Ενα εντυπωσιακό πείραμα βρίσκεται σε εξέλιξη στο Πανεπιστήμιο Κρήτης. Πείραμα το οποίο αναμένεται να συμβάλει στην αλλαγή της παραδοσιακής μορφής διδασκαλίας, μελέτης και εξέτασης των φοιτητών, δηλαδή του διδακτικού μοντέλου μέσα στα ΑΕΙ. Στο Τμήμα Φυσικής το μάθημα της Κβαντομηχανικής ΙΙ οργανώνεται από τον Στέφανο Τραχανά μέσω… διαδικτυακού βίντεο. Και τα αποτελέσματα είναι εντυπωσιακά. Ωστόσο, το πείραμα δεν αφορά μόνο την πανεπιστημιακή διδασκαλία. Το Κέντρο Ανοικτών Διαδικτυακών Μαθημάτων – Mathesis των Πανεπιστημιακών Εκδόσεων Κρήτης του Ιδρύματος Τεχνολογίας και Ερευνας προσφέρει διαδικτυακά μαθήματα (MOOC) με μεγάλη απήχηση στο πλατύ κοινό. Οπως δείχνει η πρώτη έκθεση προόδου του Mathesis, στα οκτώ μαθήματα που έχουν προσφερθεί από τα τέλη του 2015, όταν ξεκίνησε με τη σημαντική συμβολή του Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος, έχουν εγγραφεί 17.000 φοιτητές. Ειδικότερα, ο αριθμός των φοιτητών που είναι ενεργοί στο μάθημα Κβαντομηχανικής –μάθημα επιλογής– υπερδιπλασιάστηκε μέσω του Mathesis. Εχουν περάσει τα δύο πρώτα μέρη του διαδικτυακού μαθήματος περίπου 100 φοιτητές, και τόσοι επίσης είναι παρόντες στις εβδομαδιαίες εργασίες τάξης, έναντι λιγότερων από 50 που ήταν ενεργοί στο μάθημα –δηλαδή απλώς παρακολουθούσαν τις διαλέξεις– στην παραδοσιακή μορφή του. «Η μεγάλη διαφορά όμως είναι ότι ο χρόνος που αφιερώνουν οι φοιτητές στο μάθημα δεν είναι χρόνος παθητικής παρακολούθησης, αλλά ενεργητικής συμμετοχής. Είναι “παίκτες”, δεν είναι θεατές», λέει ο κ. Τραχανάς.
Παράλληλα, η ποιότητα του εκπαιδευτικού υλικού είναι ασύγκριτα καλύτερη από πριν. Ενδεικτικά, ένα MOOC υποχρεώνει τον διδάσκοντα να δημιουργήσει καλά βίντεο και διαδραστικές ασκήσεις μαζί με τις λύσεις τους, οι οποίες τίθενται στη διάθεση των φοιτητών αμέσως μετά την υποβολή των απαντήσεών τους. Και βέβαια όλο το υλικό υπόκειται σε ανοικτή δημόσια αξιολόγηση…
Πολύ «κερδοφόρο» για τους φοιτητές είναι επίσης το φόρουμ, όπου μπορούν να αναρτούν τις απορίες τους και να συζητούν μεταξύ τους με όσες παρεμβάσεις από τον διδάσκοντα είναι αναγκαίες, ώστε να εστιάζεται η συζήτηση και να μην αιωρούνται αναπάντητες απορίες ή λανθασμένες τοποθετήσεις. «Είναι ένα απίστευτο κοινωνικό πείραμα», τονίζει, μιλώντας στην «Κ», ο κ. Τραχανάς.
