτουργεί ταχύτερα από την επιστήμη. Αντί να εμπιστευτούν την ενημέρωση από ειδικούς, πολλοί έστρεψαν το βλέμμα τους στις θεωρίες συνωμοσίας, υιοθετώντας ψευδείς απόψεις περί «ψευδοπανδημίας» ή «plandemic» ενόψει των εκλογών του 2024.

Η ζημιά ήταν άμεση: οι καταναλωτές πανικοβλήθηκαν, οι παραγωγοί αυγών έχασαν έσοδα, η εφοδιαστική αλυσίδα διαταράχθηκε. Οι τιμές των αυγών αυξήθηκαν κατακόρυφα. Στο Κονέκτικατ, για παράδειγμα, η τιμή ανά ντουζίνα αυγών εκτινάχθηκε κατά 3 δολάρια σε διάστημα μόλις δύο μηνών, αγγίζοντας εθνικό ρεκόρ 4,95 δολάρια τον Ιανουάριο του 2025.

Τα ψέματα οδηγούν σε οικονομική κατάρρευση

Οι κτηνοτρόφοι που βασίζονταν στην πτηνοτροφία βρέθηκαν σε αδιέξοδο. Οι επιχειρήσεις δεν μπορούσαν να επεξεργαστούν κοτόπουλα λόγω καραντίνας, τα προϊόντα δεν μπορούσαν να πωληθούν, και για πολλούς η κατάσταση μετατράπηκε σε οικονομική καταστροφή. Η παραπληροφόρηση έπληξε τόσο την εμπιστοσύνη των καταναλωτών όσο και την επιχειρηματική συνέχεια.

Όπως ανέφερε χαρακτηριστικά ένας παραγωγός: «Αν οι κότες μας κολλήσουν, δεν μπορούμε να τις πουλήσουμε. Αν δεν πουλάμε, δεν βγάζουμε χρήματα. Και σε κάποιες περιπτώσεις, οι επιχειρήσεις δεν επιβιώνουν και κλείνουν».

Η αλήθεια έχασε τους «θυρωρούς» της

Κατά το παρελθόν, η αλήθεια είχε θεματοφύλακες: δημοσιογράφους, επιστήμονες, ιστορικούς, παιδαγωγούς, που επιβεβαίωναν στοιχεία και διασταύρωναν πληροφορίες πριν αυτές φτάσουν στο κοινό. Με τον ερχομό του διαδικτύου, όμως, όλοι απέκτησαν βήμα. Ο ανώνυμος λογαριασμός με avatar βατράχου στο X (Twitter) έχει πλέον την ίδια απήχηση με ένα μεγάλο δημοσιογραφικό δίκτυο.

Ο θείος με τις απόψεις στο Facebook έγινε ξαφνικά επιδημιολόγος. Η πληροφορία έγινε ακαριαία και αδιύλιστη. Και έτσι, ο πόλεμος για την αλήθεια δεν αφορά πλέον τα γεγονότα, αλλά την ταχύτητα, το engagement και τη viral εξάπλωση.

Και φυσικά, τίποτα δεν διαδίδεται γρηγορότερα από τον φόβο.

Tα μέσα κοινωνικής δικτύωσης έχουν δύναμη. Μπορούν να χρησιμοποιηθούν για καλό. Όμως, η δομή τους ευνοεί τη μετάδοση του φόβου, των fake news και της συναισθηματικής προπαγάνδας, επειδή αυτά φέρνουν likes, clicks και έσοδα.

Όταν τα «κακά νέα» τραβούν περισσότερα βλέμματα

Η Meta πραγματοποίησε ένα πείραμα κατηγοριοποιώντας αναρτήσεις σε «ωφέλιμες για τον κόσμο» (αληθείς, σημαντικές, ενδιαφέρουσες) και σε «επιβλαβείς για τον κόσμο» (παραπληροφόρηση, ρητορική μίσους, ψευδείς ειδήσεις). Αποτέλεσμα; Οι χρήστες περνούσαν περισσότερο χρόνο καταναλώνοντας τις «κακές» πληροφορίες. Η εταιρεία επέλεξε να μην επέμβει δραστικά, διατηρώντας τον αλγόριθμο ως έχει.

Μελέτες του Πανεπιστημίου USC επιβεβαιώνουν ότι τα κοινωνικά δίκτυα εκπαιδεύουν τους χρήστες να μοιράζονται αισθησιακό και προκλητικό περιεχόμενο για να κερδίσουν likes και κοινοποιήσεις. Οι αλγόριθμοι, αυτοί οι «αόρατοι επιμελητές της πληροφορίας», επιλέγουν τι βλέπουμε, πότε το βλέπουμε, και για πόσο.

Η παραπληροφόρηση δεν είναι λάθος. Είναι εμπόριο.

