Αυτές τις μέρες συμπληρώνονται έξι χρόνια από την αποκάλυψη του ταφικού μνημείου στον λόφο Καστά της Αμφίπολης, ενός μνημείου σημαντικού για την πολιτιστική κληρονομιά της χώρας. Αποτελεί προστιθέμενη αξία για τον αρχαιολογικό χώρο της Αμφίπολης, ο οποίος, με μια ολιστική προσέγγιση μαζί με το πολύ ενδιαφέρον αρχαιολογικό μουσείο και το φυσικό κάλλος του τόπου, ευελπιστούμε να αναδειχθεί σε έναν σπουδαίο αρχαιολογικό προορισμό, συμβάλλοντας καθοριστικά στην οικονομική ενίσχυση της περιοχής.
Τα σοβαρά προβλήματα και ο τρόπος ανασκαφής
Οσο μοναδικό είναι το μνημείο, άλλο τόσο σημαντικό είναι και το έργο αποκατάστασης και ανάδειξής του. Ενα έργο σύνθετο, υψηλού προϋπολογισμού, που απαιτεί πολλή προσοχή, μεγάλη υπομονή και μεγάλο χρονικό διάστημα εκτέλεσης. Γενικώς, η ανασκαφή, η μελέτη και η αποκατάσταση ενός μνημείου, ως διαδικασίες υψηλής εξειδίκευσης με ιδιαίτερες απαιτήσεις, πρέπει να τίθενται σε διεπιστημονική βάση σύμφωνα με τη διεθνή εμπειρία και την επιστημονική δεοντολογία και να μένουν μακριά από επικοινωνιακές υπερβολές. Είναι ευρύτατα γνωστό ότι στο συγκεκριμένο ταφικό μνημείο επιβλήθηκαν πρακτικές ταχείας αποκάλυψης χάριν της ειδησεογραφικής κάλυψης της ανασκαφικής διαδικασίας σε συμπιεσμένο τηλεοπτικό χρόνο. Τα σοβαρά προβλήματα που αντιμετωπίζει το μνημείο και οι δυσκολίες που έχουν ανακύψει για την αποκατάσταση και την ανάδειξή του, αλλά και για την αρχαιολογική ερμηνεία του, οφείλονται σε μεγάλο βαθμό στον τρόπο ανασκαφής του το 2014. Ο τρόπος διεξαγωγής των πρωτόγνωρων σε μέθοδο και ταχύτητα ανασκαφικών εργασιών εξέθεσε το μνημείο σε κίνδυνο – για την αντιμετώπιση του οποίου κλήθηκε εσπευσμένα από την τότε ηγεσία ειδικός πολιτικός – και έχει εγείρει πολλά ερωτηματικά ως προς την τήρηση της αποδεκτής από την παγκόσμια επιστημονική κοινότητα πρακτικής και δεοντολογίας. Η αποχωμάτωση του λόφου-τύμβου και η εκτεταμένη χρήση εκσκαφικών μηχανημάτων αποδυνάμωσαν το μνημείο, με συνέπεια να καταστεί αναγκαία η πολύ πυκνή υποστύλωση που τοποθετήθηκε κατά τη διάρκεια των ανασκαφικών εργασιών ως αναπόφευκτο προσωρινό μέτρο.
Δεν είχα μέχρι σήμερα πρόθεση να ανασκαλέψω το τραυματικό θέμα της ανασκαφής του ταφικού μνημείου του λόφου Καστά στην Αμφίπολη, όμως η συνεχώς επαναλαμβανόμενη αναφορά στα ΜΜΕ, κυρίως από την υπουργό Πολιτισμού κυρία Λίνα Μενδώνη, για εγκατάλειψη και απαξίωση του μνημείου, για αδράνεια και απραξία κατά το διάστημα 2015-2019 σε σχέση με την προστασία και ανάδειξή του, και επειδή πρόκειται για εντελώς ανακριβή και παραπλανητική πληροφόρηση, με υποχρεώνει ως πρώην γενική γραμματέα του ΥΠΠΟΑ να υπενθυμίσω τα εξής, τα οποία επανειλημμένως έχουν ανακοινωθεί στον Τύπο:
Ανεξάρτητα από τον τρόπο που πραγματοποιήθηκε η ανασκαφή το έτος 2014, λόγω της σπουδαιότητας του μνημείου όλοι οι υπουργοί Πολιτισμού της προηγούμενης κυβέρνησης έδωσαν απόλυτη προτεραιότητα και ιδιαίτερη βαρύτητα στη λήψη προσωρινών μέτρων εξασφάλισης και προστασίας του και ταυτόχρονα στη μακροπρόθεσμη προστασία και ανάδειξή του, επενδύοντας πόρους και τεχνογνωσία. Και αυτό, μέσα σε ένα ζοφερό κλίμα καθημερινών επιθέσεων στον Τύπο από την αντιπολίτευση, η οποία ζητούσε επιμόνως να ανοίξει αμέσως το μνημείο και να συνεχιστούν αμέσως οι ανασκαφές, ενώ γνώριζαν ότι δεν ήταν εφικτό, όπως έχει αποδειχθεί και σήμερα.
