Του Σλάβοϊ Ζίζεκ *
Προς τα τέλη Απριλίου 2022, μόλις δύο μήνες μετά την εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία, ο κόσμος συνειδητοποίησε μια βαθιά αλλαγή στο τι σημαίνει αυτός ο πόλεμος για το μέλλον.
Το όνειρο μιας γρήγορης επίλυσης έχει παρέλθει. Ο πόλεμος έχει ήδη παραδόξως «ομαλοποιηθεί», έχοντας γίνει αποδεκτός ως μια διαδικασία που θα συνεχιστεί επ’ αόριστον. Ο φόβος μιας ξαφνικής, δραματικής κλιμάκωσης θα στοιχειώσει την καθημερινότητά μας. Οι αρχές στη Σουηδία, και αλλού, συμβουλεύουν το κοινό να εφοδιαστεί με προμήθειες για να αντέξει τις συνθήκες πολέμου.
Αυτή η αλλαγή προοπτικής αντανακλάται και στις δύο πλευρές της σύγκρουσης. Στη Ρωσία, οι συζητήσεις για παγκόσμια σύγκρουση γίνονται όλο και πιο δυνατές. Όπως είπε η επικεφαλής του RT, Μαργκαρίτα Σιμονιάν: «Ή θα χάσουμε στην Ουκρανία, ή θα ξεκινήσει ένας τρίτος παγκόσμιος πόλεμος. Προσωπικά, πιστεύω ότι το σενάριο ενός τρίτου παγκόσμιου πολέμου είναι πιο ρεαλιστικό».
Μια τέτοια παράνοια υποστηρίζεται από τρελές θεωρίες συνωμοσίας σχετικά με μια ενωμένη φιλελεύθερη-ολοκληρωτική ναζιστική-εβραϊκή συνωμοσία για την καταστροφή της Ρωσίας. Όταν ρωτήθηκε πώς η Ρωσία μπορεί να ισχυριστεί ότι «αποναζιστικοποιεί» την Ουκρανία όταν ο Ουκρανός πρόεδρος Βολοντίμιρ Ζελένσκι είναι ο ίδιος Εβραίος, ο Ρώσος υπουργός Εξωτερικών Σεργκέι Λαβρόφ απάντησε: «Μπορεί να κάνω λάθος, αλλά ο Χίτλερ είχε επίσης εβραϊκό αίμα. [Ότι ο Ζελένσκι είναι Εβραίος] δεν σημαίνει απολύτως τίποτα. Οι σοφοί Εβραίοι λένε ότι οι πιο ένθερμοι αντισημίτες είναι συνήθως Εβραίοι».
Από την άλλη πλευρά, ειδικά στη Γερμανία, διαμορφώνεται μια νέα εκδοχή του πασιφισμού. Αν κοιτάξουμε πέρα από όλη την υψηλή ρητορική και εστιάσουμε σε αυτό που πραγματικά κάνει η Γερμανία, το μήνυμα είναι ξεκάθαρο: «Δεδομένων των οικονομικών μας συμφερόντων και του κινδύνου να συρθούμε σε στρατιωτική σύγκρουση, δεν πρέπει να υποστηρίξουμε πάρα πολύ την Ουκρανία, ακόμα κι αν αυτό σημαίνει επιτρέποντας να την καταπιεί η Ρωσία». Η Γερμανία φοβάται να περάσει μια γραμμή πέρα από την οποία η Ρωσία θα θυμώσει πραγματικά. Αλλά μόνο ο Βλαντιμίρ Πούτιν αποφασίζει πού βρίσκεται αυτή η γραμμή κάθε μέρα. Το να παίζει με τους φόβους των δυτικών ειρηνιστών είναι ένα σημαντικό μέρος της στρατηγικής του.
Στοιχηματίζοντας στον Εφησυχασμό
Προφανώς, όλοι θέλουν να αποτρέψουν το ξέσπασμα ενός νέου παγκόσμιου πολέμου. Αλλά υπάρχουν στιγμές που το να φαίνεστε πολύ προσεκτικοί το μόνο που θα κάνει είναι να ενθαρρύνει τον επιτιθέμενο. Οι νταήδες από τη φύση τους βασίζονται πάντα στο να μην αντεπιτεθούν τα θύματά τους. Για να αποφευχθεί ένας ευρύτερος πόλεμος –για να δημιουργηθεί κάθε είδους αποτροπή– πρέπει και εμείς να χαράξουμε σαφείς γραμμές.
