Μετά από πολύμηνη επεξεργασία ολοκληρώθηκε το σχέδιο προγράμματος του ΣΥΡΙΖΑ και συζητήθηκε στο Πολιτικό Συμβούλιο την περασμένη εβδομάδα, ώστε να πάει στις οργανώσεις μελών.
Πρόκειται για έξι ενότητες, την εισαγωγή, μία θεματική για την κοινωνική συμφωνία για την πράσινη μετάβαση, μία θεματική για την καταπολέμηση των ανισοτήτων, μία θεματική για την δημοκρατία και τα δικαιώματα, μία ενότητα για μια ισχυρή, δημοκρατική, κοινωνική και οικολογική Ευρώπη και τέλος, μία ενότητα για την εξωτερική πολιτική.
Ήταν αδύνατον να αναλύσουμε όλες τις ενότητες, άλλωστε υπάρχει χρόνος μπροστά μας, καθώς τα κείμενα αποτελούν βάση συζήτησης, μέχρι το συνέδριο.
Με τον επικεφαλής της Επιτροπής Προγράμματος του ΣΥΡΙΖΑ, Γιώργο Σταθάκη εστιάζουμε στη φιλοσοφία του προγράμματος και επικεντρωνόμαστε σε ζητήματα ταυτοτικά για την «Εποχή», την οικολογία, τη δημοκρατία, τα δικαιώματα.
Εγκρίθηκε επί της αρχής στο Πολιτικό Συμβούλιο, πριν λίγες μέρες, το νέο σχέδιο προγράμματος του ΣΥΡΙΖΑ – ΠΣ. Προφανώς δεν πρόκειται για προεκλογικό πρόγραμμα. Ποια είναι η πρόθεση;
Είναι ένα στρατηγικό κείμενο μεσοπρόθεσμου προγράμματος του ΣΥΡΙΖΑ Προοδευτική Συμμαχία, συνεδριακού χαρακτήρα, παρότι το συνέδριο του κόμματος, υπό τις δεδομένες συνθήκες, δεν μπορεί να γίνει. Το προεκλογικό πρόγραμμα θα προκύψει σε δεύτερο χρόνο, διατηρώντας φυσικά τη φιλοσοφία και τη στρατηγική που εκπορεύεται από αυτό.
Πώς δουλέψατε για να καταλήξετε σε αυτό το κείμενο;
Συγκροτήθηκε μια επιτροπή προγράμματος και κατόπιν μια ομάδα εργασίας, την οποία συντόνιζε ο Τάκης Κορκολής. Μετείχε η νεότερη γενιά ανθρώπων, που είχαν δουλέψει και επί κυβέρνησης ΣΥΡΙΖΑ την αναπτυξιακή στρατηγική. Η ομάδα εργασίας συζήτησε με όλα τα τμήματα του ΣΥΡΙΖΑ, με την Κοινοβουλευτική Ομάδα, με τις κοινοβουλευτικές επιτροπές και ταυτόχρονα, διαμορφώθηκε μια “ομάδα συμβούλων”, με τους οποίους είχαμε επαφή για επιμέρους θέματα, ανάλογα με τη θεματική που μας απασχολούσαν.
Διαμορφώθηκε μέσα στην πανδημία. Επηρεάστηκε καθόλου από το πώς άλλαζε η πραγματικότητα, με την πληθώρα νομοθετημάτων, περιορισμών και απαγορεύσεων;
Το πρόγραμμα φτιάχτηκε σε δύο φάσεις. Ξεκινήσαμε τον Οκτώβρη του ’19, πριν την πανδημία, και πρακτικά τον Φεβρουάριο του ’20 είχαμε κλείσει τον πρώτο κύκλο και είχαμε καταλήξει στον κορμό του προγράμματος. Στη συνέχεια και υπό το βάρος της πανδημίας, αναθεωρήσαμε διάφορα κεφάλαια, μέχρι τον Οκτώβρη του ’20, οπότε και ολοκληρώσαμε το πρόγραμμα.