20 παρά… ένα βήματα για τη θωράκιση της ανασκαφής
Οι Γενικές Διευθύνσεις, όλες οι αρμόδιες Διευθύνσεις της Κεντρικής Υπηρεσίας του υπουργείου Πολιτισμού, η Επιτελική Δομή ΕΣΠΑ και η Εφορεία Αρχαιοτήτων Σερρών ασχολήθηκαν κατά προτεραιότητα με το θέμα, με συντονισμένες ενέργειες βάσει συγκεκριμένου προγραμματισμού, σύμφωνα με τις αρχές και τη δεοντολογία που διέπουν τις επεμβάσεις των μνημείων, ενώ με δελτία Τύπου ενημερωνόταν το κοινό.
1. Το έτος 2015, με συνεχείς συσκέψεις και αλλεπάλληλες αυτοψίες των στελεχών του υπουργείου, έγινε συστηματική καταγραφή των προβλημάτων που αντιμετώπιζε το μνημείο και εξασφαλίστηκαν οι απαιτούμενες πιστώσεις για τις πρώτες κατεπείγουσες εργασίες προστασίας του. Τους χειμωνιάτικους μήνες 2014-2015, με τις βροχοπτώσεις, οι μαλακές γαίες των μεγάλων κάθετων παρειών που δημιουργήθηκαν από την υπερβολική αποχωμάτωση του τύμβου είχαν αρχίσει να καταπίπτουν. Μέσα στο 2015 ανατέθηκαν, εισήχθησαν στο ΚΑΣ και εγκρίθηκαν οι αναγκαίες μελέτες, βάσει των οποίων ολοκληρώθηκαν οι εργασίες άμεσης προστασίας του ίδιου του μνημείου, όσο και μερικής αποκατάστασης του αναγλύφου της περιοχής με την εξασφάλιση των πρανών με χωματουργικές εργασίες και εργασίες αποστράγγισης. Επίσης, ελήφθησαν κατεπείγοντα μέτρα για την προστασία τμημάτων του περιβόλου. Προηγήθηκαν ανασκαφικές τομές και στρωματογραφικές διερευνήσεις στον λόφο. Τις χωματουργικές εργασίες ανέλαβε η εταιρεία ΓΕΚ ΤΕΡΝΑ στο πλαίσιο των δράσεων εταιρικής κοινωνικής ευθύνης. Με τον τρόπο αυτόν θωρακίστηκαν και προστατεύτηκαν ο λόφος και το μνημείο. Στις παραπάνω εργασίες σημαντική υπήρξε η συμβολή του Δήμου Αμφίπολης.
2. Ταυτόχρονα, το 2015 συντάχθηκαν και έγιναν αποδεκτές από το ΚΑΣ οι προκαταρκτικές μελέτες συντήρησης των δαπέδων, του θριγκού της τρίτης αίθουσας, των επιχρισμάτων και των τοιχογραφιών. Το 2018 εγκρίθηκε η μελέτη της συντήρησης των αρχιτεκτονικών μελών, του γλυπτού διακόσμου και της θύρας.
3. Ηλεκτροδοτήθηκε το μνημείο, βελτιώθηκε η πρόσβαση στον χώρο και υλοποιήθηκαν περιφράξεις και υποδομές ασφάλειας και φύλαξης.
4. Πραγματοποιήθηκαν σωστικές εργασίες συντήρησης γύρω και μέσα στο μνημείο, σε τακτά χρονικά διαστήματα, καθώς και αναλύσεις με ειδικές μεθόδους και μηχανήματα.
5. Εγινε προμήθεια και εγκατάσταση κατάλληλων συστημάτων για τη σταθερή παρακολούθηση των μεταβολών της θερμοκρασίας και της υγρασίας καθώς και των μικρομετακινήσεων στο εσωτερικό του μνημείου.
6. Συντάχθηκε φάκελος αναγκαστικής απαλλοτρίωσης 16 γειτονικών αγρών. Οι διαδικασίες έφτασαν στο τελικό στάδιο το 2019.
7. Παράλληλα με τις μελέτες που εκπονήθηκαν και εγκρίθηκαν από το ΚΑΣ δρομολογήθηκε και η αρχιτεκτονική μελέτη.