Παράλληλα, μέσω του Mathesis, το οποίο χρησιμοποιεί την πλατφόρμα που χρησιμοποιεί το edX –ο μη κερδοσκοπικός οργανισμός που έχουν ιδρύσει το Χάρβαρντ και το ΜΙΤ για τη δημιουργία και τη διαχείριση MOOC– πολίτες μέσου και υψηλού επιπέδου (το 52% από την Αττική, αλλά και ένα 7% από το εξωτερικό) παρακολουθούν μαθήματα Φυσικής, Ιστορίας, Φιλοσοφίας. Πρόκειται για μια μορφή διάχυσης της γνώσης και επιστημονικής διπλωματίας.
Ταυτόχρονα, το Mathesis αποτελεί μέσο επιμόρφωσης των εκπαιδευτικών, αφού το 33% των φοιτητών του είναι καθηγητές.
«Στο μυαλό μου έρχονται δύο εικόνες. Η μία δείχνει ένα αμφιθέατρο με τους φοιτητές ως θεατές μιας καλής παράστασης –στην ευτυχή περίπτωση ενός καλού δασκάλου– και η άλλη μια αίθουσα με φοιτητές και καθηγητές να συζητούν για τα θέματα που καλούνται να πραγματευτούν. Και με τα κινητά ή τα tablets σε ετοιμότητα για να τους “πάνε” στην… “αίθουσα διαλέξεων” και να δουν πώς πραγματεύεται ένα παρόμοιο θέμα κάποιος άλλος από ένα MOOC. Υπηρέτησα την πρώτη “εικόνα” για πάνω από 30 χρόνια, όμως ξέρω ότι το μέλλον δεν είναι πια εκεί», επισημαίνει ο κ. Τραχανάς. Και τι είναι ένα διαδικτυακό μάθημα παρά μια νέα μορφή βιβλίου; Μήπως το βιβλιομάθημα είναι η νέα έννοια – οντότητα που γεννιέται μέσα από τη διαδικτυακή εκπαίδευση; Ενα από τα ερωτήματα που αναμένεται να απαντηθεί στο (πολύ κοντινό) μέλλον.
Μεγάλη απήχηση και εντυπωσιακοί δείκτες επιτυχίας
Αν το βασικό στοίχημα για το Mathesis, όπως και για όλα τα MOOCs διεθνώς, ήταν να φέρει την πανεπιστημιακή γνώση στον μέσο μορφωμένο πολίτη, τότε, ως προς αυτό, το αποτέλεσμα υπερβαίνει κατά πολύ τις προσδοκίες.
Συγκεκριμένα, ιδιαίτερα θετικές είναι οι γνώμες των φοιτητών του Mathesis, την ίδια στιγμή που το πρόγραμμα έχει μεγάλη απήχηση στις ομάδες στις οποίες στοχεύει. Η ομάδα «πολίτες με επιστημονικά ενδιαφέροντα και επαγγελματίες επιστήμονες» υπερβαίνει το 55% στα μαθήματα Ιστορίας και κινείται πάνω από το 40% ακόμα και στα μαθήματα Φυσικής. Εξίσου ενθαρρυντική είναι και η μεγάλη συμμετοχή –περίπου 34%– των εκπαιδευτικών, η οποία εκπληρώνει τον δεύτερο βασικό στόχο του Mathesis να προσφέρει ένα νέο μετεκπαιδευτικό πρότυπο. Ενδεικτικά είναι τα στοιχεία του Mathesis, τα οποία συγκρίνονται με τις αντίστοιχες επιδόσεις του edX – του παρόχου διαδικτυακών μαθημάτων που έχουν ιδρύσει το Harvard και το MIT. Μεταξύ των λόγων επιλογής του edX ως μέτρο σύγκρισης είναι ότι είναι μη κερδοσκοπικός οργανισμός όπως το Mathesis, το Mathesis χρησιμοποιεί την εξελληνισμένη πλατφόρμα ανοικτού κώδικα OpenEdX που δόθηκε από τους ίδιους για δημόσια χρήση και δημοσιεύουν τακτικές εκθέσεις προόδου:
• Τηρουμένων των πληθυσμιακών αναλογιών (περίπου 1 προς 100) και του «χρόνου ζωής» (1 προς 10) ανάμεσα στο Mathesis και το μέτρο σύγκρισης που επιλέχθηκε (το αμερικανικό edX), ο αριθμός των 7.000 φοιτητών που έχουν εγγραφεί στο Mathesis είναι αναλογικά μεγαλύτερος από τον αντίστοιχο του edX (περίπου 7 εκατομμύρια).