Ασκείται, συχνά, κριτική στον ΣΥΡΙΖΑ ότι ο λόγος του δεν είναι στρατηγικός, αλλά κλασικά πολιτικός, εστιάζοντας στα επίδικα της συγκυρίας. Αυτό θεραπεύεται με το πρόγραμμα;
Κατά τη γνώμη μου, θεραπεύεται, γιατί το πρόγραμμα προσπαθεί να απαντήσει στις τέσσερις βασικές προκλήσεις που έχουμε μπροστά μας: η πρόκληση της κλιματικής κρίσης, η αντιμετώπιση των κοινωνικών και οικονομικών ανισοτήτων, η διεύρυνση της δημοκρατίας και των δικαιωμάτων και, τέλος η απάντηση στο ποια είναι η επόμενη μέρα της ελληνικής οικονομίας μετά την κρίση. Συνεπώς, η απάντηση σε αυτά τα ερωτήματα, που διατρέχει τη φιλοσοφία του προγράμματος, συμπυκνώνεται σε δύο βασικές προτάσεις: Η πρώτη είναι ότι η απάντηση στην κλιματική κρίση, η πράσινη μετάβαση δηλαδή, μπορεί να αποτελέσει ένα πεδίο ανάκαμψης της ελληνικής οικονομίας και επομένως να συνδεθεί με την παραγωγική και οικονομική ανασυγκρότηση.
Η δεύτερη, θεμελιακή πρόταση, είναι ότι για να συμβεί αυτό και να είναι βιώσιμη η ανάπτυξη πρέπει να μειώσουμε τις κοινωνικές ανισότητες και να εμβαθύνουμε τη δημοκρατία και τα κοινωνικά και πολιτικά δικαιώματα. Καταλήγουμε, έτσι, σε μια στρατηγική για την καλύτερη διέξοδο από την κρίση, η οποία προφανώς και επηρεάζει την τρέχουσα πολιτική και στρατηγική του ΣΥΡΙΖΑ, δίνοντας κατεύθυνση για τα κεντρικά θέματα που πρέπει να αναδεικνύει το κόμμα, στην οικονομία, την εργασία, το κοινωνικό κράτος, τη δημοκρατία και τα δικαιώματα.
Η εισαγωγή του προγράμματος έχει πολύ ενδιαφέρον για το πώς προκύπτει η κρίση μέσα από τα δομικά προβλήματα του συστήματος, του νεοφιλελεύθερου καπιταλισμού. Στα επιμέρους κεφάλαια, όταν φθάνει στο δια ταύτα, έχω την αίσθηση πως εξασθενεί αυτή η διαπίστωση. Είναι αντικειμενική αυτή η διαπίστωση;
Η προσπάθεια που γίνεται να εντοπιστούν τα δομικά προβλήματα, τα οποία πρέπει να αντιμετωπιστούν, προκειμένου να υπάρξει πρόοδος στην οικονομία, στην πράσινη μετάβαση και στα θέματα κοινωνικής δικαιοσύνης και δικαιωμάτων διαπερνά όλο το πρόγραμμα. Σε κάθε κεφάλαιο αναλύονται βασικές μεταρρυθμίσεις και αλλαγές που χρειάζονται προκειμένου να αντιμετωπιστούν αυτά τα προβλήματα. Αν υπάρχουν κάποιες περιοχές, που δημιουργούν αυτή την εντύπωση που περιγράφεις να το συζητήσουμε, αλλά η δική μου αίσθηση είναι ότι δίνονται σαφείς απαντήσεις. Για παράδειγμα, στα θέματα των ανισοτήτων απαριθμούμε τα μέτρα που αφορούν την εργασία (επίπεδο μισθών, συλλογικές διαπραγματεύσεις, κατώτατος μισθός, πιλοτικό 35ωρο, κ.ο.κ.), το φορολογικό σύστημα, το οποίο είναι βασική πηγή ανισοτήτων, και το κοινωνικό κράτος και τους αναδιανεμητικούς μηχανισμούς του.
Το κεφάλαιο για τις ανισότητες έχει πράγματι μια πληρότητα και καταλήγει στο σχεδιασμό ενός άλλου κοινωνικού κράτους. Στο κεφάλαιο με τη δημοκρατία και τα δικαιώματα, όμως, οι προτάσεις είναι διορθωτικού χαρακτήρα, «ενέσεις δημοκρατίας», δεν συγκροτούν μια ολοκληρωμένη πρόταση. Είναι έτσι;
Τα δύο αυτά κεφάλαια είναι από τη φύση τους διαχωρισμένα. Στην ενότητα για τη δημοκρατία και τα δικαιώματα υπάρχει ευρεία θεματική. Συζητάμε από το διαχωρισμό κράτους και εκκλησίας και τα ΜΜΕ έως το προσφυγικό, την ισότητα και τους θεσμούς της δημοκρατίας. Ο κεντρικός άξονας της προσέγγισής μας σε αυτό το κεφάλαιο ήταν να διαμορφώσουμε ένα πλέγμα προτάσεων, οι οποίες να ξεπερνούν τους εμφανείς αναχρονισμούς της ελληνικής κοινωνίας και να την ευθυγραμμίζουν με τους βηματισμούς άλλων ευρωπαϊκών κοινωνιών.