Μέχρι στιγμής, η Δύση έχει κάνει το αντίθετο. Ενώ ακόμη ο Πούτιν ετοιμαζόταν να ξεκινήσει την «ειδική του επιχείρηση» στην Ουκρανία, ο πρόεδρος των ΗΠΑ Τζο Μπάιντεν είπε ότι η κυβέρνησή του θα έπρεπε να περιμένει και να δει εάν το Κρεμλίνο θα επεδίωκε μια «μικρή εισβολή» ή μια πλήρη κατοχή. Το υπονοούμενο, φυσικά, ήταν ότι μια «μικρή» επιθετική ενέργεια θα ήταν ανεκτή.
Η πρόσφατη αλλαγή των προοπτικών αποκαλύπτει μια βαθιά, σκοτεινή αλήθεια για τη θέση της Δύσης. Ενώ προηγουμένως εκφράζαμε φόβους ότι η Ουκρανία θα συντριβόταν γρήγορα, ο πραγματικός μας φόβος ήταν ακριβώς το αντίθετο: ότι η εισβολή θα οδηγούσε σε έναν πόλεμο χωρίς τέλος. Θα ήταν πολύ πιο βολικό εάν η Ουκρανία είχε πέσει αμέσως, επιτρέποντάς μας να εκφράσουμε οργή, να θρηνήσουμε την απώλεια και μετά να επιστρέψουμε στις δουλειές μας ως συνήθως. Αυτό που θα έπρεπε να ήταν καλά νέα –μια μικρότερη χώρα που αντιστέκεται απροσδόκητα και ηρωικά στη βάναυση επιθετικότητα μιας μεγάλης δύναμης– έχει γίνει πηγή ντροπής, ένα πρόβλημα για το οποίο δεν ξέρουμε ακριβώς τι να κάνουμε.
Η ειρηνιστική αριστερά της Ευρώπης προειδοποιεί ενάντια σε κάθε επανάληψη του ηρωικού-μιλιταριστικού πνεύματος που κατασπάραξε τις προηγούμενες γενιές. Ο Γερμανός φιλόσοφος Γιούργκεν Χάμπερμας υποστηρίζει μάλιστα ότι η Ουκρανία είναι ένοχη για ηθικό εκβιασμό έναντι της Ευρώπης. Υπάρχει κάτι βαθιά μελαγχολικό στη θέση του. Όπως γνωρίζει πολύ καλά ο Χάμπερμας, η μεταπολεμική Ευρώπη μπόρεσε να απαρνηθεί τον μιλιταρισμό μόνο επειδή βρισκόταν ασφαλής κάτω από την πυρηνική ομπρέλα των ΗΠΑ. Αλλά η επιστροφή του πολέμου στην ήπειρο υποδηλώνει ότι αυτή η περίοδος μπορεί να έχει τελειώσει και ότι ο άνευ όρων ειρηνισμός θα απαιτούσε όλο και βαθύτερους ηθικούς συμβιβασμούς. Δυστυχώς, θα χρειαστούν ξανά «ηρωικές» πράξεις και όχι μόνο για να αντισταθούμε και να αποτρέψουμε την επιθετικότητα, αλλά και για να αντιμετωπίσουμε προβλήματα όπως οι οικολογικές καταστροφές και η πείνα.
Après le Deluge [Μετά το κατακλυσμό]
Στα γαλλικά, το χάσμα μεταξύ αυτού που επίσημα φοβόμαστε και αυτού που πραγματικά φοβόμαστε αποδίδεται όμορφα από το λεγόμενο στα Γαλλικά ne explétif, ένα «όχι» που δεν έχει νόημα από μόνο του γιατί χρησιμοποιείται μόνο για λόγους σύνταξης ή προφοράς. Εμφανίζεται ως επί το πλείστον σε δευτερεύουσες προτάσεις μετά από ρήματα στην υποτακτική που έχουν αρνητική χροιά (να φοβάμαι, να αποφεύγω, να αμφιβάλλω). Η λειτουργία του είναι να τονίζει την αρνητική πτυχή αυτού που προηγήθηκε, όπως στο: «Elle doute qu’il ne vienne». («Αμφιβάλλει ότι /δεν/ έρχεται»), ή «Je te fais confiance à moins que tu ne me mentes». («Σε εμπιστεύομαι εκτός και αν /δεν/ μου πεις ψέματα»).