• Εχουν χορηγηθεί περίπου 6.300 βεβαιώσεις επιτυχούς παρακολούθησης. Οι βεβαιώσεις χορηγούνται μόνο σε όσους συγκεντρώσουν πάνω από το 50% των μονάδων που αντιστοιχούν στα βαθμολογούμενα συγκεντρωτικά τεστ στο τέλος κάθε εβδομάδας και στο τέλος του μαθήματος. Βεβαιώσεις απλής παρακολούθησης δεν δίνονται. Το ποσοστό των βεβαιώσεων παρακολούθησης επί του συνόλου των εγγραφέντων είναι 37%. Το αντίστοιχο ποσοστό στο edX είναι 8%, καθώς έχουν εκδοθεί 580.000 βεβαιώσεις, έναντι 7 εκατομμυρίων εγγραφέντων.
• Περίπου 3.600 φοιτητές ολοκλήρωσαν επιτυχώς τουλάχιστον ένα μάθημα μέχρι τώρα. Βέβαια, όπως λέει η έκθεση αξιολόγησης, «σχεδόν όλοι αυτοί οι φοιτητές έχουν ολοκληρώσει επιτυχώς παραπάνω από ένα μάθημα, το οποίο αφενός αποδεικνύει αναμφίβολα την ικανοποίησή τους από το πρώτο και αφετέρου δείχνει ότι το Mathesis έχει ήδη αποκτήσει έναν συμπαγή πυρήνα αφοσιωμένων φοιτητών και φίλων του».
• Το ποσοστό φοιτητών στο σύνολο των εγγραφέντων, που ολοκλήρωσαν επιτυχώς τουλάχιστον ένα μάθημα είναι περίπου 21%. Το αντίστοιχο ποσοστό στο edX είναι περίπου 4%. Περίπου 6-8% για ανθρωπιστικές επιστήμες και 2-3% για φυσικές επιστήμες και μαθηματικά.
• Ο μέσος αριθμός εγγραφομένων φοιτητών ανά μάθημα κατά κατηγορία μαθημάτων είναι 6.000 στην Ιστορία και 3.000 στη Φυσική. Με τον πληθυσμιακό παράγοντα 1 προς 100, οι αριθμοί αυτοί ισοδυναμούν με 600 και 300 χιλιάδες αντίστοιχα για μαθήματα του edX. Ενώ οι μέγιστοι αριθμοί που έχουν επιτευχθεί για ομοειδή μαθήματα στο edX είναι της τάξης των 40 έως 50 χιλιάδων.
• Από πλευράς απήχησης στα κοινωνικά δίκτυα, το Mathesis είναι από τα πιο επιτυχημένα κέντρα προσφοράς διαδικτυακών μαθημάτων διεθνώς. Ή τουλάχιστον στο πλαίσιο της κοινότητας εκείνων που χρησιμοποιούν την πλατφόρμα OpenEdX.
Τέλος, ενδεικτική της σοβαρότητας της προσπάθειας που γίνεται από τους ανθρώπους του Mathesis, θεωρείται και η απουσία υψηλών τόνων που υιοθετείται στο συμπέρασμα της έκθεσης προόδου: «Τηρουμένων των αναλογιών (πληθυσμιακών και χρόνου ζωής) το Mathesis έχει ασυνήθιστα υψηλούς δείκτες επιτυχίας. Ομως, το Mathesis βρίσκεται στο ξεκίνημά του –το edX είναι ήδη 5 χρόνων, ενώ το Mathesis μόλις 6 μηνών– και δεν έχει διανύσει ακόμα τον κύκλο αρχικής “εκτίναξης” και κατοπινής “προσγείωσης” σε χαμηλότερα επίπεδα, που έχει παρατηρηθεί σε όλα τα διεθνή MOOCs. Η διεθνής εμπειρία επιβάλλει λοιπόν να αποφεύγουμε υπεραισιόδοξες εκτιμήσεις».