Υπάρχουν σημεία στο κείμενο όπου αναφέρεται ρητά η κατάργηση νόμων της κυβέρνησης της Νέας Δημοκρατίας, όπως η εξίσωση των πτυχίων, και αλλού δεν γίνεται αναφορά, όπως είναι ο νόμος για τις διαδηλώσεις…
Διαμορφώσαμε το πρόγραμμα ώστε να είναι στρατηγικό και όχι συγκυριακό. Η Νέα Δημοκρατία έχει ψηφίσει πληθώρα αντιδραστικών και αντιμεταρρυθμιστικών νόμων και γι’ αυτό σε διάφορα κεφάλαια μπήκαν αναφορές για συγκεκριμένους νόμους. Αν κάποιος λείπει είναι εκ παραδρομής.
Προβλέπεται η ανασυγκρότηση συμμετοχικών θεσμών, ώστε να μπορούν να μετέχουν οι πολίτες και στη λήψη αποφάσεων;
Η κεντρική ιδέα περί συμμετοχής είναι παρούσα σε όλα τα κεφάλαια και σε διαφορετικά επίπεδα. Θα ξεκινήσω με το παράδειγμα της ενεργειακής μετάβασης. Το 2030 και το 2050, η Ελλάδα θα έχει πετύχει τους συγκεκριμένους στόχους που έχει δεσμευτεί. Επομένως, θα έχουμε 65% ΑΠΕ το 2030 και 100% το 2050. Αυτή μπορεί να γίνει είτε μέσω της αγοράς και των μεγάλων επενδύσεων, είτε με την κοινωνία παρούσα. Εμείς λέμε για κάθε μία άδεια μίας μεγαβατώρας που δίνεται σε ιδιώτες, θα δίνεται μία αντίστοιχη άδεια στην κοινωνία, συμπεριλαμβάνοντας εκεί τις ενεργειακές κοινότητες, τα νοικοκυριά ή τις μικρομεσαίες επιχειρήσεις.
Κεντρική ιδέα, λοιπόν, της πράσινης μετάβασης είναι να είναι η κοινωνία συμμέτοχη και να αναπτύξει τα δίκτυά της στην παραγωγή ενέργειας και την εξοικονόμηση ενέργειας, στα σπίτια, στις μεταφορές, κ.ο.κ. Ένα αντίστοιχο πνεύμα διαφαίνεται στην ιδέα μας για ενίσχυση των τοπικών και περιφερειακών θεσμών, αλλά και σε πολλά σημεία του προγράμματος όπου η κεντρική ιδέα είναι να μην καλλιεργηθούν οι συνθήκες για νέες μορφές κοινωνικού αποκλεισμού, είτε πρόκειται για την πράσινη μετάβαση, είτε για την ψηφιακή μετάβαση, είτε για την τέταρτη βιομηχανική επανάσταση, είτε από την αναδιάρθρωση της οικονομίας, κλπ.
Στο κείμενο υπάρχει επίσης μια πολύ σημαντική αναφορά στον δημοκρατικό σχεδιασμό. Εκεί, όμως, φέρνετε το παράδειγμα των αναπτυξιακών συνεδρίων, που δεν είναι χαρακτηριστικό παράδειγμα, κατά τη γνώμη μου, ενώ κάνετε λόγο και για την ανάγκη η ανάπτυξη να είναι συμπεριληπτική. Να τα δούμε λίγο παραπάνω;
Η υπόμνηση των περιφερειακών συνεδρίων έρχεται να υπογραμμίσει κάτι πολύ σημαντικό που υπάρχει στην αναπτυξιακή πολιτική του προγράμματος, ότι την αναπτυξιακή στρατηγική μπορεί να συλλάβει κάποιος ως μια διαδικασία σχεδιασμού και παρεμβάσεων από το κεντρικό κράτος ή ως μια συνδυασμένη διαδικασία που έχει στοιχεία σχεδιασμού και παρεμβάσεων από τα κάτω, από τις τοπικές και περιφερειακές κοινωνίες. Προφανώς, η στρατηγική που περιγράφεται στο πρόγραμμά μας εμπίπτει στη δεύτερη κατηγορία. Ο τοπικός και περιφερειακός σχεδιασμός είχε εκλείψει για τριάντα χρόνια και μέσα από τα περιφερειακά συνέδρια ξεκίνησε μια διαδικασία, ώριμη ή ανώριμη, ανάλογα την περιοχή, ανασυγκρότησης των περιφερειών και της τοπικής ανάπτυξης, ως καθοριστικό σημείο για να πετύχουμε τη στρατηγική οικονομική ανάπτυξη και την πράσινη μετάβαση.