Ο Ζακ Λακάν χρησιμοποίησε το ne explétif για να εξηγήσει τη διαφορά μεταξύ ευχής και επιθυμίας. Όταν λέω, «Φοβάμαι ότι η καταιγίδα δεν/ θα / έρθει», η συνειδητή μου επιθυμία είναι να μην έρθει, αλλά η αληθινή μου επιθυμία εγγράφεται στο πρόσθετο «όχι»: Φοβάμαι ότι δεν θα έρθει η καταιγίδα, γιατί με γοητεύει κρυφά η βία της.
Κάτι σαν το ne explétif ισχύει και για τους ευρωπαϊκούς φόβους σχετικά με τη διακοπή των παραδόσεων ρωσικού φυσικού αερίου. «Φοβόμαστε ότι η διακοπή της παροχής φυσικού αερίου θα προκαλέσει οικονομική καταστροφή», λέμε. Τι γίνεται όμως αν ο δηλωμένος φόβος μας είναι ψεύτικος; Τι γίνεται αν πραγματικά φοβόμαστε ότι μια διακοπή της παροχής φυσικού αερίου δεν θα προκαλέσει καταστροφή; Όπως μου είπε πρόσφατα ο Έρικ Σάντνερ από το Πανεπιστήμιο του Σικάγο, τι θα σήμαινε αν μπορούσαμε να προσαρμοστούμε γρήγορα; Ο τερματισμός των εισαγωγών ρωσικού φυσικού αερίου δεν θα εγκαινίαζε το τέλος του καπιταλισμού, αλλά «θα εξαναγκάσει ωστόσο μια πραγματική αλλαγή στον «ευρωπαϊκό» τρόπο ζωής», μια αλλαγή που θα ήταν πολύ ευπρόσδεκτη ανεξάρτητα από τη Ρωσία.
Για να διαβάσουμε το ne explétif κυριολεκτικά, το να ενεργούμε σύμφωνα με το «όχι» είναι ίσως η πιο γνήσια πολιτική πράξη ελευθερίας σήμερα. Σκεφτείτε τον ισχυρισμό, που διαδόθηκε από το Κρεμλίνο, ότι η διακοπή του ρωσικού αερίου θα ισοδυναμούσε με οικονομική αυτοκτονία. Δεδομένου του τι πρέπει να γίνει για να τεθούν οι κοινωνίες μας σε μια πιο βιώσιμη πορεία, δεν θα ήταν απελευθερωτικό; Για να παραφράσουμε τον Κουρτ Βόνεγκουτ, θα έχουμε αποφύγει να μείνουμε στην ιστορία ως η πρώτη κοινωνία που δεν έσωσε τον εαυτό της επειδή κάτι τέτοιο δεν ήταν οικονομικά αποδοτικό.
Τίνος παγκοσμιοποίηση;
Τα δυτικά μέσα ενημέρωσης είναι γεμάτα αναφορές για τα δισεκατομμύρια δολάρια που έχουν σταλεί στην Ουκρανία. Ωστόσο, η Ρωσία εξακολουθεί να λαμβάνει δεκάδες δισεκατομμύρια δολάρια για το φυσικό αέριο που παραδίδει στην Ευρώπη. Αυτό που η Ευρώπη αρνείται να εξετάσει είναι ότι θα μπορούσε να ασκήσει μια εξαιρετικά ισχυρή μορφή μη στρατιωτικής πίεσης στη Ρωσία, ενώ παράλληλα θα κάνει πολλά για τον πλανήτη. Επιπλέον, η αποκήρυξη του ρωσικού φυσικού αερίου θα επέτρεπε ένα διαφορετικό είδος παγκοσμιοποίησης – μια απολύτως αναγκαία εναλλακτική λύση τόσο στη δυτική φιλελεύθερη-καπιταλιστική μορφολογία όσο και στο ρωσο-κινεζικό αυταρχικό brand.
Η Ρωσία δεν θέλει μόνο να διαλύσει την Ευρώπη. Παρουσιάζεται επίσης ως σύμμαχος του αναπτυσσόμενου κόσμου ενάντια στη δυτική νεοαποικιοκρατία. Η ρωσική προπαγάνδα εκμεταλλεύεται επιδέξια τις πικρές αναμνήσεις από κακοποιήσεις από τη Δύση πολλών αναπτυσσόμενων και μεσαίου εισοδήματος χωρών. Ήταν χειρότερος ο βομβαρδισμός του Ιράκ από τον βομβαρδισμό του Κιέβου; Δεν ισοπεδώθηκε η Μοσούλη το ίδιο ανελέητα όσο η Μαριούπολη; Φυσικά, ενώ το Κρεμλίνο παρουσιάζει τη Ρωσία ως παράγοντα αποαποικιοποίησης, προσφέρει στρατιωτική υποστήριξη στους τοπικούς δικτάτορες στη Συρία, την Κεντροαφρικανική Δημοκρατία και αλλού.