Υψηλή ποιότητα στο χαμηλότερο δυνατό κόστος
Το κόστος πέφτει όσο αυξάνεται ο αριθμός των χρηστών των ανοιχτών μαζικών διαδικτυακών μαθημάτων (MOOC – Massive Open Online Courses). Από την άλλη, η ποιότητα κοστίζει.
Ειδικότερα, σύμφωνα με τα στοιχεία του Mathesis, το κόστος ανά εκπαιδευόμενο κατά μέσον όρο για όλα τα μαθήματα φθάνει στα 13 ευρώ, ενώ για τα μαθήματα Φυσικής είναι 30 ευρώ και για τα μαθήματα Ιστορίας 9 ευρώ. Η μεγάλη «ψαλίδα» μεταξύ των δύο τιμών οφείλεται στις παραμέτρους κάθε μαθήματος.
Συγκεκριμένα, όπως λέει η πρώτη έκθεση προόδου του Mathesis, το κόστος παραγωγής ενός MOOC μπορεί να έχει μια τεράστια διακύμανση. Μπορεί να εκτιναχθεί (π.χ. για τα αμερικανικά MOOCs) έως και σε πάνω από 300 χιλιάδες δολάρια (ιδίως αν χρησιμοποιήσει κανείς επαγγελματία σκηνοθέτη) ή να περιοριστεί στα 40 χιλιάδες δολάρια, αν γίνουν οι φτηνότερες δυνατές επιλογές. Η επιλογή του Mathesis είναι να αποφύγει τις πολύ φτηνές –και ποιοτικά προβληματικές– λύσεις, αλλά πέραν αυτού να κινηθεί στο οικονομικότερο δυνατό επίπεδο. «Οχι μόνο γιατί αυτό επιβάλλουν οι περιορισμένοι πόροι του, αλλά γιατί θεωρούμε ότι πρέπει να προσφέρουμε ένα βιώσιμο παράδειγμα ελληνικών MOOCs καλής ποιότητας που και άλλοι θα μπορέσουν να το μιμηθούν. Διότι τα εύκολα χρήματα των διαφόρων ΕΣΠΑ κάποτε τελειώνουν και τα κοστολόγια που έχουν καθιερωθεί εκεί –συχνά 10 προς 1 με τον πραγματικό κόσμο– όχι μόνο μελλοντική βιωσιμότητα δεν εγγυώνται, αλλά μάλλον την υπονομεύουν», όπως παρατηρεί ο κ. Τραχανάς.