Αξιολογείτε θετικά –και σωστά- τους πόρους από το Ταμείο Ανάκαμψης, αλλά η Ελλάδα είναι σε τέτοιο επίπεδο που χρειάζεται και άλλους πόρους. Πώς θα μπορούσαν να βρεθούν; Για παράδειγμα, ο Μπάιντεν επέβαλε φόρο στις μεγάλες επιχειρήσεις, εδώ λείπει.
Ο Μπάιντεν πήρε πίσω τις προκλητικές φοροαπαλλαγές του Τραμπ, δεν επέβαλε νέους φόρους. Το Ταμείο Ανάκαμψης έχει εν δυνάμει σημαντικό μέγεθος πόρων, οι οποίοι συμπληρώνονται από το ΕΣΠΑ και το πρόγραμμα δημοσιών επενδύσεων. Η κεντρική αιχμή του δόρατος είναι η ανάπτυξη ενός συστήματος χρηματοδότησης με τους ευρωπαϊκούς πόρους, αλλά και επενδυτικούς και χρηματοδοτικούς θεσμούς στα πρότυπα της Αναπτυξιακής Τράπεζας.
Υπάρχει μεγάλο κεφάλαιο για την Ευρωπαϊκή Ένωση, την «άλλη ΕΕ», όπως αναφέρεται. Δεν είδα όμως να ανοίγεται θέμα μείωσης μέρους του δημοσίου χρέους. Συζητείται, τελευταία, ευρέως. Δεν ξεχνάμε, βεβαίως, το 2015, με τα γνωστά αποτελέσματα. Δεν έχουν αλλάξει οι όροι έκτοτε;
Το πρόγραμμα στέκεται πολύ αναλυτικά στον «ελέφαντα που είναι στο δωμάτιο», δηλαδή στο Σύμφωνο Σταθερότητας, το οποίο την προηγούμενη δεκαετία δημιούργησε τα μνημόνια και έχει ανασταλεί τα τελευταία δύο χρόνια, αλλά δεν έχει καταργηθεί. Υπογραμμίζεται διεξοδικά η ανάγκη να καταργηθεί και να αντικατασταθεί από ένα νέο Σύμφωνο Βιώσιμης Ανάπτυξης και Σύγκλισης. Ώστε, η επόμενη μέρα για την Ευρώπη να είναι ένα πλαίσιο συμφωνιών που να διευκολύνει την ανάκαμψη , την απασχόληση και τη σύγκλιση των κοινωνικών δεικτών. Το δημόσιο χρέος είναι η δεύτερη ενότητα αυτού του κεφαλαίου. Προφανώς είναι μέσα στο πλαίσιο των συζητήσεων και όταν θα πάμε στη συνδιάσκεψη μπορεί να επικαιροποιηθεί.
Η κυβέρνηση προχωρά σε νέες ιδιωτικοποιήσεις. Πώς τοποθετείται ο ΣΥΡΙΖΑ σε αυτές τις κινήσεις; Θα εργαστεί για να τις αποτρέψει καθώς τώρα δεν υπάρχει μνημόνιο; Για παράδειγμα, άλλαξε, και σωστά, γραμμή στο θέμα της Εθνικής Ασφαλιστικής.
Οι βασικές ιδιωτικοποιήσεις που επιχειρεί η ΝΔ είναι στον ενεργειακό τομέα και σε συγκεκριμένες εταιρείες, τις οποίες διασώσαμε κατά τη διαπραγμάτευση και παρέμειναν κρατικές, όπως είναι τα δίκτυα, η ΔΕΗ, κλπ. Το πρόγραμμα τοποθετείται στρατηγικά και επαρκώς απέναντι σε αυτές τις προσπάθειες.