Οι δραστηριότητες της μισθοφορικής οργάνωσης του Κρεμλίνου, της Ομάδας Wagner, η οποία αναπτύσσεται για λογαριασμό αυταρχικών καθεστώτων σε όλο τον κόσμο, προσφέρουν μια γεύση του πώς θα έμοιαζε η ρωσικού τύπου παγκοσμιοποίηση. Όπως είπε πρόσφατα ο Γιεβγκένι Πριγκόζιν, ο σύντροφος του Πούτιν που βρίσκεται πίσω από την ομάδα, σε έναν δυτικό δημοσιογράφο: «Είστε ένας ετοιμοθάνατος δυτικός πολιτισμός που θεωρεί τους Ρώσους, τους Μάλιους, τους Κεντροαφρικανούς, τους Κουβανούς, τους Νικαραγουανούς και πολλούς άλλους λαούς και χώρες ως αποβράσματα του Τρίτου Κόσμου. Είστε μια αξιολύπητη υπό εξαφάνιση δράκα διεστραμμένων, και είμαστε πολλοί, είμαστε δισεκατομμύρια. Και η νίκη θα είναι δική μας!». Όταν η Ουκρανία δηλώνει περήφανα ότι υπερασπίζεται την Ευρώπη, η Ρωσία απαντά ότι θα υπερασπιστεί όλα τα προηγούμενα και τωρινά θύματα της Ευρώπης.
Δεν πρέπει να υποτιμούμε την αποτελεσματικότητα αυτής της προπαγάνδας. Στη Σερβία, οι τελευταίες δημοσκοπήσεις δείχνουν ότι, για πρώτη φορά, η πλειοψηφία των ψηφοφόρων αντιτίθεται πλέον στην ένταξη στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Εάν η Ευρώπη θέλει να κερδίσει τον νέο ιδεολογικό πόλεμο, θα πρέπει να αλλάξει το μοντέλο της φιλελεύθερης-καπιταλιστικής παγκοσμιοποίησης. Οτιδήποτε λιγότερο από ριζική αλλαγή θα αποτύχει, μετατρέποντας την ΕΕ σε φρούριο που περιβάλλεται από εχθρούς που είναι αποφασισμένοι να την εκπορθίσουν και να την καταστρέψουν.
Γνωρίζω καλά τις συνέπειες από ένα μποϊκοτάρισμα του ρωσικού αερίου. Θα συνεπαγόταν αυτό στο οποίο έχω επανειλημμένα αναφερθεί ως «πολεμικός κομμουνισμός». Ολόκληρες οι οικονομίες μας θα πρέπει να αναδιοργανωθούν, όπως στην περίπτωση ενός ολοκληρωτικού πολέμου ή μιας παρόμοιας μεγάλης κλίμακας καταστροφής. Αυτό δεν είναι τόσο μακριά όσο μπορεί να φαίνεται. Ήδη το μαγειρικό λάδι διατίθεται ανεπίσημα σε δελτία από τα καταστήματα στο Ηνωμένο Βασίλειο λόγω του πολέμου. Εάν η Ευρώπη απαρνηθεί το ρωσικό αέριο, η επιβίωση θα απαιτήσει παρόμοιες παρεμβάσεις. Η Ρωσία υπολογίζει στην αδυναμία της Ευρώπης να κάνει οτιδήποτε «ηρωικό».
Είναι αλήθεια ότι τέτοιες αλλαγές θα αύξαναν τον κίνδυνο διαφθοράς και θα παρείχαν ευκαιρίες στο στρατιωτικό-βιομηχανικό σύμπλεγμα να αποκομίσει επιπλέον κέρδη. Αλλά αυτοί οι κίνδυνοι πρέπει να σταθμιστούν έναντι των μεγαλύτερων διακυβεύσεων, που ξεπερνούν πολύ τον πόλεμο στην Ουκρανία.