Ολόκληρες επιχειρήσεις και βιομηχανίες βασίζονται στη διάδοση ψευδών ειδήσεων. Σύμφωνα με στοιχεία, η «βιομηχανία παραπληροφόρησης» αποφέρει τουλάχιστον 2,6 δισεκατομμύρια δολάρια ετησίως σε διαφημιστικά έσοδα από ανυποψίαστες μεγάλες εταιρείες.

Ακόμα και μεμονωμένοι δημιουργοί κερδίζουν σημαντικά ποσά. Ένας τέτοιος παραδέχθηκε πως έχει κερδίσει έως και 60.000 δολάρια δημιουργώντας ψευδείς τίτλους ειδήσεων. Το 2016, έφηβοι στη Βόρεια Μακεδονία έγιναν διάσημοι για τα fake news με τεράστιο αριθμό κλικ, όπως ο ισχυρισμός ότι «ο Πάπας υποστήριξε τον Τραμπ».

Παραπληροφόρηση επί πληρωμή: η περίπτωση «Team George»

Το 2023, μια δημοσιογραφική έρευνα αποκάλυψε τη δράση της μυστικής ομάδας Team George, ενός δικτύου Ισραηλινών εργολάβων υπό την ηγεσία του Tal Hanan. Η ομάδα αυτή εξειδικευόταν σε επιχειρήσεις χειραγώγησης εκλογών, κατασκοπείας, κατασκευής πλαστών ειδήσεων και δημιουργίας ψεύτικων λογαριασμών στα κοινωνικά δίκτυα. Δήλωσαν ότι έχουν παρέμβει σε περισσότερες από 30 εκλογικές αναμετρήσεις παγκοσμίως, κατασκευάζοντας βίντεο και δήθεν αποκαλύψεις που στοχοποιούν πολιτικούς αντιπάλους.

Η παραπληροφόρηση έχει γίνει παγκόσμιο εξαγώγιμο προϊόν, υποστηρίζουν οι συντελεστές του ντοκιμαντέρ.

Ζούμε σε μια κοινωνία πολλαπλών αληθειών

Όπως τονίζει μια αναλύτρια: «Αν κάθε μέλος μιας κοινωνίας ζει με διαφορετική εκδοχή της αλήθειας, τότε κανείς δεν αντιλαμβάνεται την αδικία, επειδή αγνοεί την πραγματικότητα του άλλου.» Αυτή είναι και η ουσία της διάβρωσης του δημόσιου διαλόγου από την παραπληροφόρηση.

Όμως η λύση δεν βρίσκεται μόνο στο να σβήνουμε τις ψευδείς πληροφορίες. Όπως υποστηρίζουν οι ειδικοί του Al Jazeera, χρειαζόμαστε «περισσότερη τριβή» — δηλαδή μηχανισμούς που καθυστερούν τη βιαστική κοινοποίηση, υπενθυμίσεις που ρωτούν: «Είσαι σίγουρος/η ότι αυτό είναι αληθινό;»

Η απάντηση βρίσκεται στην εκπαίδευση

Σε χώρες όπως η Φινλανδία, η εκπαίδευση των πολιτών στην ανάλυση ειδήσεων, την αναγνώριση προκαταλήψεων και την αξιολόγηση πηγών δεν είναι προαιρετική – είναι μέρος της εθνικής στρατηγικής άμυνας. Το αποτέλεσμα; Η Φινλανδία κατατάσσεται σταθερά ως μία από τις πιο ανθεκτικές χώρες απέναντι στην παραπληροφόρηση.

Αντίστοιχα, στη Νέα Ζηλανδία, κατά τη διάρκεια της πανδημίας του 2020, δεν αρκέστηκαν σε απλές προειδοποιήσεις. Δημιούργησαν χιουμοριστικά και ελκυστικά βίντεο που γελοιοποιούσαν την παραπληροφόρηση. Το αποτέλεσμα ήταν θετικό: η αλήθεια έγινε πιο ενδιαφέρουσα και διεισδυτική.

Η παραπληροφόρηση δεν είναι απλώς «κακή πληροφορία» που μπορούμε να διορθώσουμε με ένα fact-check. Είναι πλέον ενσωματωμένη στον τρόπο που λειτουργεί το διαδίκτυο. Αν δεν αλλάξουμε την αρχιτεκτονική των πλατφορμών, αν δεν ενισχύσουμε τη δημόσια παιδεία, και αν δεν απαιτήσουμε λογοδοσία από τις τεχνολογικές εταιρείες, το ψέμα θα συνεχίσει να υπερισχύει της αλήθειας.

Νέα Ζηλανδία: Όταν η επιδημιολογική οδηγία συναντά την κωμωδία

Κατά τη διάρκεια της πανδημίας COVID-19, η κυβέρνηση της Νέας Ζηλανδίας συνεργάστηκε με την κωμική τηλεοπτική σειρά Wellington Paranormal για τη δημιουργία βίντεο με οδηγίες δημόσιας υγείας. Σε ένα από αυτά, αστυνομικοί «συλλαμβάνουν» ένα ζόμπι που δεν φορούσε ζώνη ασφαλείας, δίνοντας έμφαση στην ανάγκη για τήρηση των αποστάσεων.