Το στοίχημα του Mathesis ήταν και είναι διπλό: Να εξασφαλίσει την καλύτερη δυνατή ποιότητα μαθημάτων –εκπαιδευτική και τεχνολογική– με το χαμηλότερο δυνατό κόστος. Διότι μόνο έτσι θα μπορέσει να οικοδομηθεί (και να γίνει κτήμα του προσωπικού του Mathesis) μια κουλτούρα ποιότητας αλλά και μια παραγωγική νοοτροπία που θα εγγυώνται τη βιωσιμότητα του εγχειρήματος στο μέλλον. Στα μαθήματα θετικών επιστημών, π.χ., ο φτηνότερος τρόπος –που επιτρέπει στον καθηγητή να «γυρίσει» μόνος του το μάθημα στο γραφείο ή το σπίτι του– είναι με χρήση ταμπλέτας με ηλεκτρονική γραφίδα. Ενώ ο ακριβότερος είναι σε στούντιο με δύο κάμερες –μία για το πρόσωπο και μία πάνω από τη δεσμίδα χαρτιού όπου γράφονται οι εξισώσεις– οπότε, πέρα από τη διαρκή παρουσία του τεχνικού, απαιτείται μετά πολύωρο μοντάζ ώστε να εναλλάσσεται διαρκώς το πρόσωπο (σε πλήρη οθόνη) με την εικόνα των γραφόμενων στο χαρτί. Με χρόνο μοντάζ περίπου εξαπλάσιο έως οκταπλάσιο από τη διάρκεια του βίντεο, το κόστος μαθημάτων αυτού του τύπου μπορεί να είναι μέχρι και πενταπλάσιο από άλλα. Ομως οι σχετικές έρευνες δείχνουν επίσης ότι τέτοια μαθήματα –με ζωντανό γράψιμο και ανθρώπινη παρουσία– κρατούν την προσοχή των φοιτητών περίπου 4 φορές περισσότερο από άλλα, ιδίως μάλιστα από εκείνα όπου ο δάσκαλος απλώς σχολιάζει κείμενα ή εικόνες από power point που έρχονται διαδοχικά στην οθόνη.
Οι βιντεοσκοπήσεις
«Στις χαμηλού κόστους ανήκουν και οι βιντεοσκοπήσεις τάξης που μπορεί να είναι από πολύ καλές –αν ο εικονολήπτης ξέρει να εναλλάσσει μακρινά και κοντινά πλάνα κατά περίσταση– έως άθλιες όπου κάπου στην αίθουσα έχει “παρκαριστεί” μια κάμερα και κανείς δεν νοιάζεται αν τα γραφόμενα στον πίνακα είναι ορατά ή όχι! (Κάποια “παραδοτέα” ορισμένων προγραμμάτων ΕΣΠΑ δεν αποφεύγουν, δυστυχώς, τη διολίσθηση σ’ αυτό το επίπεδο. Οπου το κόστος είναι τότε πραγματικά μηδενικό.) Καλές βιντεοσκοπήσεις τάξης μπορούν, βεβαίως, να χρησιμοποιηθούν και σε MOOCs –και ένα μικρό ποσοστό των μαθημάτων του edX είναι τέτοιου τύπου–, αρκεί να κοπούν εκ των υστέρων σε κατάλληλα μικρά βίντεο. Ομως η δική μας –αλλά και η διεθνής– εμπειρία δείχνει ότι το ίδιο μάθημα βιντεοσκοπημένο σε στούντιο διαρκεί περίπου το 40% της βιντεοσκόπησης τάξης. Για λόγους προφανείς: Π.χ. ότι στην αίθουσα διδασκαλίας ο καθηγητής –προκειμένου να μην χάσει το πιο αδύναμο κομμάτι της τάξης– αναγκάζεται να τονίζει και να ξανατονίζει κάποια βασικά πράγματα, το οποίο όμως δεν είναι απαραίτητο στη διαδικτυακή μορφή τού μαθήματος, αφού τότε ο φοιτητής έχει τη δυνατότητα να ξαναπαίξει το κομμάτι που τον ενδιαφέρει», λέει η έκθεση.
Επομένως, η «πειραματική τιμή» του Mathesis για το πραγματικά πλήρες κόστος ενός ελληνικού MOOC (με την επιφύλαξη της υποσημείωσης), με όλες τις γενικές δαπάνες επιμερισμένες στα μαθήματα, είναι της τάξης των 15.000 ευρώ. Ποσό που κρίνεται λογικό με δεδομένο ότι τόσο περίπου κοστίζουν η προετοιμασία και η πρώτη έκδοση ενός διδακτικού βιβλίου Μαθηματικών ή Φυσικής μεσαίου μεγέθους και χωρίς επιμερισμό των γενικών εξόδων του εκδοτικού οίκου.
