Όταν ένα βίντεο στο TikTok μετατρέπεται σε εργαλείο κοινωνικού αυτοματισμού και αποπροσανατολισμού – Γιατί οφείλουμε να αμφισβητούμε ό,τι μας φαίνεται «βολικά αληθινό»

Δεν είναι η πρώτη φορά. Το έχουμε ξαναδεί, το έχουμε καταγράψει, και πλήθος ερευνών επιβεβαιώνει αυτό που πια είναι κοινή εμπειρία: στις πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης η ταχύτητα μετρά περισσότερο από την ακρίβεια. Και το ψέμμα διαδίδεται πιο γρήγορα από την αλήθεια.

Όταν μάλιστα το ψέμα εξυπηρετεί και μια συγκεκριμένη πολιτική ή ιδεολογική στόχευση, τότε μετατρέπεται από απλή παραπληροφόρηση λόγω λανθασμένων δεδομένων σε πανίσχυρο εργαλείο προπαγάνδας. Και αυτό το εργαλείο βασίζεται στον κοινωνικό αυτοματισμό: τη σκόπιμη υποδαύλιση φόβου και θυμού – συναισθήματα που σύμφωνα με έρευνες ευνοούν την ταχύτερη διάδοση στα κοινωνικά μέσα.

Η πρόσφατη υπόθεση στο Σαρακίνικο της Γαύδου αποτελεί ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα.

Ένα βίντεο στο TikTok, ένα εύκολο σύνθημα κι ο επικίνδυνος αντίκτυπος

Η σπίθα άναψε με ένα βίντεο στο TikTok από έναν χρήστη με μόλις τρία αναρτημένα βίντεο – άγνωστο αν πρόκειται για πραγματικό πρόσωπο ή λογαριασμό-βιτρίνα ακροδεξιάς προπαγάνδας. Η λεζάντα ήταν εύγλωττη, δηκτική, σχεδιασμένη να «τσιμπήσει» ο θυμικός θεατής:

«Τσάμπα ήρθατε παιδιά! Καλή επιστροφή.»

Στο βίντεο φαίνονται λουόμενοι να σπρώχνουν μια βάρκα με μετανάστες στα ρηχά της παραλίας Σαρακίνικο.

Ο οπτικός κώδικας είναι ισχυρός: μοιάζει με «απώθηση». Και αρκεί αυτό για να γίνει viral, να σχολιαστεί χιλιάδες φορές, να αναπαραχθεί από προφίλ που σπεύδουν να επαινέσουν τους «πολίτες που αντιστάθηκαν στους εισβολείς».

Το πρόβλημα; Η πραγματικότητα δεν ήταν αυτή.

Τι λένε οι μαρτυρίες και οι επίσημες πηγές

Σύμφωνα με πηγές του Λιμενικού Σώματος – Ελληνικής Ακτοφυλακής, που μίλησαν στο in.gr, η εικόνα που μεταδόθηκε δεν αποτυπώνει την αλήθεια:

«Η βάρκα με τους μετανάστες δεν έπλεε μόνη της, αλλά συνοδευόταν από σκάφος της Frontex που εκτελούσε υπηρεσία στην περιοχή.»

Λόγω ισχυρών ρευμάτων, η βάρκα παρασύρθηκε και προσάραξε στα ρηχά της παραλίας Σαρακίνικο. Οι λουόμενοι που εμφανίζονται στο βίντεο να σπρώχνουν το σκάφος, δεν επιχείρησαν να απωθήσουν τους μετανάστες. Αντιθέτως, σύμφωνα με μαρτυρίες, βοηθούσαν να ξεκολλήσει το σκάφος για να συνεχίσει την πορεία του προς το λιμάνι του Καραβέ, που ήταν και ο προορισμός του.

Όπως δήλωσε αυτόπτης μάρτυρας στο flashnews:

«Τους λέγαμε “to the port, to the port”. Εξάλλου, αν κατέβαιναν στο Σαρακήνικο, θα χρειαζόταν πολλή ώρα περπάτημα για να φτάσουν στο λιμάνι.»

Μια πράξη υποστήριξης λοιπόν, μετατράπηκε –με την κατάλληλη λεζάντα και τη σωστή γωνία κινηματογράφησης– σε εργαλείο ακροδεξιάς προπαγάνδας. Όλα τα υπόλοιπα –σχόλια, αναπαραγωγές, αναρτήσεις– ήταν απλώς ηθικός παροξυσμός επί του ψευδούς.

Η δυστοπία της εύκολης αφήγησης

Όταν οι εικόνες λένε ψέματα – ή μάλλον όταν ερμηνεύονται εκ προμελέτης λάθος – ο κόσμος δεν γίνεται μόνο πιο μπερδεμένος. Γίνεται πιο διχασμένος.

Η εποχή μας είναι ήδη μια εποχή ακραίας πόλωσης, (εκ δεξιών και εξ αριστερών) και σε αυτήν την εποχή, η ευκολία είναι ο μεγαλύτερος εχθρός της καλής κρίσης.

Η υπόθεση του Σαρακίνικου μας υπενθυμίζει γιατί είναι σημαντικό να μην εμπιστευόμαστε αβίαστα τα «βολικά» βίντεο. Ειδικά εκείνα που φαίνεται να επιβεβαιώνουν με χειρουργική ακρίβεια τις πιο σκοτεινές μας προκαταλήψεις. Η πείρα δείχνει ότι ό,τι είναι υπερβολικά βολικό για να είναι αληθινό, συνήθως δεν είναι.

Ναι, υπάρχουν και εξαιρέσεις. Όμως οι εξαιρέσεις υπάρχουν για να επιβεβαιώνουν τον κανόνα: συνήθως όταν κάτι είναι υπερβολικά ακραιό για να είναι αληθινό, δεν είναι αληθινό.

Σε έναν κόσμο όπου η δημόσια σφαίρα έχει υποκατασταθεί από τοξικές ροές σχολίων, και όπου κάθε λέξη γίνεται «όπλο» στα χέρια τρολ ή influencer, ο διάλογος πρόσωπο με πρόσωπο είναι ίσως η μόνη μας σωτηρία.

Εκεί που δεν υπάρχουν μοντάζ, λεζάντες και αλγόριθμοι, αλλά μόνο ο άνθρωπος απέναντι στον άνθρωπο.

Μπορούμε όμως πια να εμπιστευθούμε ξανά τον άνθρωπο;