Το αποτέλεσμα; Τα βίντεο έγιναν viral και οι συστάσεις έμειναν στη μνήμη του κοινού. Όπως αποδεικνύεται, η αλήθεια γίνεται πιο αποτελεσματική όταν συνοδεύεται από χιούμορ και δημιουργικότητα.

Το νέο πεδίο μάχης: Το «προ-εμβόλιο» της παραπληροφόρησης

Η νέα πρωτοποριακή στρατηγική λέγεται «προ-αποδόμηση» ή pre-bunking. Αντί να προσπαθούμε να διορθώσουμε την παραπληροφόρηση αφού διαδοθεί, η επιστήμη προτείνει να προετοιμάσουμε το κοινό να την αναγνωρίζει πριν τη δει.

Το μοντέλο αυτό βασίζεται στην inoculation theory (θεωρία εμβολιασμού): όπως ένα εμβόλιο εισάγει τον οργανισμό σε μικρές δόσεις ιού ώστε να αναπτύξει άμυνες, έτσι και η ενημέρωση για τις τεχνικές παραπληροφόρησης πριν την έκθεση σε ψευδείς ειδήσεις ενισχύει τη «νοητική ανοσία».

Bad News: Το παιχνίδι που σε μαθαίνει να εντοπίζεις το ψέμα

Ένα από τα πιο επιτυχημένα εργαλεία προ-αποδόμησης είναι το διαδραστικό παιχνίδι “Bad News”, όπου ο παίκτης αναλαμβάνει το ρόλο ενός κατασκευαστή ψευδών ειδήσεων. Σκοπός; Να χτίσει κοινό, να κερδίσει ακολούθους, και να επιλέξει ανάμεσα στην αλήθεια και την παραπληροφόρηση.

Οι παίκτες που επέλεγαν την παραπληροφόρηση έβλεπαν άμεσα την «ανταμοιβή» σε engagement. Το ηθικό δίδαγμα είναι ξεκάθαρο: τα ψέματα διαδίδονται ευκολότερα και πιο μαζικά. Όμως, όπως δείχνουν μελέτες, ακόμη και 15 λεπτά παιχνιδιού μειώνουν τη δεκτικότητα στην παραπληροφόρηση.

Η τελική πρόκληση: Μπορούμε να αναγνωρίσουμε το ψέμα;

Οι δημιουργοί της σειράς επιστρέφουν στο αρχικό «τεστ της αλήθειας» με τρεις επικεφαλίδες ειδήσεων:

1. Επιστήμονες εκπαίδευσαν αρουραίους να οδηγούν μικροσκοπικά αυτοκίνητα για λιχουδιές

2. Το τροπικό δάσος του Αμαζονίου εκπέμπει πλέον περισσότερο CO₂ απ’ όσο απορροφά

3. Ανακαλύφθηκε είδος φιδιού που επιβιώνει από το πάγωμα επί εβδομάδες

Η απάντηση; Η τρίτη είδηση είναι ψευδής. Αντίθετα, η πρώτη και δεύτερη είναι επιστημονικά τεκμηριωμένες. Όμως και οι τρεις «ακούγονται» εξίσου πιθανές ή εξίσου απίθανες.

Αυτό είναι και το πρόβλημα: Η παραπληροφόρηση ευδοκιμεί όταν παρουσιάζεται με τρόπο που κάνει το απίστευτο να ακούγεται αληθινό — και ταυτόχρονα το αληθινό να μοιάζει με φαντασία.

Το κρίσιμο ερώτημα

Επομένως, η ερώτηση δεν είναι απλώς «πώς βρίσκουμε την αλήθεια;» αλλά «θέλουμε πραγματικά να τη βρούμε;»

Γιατί η αλήθεια συχνά είναι δύσκολη, περίπλοκη, άβολη. Αντίθετα, η εκδοχή της πραγματικότητας που μας καθησυχάζει, που ενισχύει τις πεποιθήσεις μας και μειώνει το άγχος μας, είναι η πιο δημοφιλής — ακόμη κι αν είναι ψευδής.

Η μάχη για την αλήθεια στην εποχή της πληροφορίας δεν είναι μάχη γνώσης — είναι μάχη ψυχολογίας, ταχύτητας και εμπιστοσύνης. Ο εχθρός δεν είναι μόνο τα bots ή οι ψευδολογούντες. Είναι και η δική μας επιθυμία να πιστεύουμε ό,τι μας βολεύει.

Αν θέλουμε να θωρακίσουμε τη δημοκρατία, την επιστήμη και τον ορθό λόγο, οφείλουμε να επενδύσουμε στην παιδεία, στην προληπτική ενημέρωση και στη δημιουργική επικοινωνία.

Η αλήθεια δεν είναι πάντα η πιο δυνατή φωνή. Αλλά είναι εκείνη που πρέπει να ακούμε.