Οι Πέντε Καβαλάρηδες
Ο κόσμος αντιμετωπίζει πολλαπλές, ταυτόχρονες κρίσεις που φέρνουν κατά νου τους τέσσερις καβαλάρηδες της αποκάλυψης: λοιμό, πόλεμο, πείνα και θάνατο. Αυτοί οι καβαλλάρηδες δεν μπορούν απλώς να απορριφθούν ως καρικατούρες του κακού. Όπως σημείωσε ο Τρέβορ Χάνκοκ, ο πρώτος ηγέτης του Κόμματος των Πρασίνων του Καναδά, «είναι εντυπωσιακά κοντά σε αυτό που θα μπορούσαμε να ονομάσουμε τους τέσσερις καβαλάρηδες της οικολογίας, οι οποίοι ρυθμίζουν το μέγεθος του πληθυσμού στη φύση». Με οικολογικούς όρους, οι «τέσσερις καβαλάρηδες» διαδραματίζουν θετικό ρόλο αποτρέποντας τον υπερπληθυσμό. Αλλά όταν πρόκειται για ανθρώπους, αυτή η ρυθμιστική λειτουργία δεν έχει πετύχει:
«Ο ανθρώπινος πληθυσμός έχει υπερτριπλασιαστεί τα τελευταία 70 χρόνια, από 2,5 δισεκατομμύρια το 1950 σε 7,8 δισεκατομμύρια σήμερα. Τι συνέβη λοιπόν… Γιατί δεν περιοριζόμαστε; Υπάρχει κάποιος πέμπτος καβαλάρης που θα καταστρέψει τους πληθυσμούς μας κάποια στιγμή, όπως γίνεται με τα λέμινγκ;»
Μέχρι πρόσφατα, παρατηρεί ο Χάνκοκ, η ανθρωπότητα ήταν σε θέση να τιθασεύσει τους τέσσερις καβαλάρηδες με την ιατρική, την επιστήμη και την τεχνολογία. Αλλά τώρα οι «τεράστιες και γρήγορες παγκόσμιες οικολογικές αλλαγές που έχουμε προκαλέσει» ξεφεύγουν από τον έλεγχό μας. «Έτσι, παρόλο που φυσικά ένα χτύπημα αστεροειδούς ή μια έκρηξη υπερηφαιστείου θα μπορούσε να μας αφανίσει, η μεγαλύτερη απειλή για τον ανθρώπινο πληθυσμό, ο «πέμπτος καβαλάρης» αν θέλετε, είμαστε εμείς οι ίδιοι».
Το αν θα καταστραφούμε ή θα σωθούμε εξαρτάται από εμάς. Ωστόσο, ενώ η παγκόσμια συνειδητοποίηση αυτών των απειλών αυξάνεται, δεν έχει μεταφραστεί σε ουσιαστική δράση, επομένως οι τέσσερις καβαλάρηδες καλπάζουν όλο και πιο γρήγορα. Μετά τη μάστιγα του COVID-19 και την επιστροφή του πολέμου μεγάλης κλίμακας, διαφαίνονται πλέον κρίσεις λιμοκτονίας. Όλα έχουν οδηγήσει ή θα οδηγήσουν σε μαζικούς θανάτους, όπως και οι ολοένα και πιο σοβαρές φυσικές καταστροφές που προκαλούνται από την κλιματική αλλαγή και την απώλεια της βιοποικιλότητας.
Θα πρέπει, φυσικά, να αντισταθούμε στον πειρασμό να δοξάσουμε τον πόλεμο ως μια ουσιαστική εμπειρία που θα μας βγάλει από τον εφησυχασμένο καταναλωτιστικό ηδονισμό μας. Η εναλλακτική λύση δεν είναι απλώς να τα βγάλουμε πέρα κουτσά-στραβά. Μάλλον, είναι να κινητοποιηθούμε με τρόπους που θα μας ωφελήσουν κατά πολύ, μετά το τέλος του πολέμου. Δεδομένων των κινδύνων που αντιμετωπίζουμε, το μιλιταριστικό πάθος είναι μια δειλή απόδραση από την πραγματικότητα. Αλλά το ίδιο είναι και ο άνετος, μη-ηρωικός εφησυχασμός.
* Ο Slavoj Žižek, είναι Καθηγητής Φιλοσοφίας στο European Graduate School, Διευθυντής Διεθνών Υποθέσεων του Ινστιτούτου Ανθρωπιστικών Επιστημών Birkbeck στο Πανεπιστήμιο του Λονδίνου και συγγραφέας, πιο πρόσφατα, του Heaven in Disorder [Προβλήματα στον Παράδεισο: Ο κομμουνισμός μετά το τέλος της Ιστορίας] (OR Books, 2021).
Project Syndicate