Το πρόγραμμα, όντως, είναι στρατηγικό, όπως έχεις επισημάνει επομένως και γενικό. Όταν θα φτάσει η ώρα για το εκλογικό πρόγραμμα ή όποτε θα τοποθετείται πολιτικά ο ΣΥΡΙΖΑ – ΠΣ σε κάποιο επίδικο, πώς θα διασφαλίζεται ότι θα ακολουθείται η λογική του προγράμματος, δεν θα αποσιωπάται ή παρερμηνεύεται;
Το βασικό σημείο που πρέπει να είναι σαφές είναι αν με όλα τα θέματα που πιάνει το πρόγραμμα, αλλά και στη βασική του φιλοσοφία, έχουν εντοπιστεί και αναλυθεί τα σημεία αντιπαράθεσης με τη Νέα Δημοκρατία και τις νεοφιλελεύθερες ιδέες. Αυτός είναι ο προορισμός του. Το πώς αυτό εξειδικεύεται σε ένα προεκλογικό πρόγραμμα είναι διαφορετικό, αλλά η φιλοσοφία είναι δεδομένη, όπως και το πεδίο πολιτικής και ιδεολογικής αντιπαράθεσης. Η ΝΔ θα κάνει πράσινη μετάβαση με τέσσερις εταιρείες, εμείς με την κοινωνία παρούσα. Η ΝΔ θα ιδιωτικοποιήσει ό,τι έχει απομείνει, εμείς θέλουμε βασικούς τομείς υπό δημόσιο έλεγχο. Η ΝΔ θα ιδιωτικοποιήσει την επικουρική ασφάλιση και θα αποδυναμώσει τα αναδιανεμητικά στοιχεία του ασφαλιστικού μας συστήματος, εμείς θέλουμε βιώσιμο ασφαλιστικό σύστημα, με καλές και εγγυημένες συντάξεις. Η ΝΔ περιορίζει τα δικαιώματα και τη δημοκρατία, εμείς θέλουμε να τα διευρύνουμε.
Επειδή η αντιπαράθεση δεν πρέπει να γίνεται μόνο σε υψηλό πολιτικό επίπεδο, αλλά να διαπερνά και την κοινωνία, το πρόγραμμα περιλαμβάνει και τη διαμόρφωση μιας κουλτούρας αλληλεγγύης και ισότητας;
Είμαστε ένα κόμμα της Αριστεράς με καταστατικές αξίες και καταστατικούς στόχους. Εν πολλοίς, το πρόγραμμα διαπερνά η αίσθηση της κοινωνικής και αλληλέγγυας παρουσίας στο ευρύ φάσμα θεμάτων, από την οικονομία έως τα δικαιώματα. Επειδή μέρος αυτής της συζήτησης όπως γίνεται στην Ευρώπη, από τα Αριστερά και τα Πράσινα κόμματα, θα με εξέπληττε αν δεν είχαμε συμπεριλάβει αυτό το πρίσμα.
Για πρώτη φορά σε πρόγραμμα κόμματος της Αριστεράς είναι τόσο εκτεταμένη η αναφορά στην οικολογία. Υπάρχουν, ωστόσο, σημεία που αντιφάσκουν με αυτό. Για παράδειγμα, στο ζήτημα των εξορύξεων: δεν υπάρχουν δεσμευτικές ρήτρες -άρα και ασφάλεια δικαίου- που να μην επιτρέπουν την αναθεώρηση. Έχουμε, απλώς, μια σύμβαση για να γίνουν έρευνες. Ο Μπάιντεν από τις πρώτες κινήσεις που έκανε ήταν η λύση της συμφωνίας για τον –υπό κατασκευή- αγωγό με τον Καναδά, παρά τις διαμαρτυρίες του καναδού πρωθυπουργού.
Η διατύπωση είναι ουδέτερη, δηλαδή δεν θα κάνουμε νέες εξορύξεις, η χώρα θα τηρήσει διεθνείς συμβάσεις, εκτός αν παραιτηθεί η άλλη πλευρά. Από εκεί και πέρα, επειδή το φυσικό αέριο θα χρησιμοποιείται για τριάντα χρόνια ακόμα, προτείνουμε να επισπευσθεί το μεταβατικό πρόγραμμα της αποκλιμάκωσης και της χρήσης και να ικανοποιηθούν οι στόχοι της Συμφωνίας του Παρισιού νωρίτερα, για παράδειγμα το 2027 και το 2040. Έτσι αφαιρούμε τη χρήση πετρελαίου και φυσικού αερίου νωρίτερα. Ο Μπάιντεν ακύρωσε έναν προκλητικό αγωγό, αλλά οι ΗΠΑ είναι αυτάρκεις ενεργειακά, παράγοντας φυσικό αέριο, με απαράδεκτο δε τρόπο άντλησης του. Το σημαντικό είναι ότι ο Μπάιντεν επανάφερε τις ΗΠΑ στη Συμφωνία του Παρισιού, και έχει ισχυρή ατζέντα πράσινης μετάβασης.
Η εξοικονόμηση ενέργειας είναι μια ανεκμετάλλευτη πηγή…
Όσον αφορά τους στόχους του 2030, φαίνεται ότι στις ΑΠΕ θα τα καταφέρουμε, ενώ στην εξοικονόμηση ενέργειας η χώρα έχει μείνει πίσω. Τονίζεται στο πρόγραμμά μας ότι το μεγάλο μέρος των πόρων και του Ταμείου πρέπει να έχει κεντρικό άξονα την εξοικονόμηση σε κατοικία, μεταφορές και στον βιομηχανικό τομέα.
Άλλωστε, όχι μόνο περιβαλλοντικά αλλά και χρηματοπιστωτικά είναι ασύμφορες οι επιχειρήσεις για εξορύξεις, γιατί δεν χρηματοδοτούνται πλέον τέτοια προγράμματα.
Για το λόγο αυτό πιθανόν να εγκαταλειφθούν κάποιες επενδύσεις, αλλά αυτό συμβαίνει την επαύριο που ευρωπαϊκές χώρες του Βορρά έχουν κτίσει ήδη τους αγωγούς που τους παρέχουν ασφάλεια, κάτι που δεν ισχύει για τον ευρωπαϊκό Νότο.
Ο Σωκράτης Φάμελλος έχει τοποθετηθεί αρνητικά για το φυσικό αέριο και τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις. Στο πρόγραμμα γιατί δεν στηρίζεται αυτή η θέση;
Δεν έχει νόημα να πάμε σε μια επιλογή εκμηδένισης του λιγνίτη και να φτιάξουμε τέσσερις καινούριες μονάδες φυσικού αερίου, που θα δουλέψουν για είκοσι χρόνια. Έχει έναν παραλογισμό αυτή η πρόταση και ο ΣΥΡΙΖΑ δικαιολογημένα ασκεί κριτική. Θέλουμε μια πιο ισορροπημένη μετάβαση. Αντί να κάνουμε υπερβολές προς τη μία ή την άλλη κατεύθυνση, χρειαζόμαστε ένα πιο ρεαλιστικό σχέδιο μετάβασης.
Η κυβέρνηση του ΣΥΡΙΖΑ κληρονόμησε ένα σχεδιασμό για τις ανεμογεννήτριες, τον οποίο δεν επιχείρησε να ακυρώσει όταν ήταν ακραίος, έστω να αμβλύνει, με αποτέλεσμα την αντιδικία με τις τοπικές κοινωνίες. Σήμερα, το πρόγραμμα τι θέση παίρνει;
Δεν ισχύει ότι η κυβέρνηση δεν περιόρισε τους γιγαντισμούς των έργων. Οι Κυκλάδες είναι χαρακτηριστικό παράδειγμα, όπου τα αρχικά σχέδια ήταν για 70 ή 80 ανεμογεννήτριες σε ένα νησί και αδειοδοτήσαμε 7-10. Το επιχείρημά μας ήταν ότι έπρεπε πρώτα να ολοκληρωθεί το ειδικό χωροταξικό για τις ΑΠΕ. Ταυτόχρονα εξαιρέσαμε περιοχές NATURA στα Περιφερειακά Σχέδια από τη χωροθέτηση ανεμογεννητριών. Αντιδράσεις υπάρχουν. Κάποιες είναι δικαιολογημένες, κάποιες όχι, όπως το επιχείρημα για «καμία αδειοδότηση στο νησί μου».
Η κεντρική ιδέα του προγράμματος για αποκεντρωμένα τοπικά δίκτυα παραγωγής και κατανάλωσης ενέργειας, με συμμετοχή των τοπικών κοινωνιών, προσδεδεμένων στις ενεργειακές ανάγκες ενός νησιού ή μιας περιφερειακής ενότητας είναι η καλύτερη απάντηση.