8. Σημαντικό σημείο για την προώθηση των εργασιών υπήρξε η ένταξη στο ΕΣΠΑ 2014-2020 του έργου της στερέωσης, αποκατάστασης και ανάδειξης του μνημείου. Χάρη στις προκαταρκτικές εργασίες και μελέτες το έργο είχε ωριμάσει και το 2017 τέθηκαν οι κύριοι άξονες των απαιτούμενων παρεμβάσεων. Το σχετικό τεχνικό δελτίο, προϋπολογισμού 1.500.000 ευρώ, υποβλήθηκε στην Περιφέρεια Κεντρικής Μακεδονίας και εγκρίθηκε, αφού σε πρώτη φάση η Περιφέρεια επέλεξε την απευθείας απόρριψη όχι μόνο του τεχνικού δελτίου της Αμφίπολης αλλά και των υπόλοιπων προτάσεων του ΥΠΠΟΑ για σημαντικά έργα στην Κεντρική Μακεδονία, σε αντίθεση με άλλες Περιφέρειες της χώρας. Τελικά όλες οι προτάσεις εγκρίθηκαν τον Νοέμβριο του 2017, αφού όμως είχε προηγηθεί αψυχολόγητα θόρυβος, τεχνηέντως κατά τη γνώμη μας, για διασπορά δυσμενών εντυπώσεων.
Μετά την ένταξη στο ΕΣΠΑ το έργο άρχισε να εξελίσσεται σύμφωνα με το χρονοδιάγραμμα του προγράμματος.
9. Ιδιαίτερη βαρύτητα δόθηκε στις σύνθετες διαδικασίες πρόσληψης εξειδικευμένου τεχνικού συμβούλου με τη διενέργεια διαγωνισμού με ποιοτικά κριτήρια. Η συνδρομή του τεχνικού συμβούλου είναι κρίσιμη τόσο λόγω των κατασκευαστικών ιδιαιτεροτήτων του μνημείου, όσο και λόγω των προβλημάτων που προκλήθηκαν από την ανασκαφική διαδικασία. Τεχνικός σύμβουλος αναδείχθηκε πολιτικός μηχανικός, ο οποίος γνωρίζει καλά το μνημείο.
10. Εγκαταστάθηκε το εργοτάξιο με αναδιαμόρφωση του εργοταξιακού χώρου με την προμήθεια και τοποθέτηση οικίσκων και containers.
11. Ξεκίνησαν η μεταφορά των διάσπαρτων λίθων για την αποκατάσταση του μνημείου και η ομαδοποίηση των πώρινων διάσπαρτων αρχιτεκτονικών μελών που προέρχονται από την ανασκαφή.
12. Αντικαταστάθηκε η προσωρινή στερεωτική διάταξη υποστύλωσης του μνημείου με νέα ειδικού σχεδιασμού, η οποία το εξασφαλίζει πλήρως και παρέχει τη δυνατότητα ευχερούς εκτέλεσης του εργασιών.
13. Πραγματοποιήθηκαν αναλύσεις και έλεγχοι αντοχής των αρχαίων δομικών υλικών μετά την επιλογή δειγμάτων λίθου από το μνημείο.
14. Προγραμματίστηκαν γεωτρητικές δειγματοληψίες για τη συμπλήρωση των γεωστατικών μελετών.
15. Ξεκίνησε η διενέργεια αρχαιολογικών τομών προς υποστήριξη των αναστηλωτικών εργασιών.
16. Ξεκίνησε η πρώτη φάση συντήρησης του τοιχογραφικού και γλυπτού διακόσμου.
17. Μαζί με την αρχιτεκτονική μελέτη προχώρησε και η μελέτη δομικής παθολογίας, με όριο το τέλος του 2019 για υποβολή στο ΚΑΣ.
18. Υλοποιήθηκε η προσωρινή έκθεση της κεφαλής της Σφίγγας στο Αρχαιολογικό Μουσείο Αμφίπολης ώστε να δοθεί η ευκαιρία στους επισκέπτες να θαυμάσουν από κοντά ένα εμβληματικό στοιχείο της εισόδου του μνημείου.
19. Παράλληλα, εντάχθηκε στο INTERREG και ξεκίνησε η υλοποίηση έργου 276.000,00 ευρώ στον αρχαιολογικό χώρο της Αμφίπολης, με αντικείμενο τη δημιουργία δικτύου διαδρομών περιήγησης επισκεπτών στα περισσότερα από τα ανασκαμμένα μνημεία.
Το υπουργείο βαδίζει στον δρόμο που έχει ανοιχτεί
Σήμερα, έναν χρόνο μετά, τι γίνεται; Ακολουθείται ακριβώς το πρόγραμμα που καθορίστηκε τα έτη 2015-2019. Ο,τι γίνεται σήμερα για τη σωτηρία κατ’ αρχάς και την ανάδειξη στη συνέχεια του μνημείου σχεδιάστηκε, συντονίστηκε και εφαρμόστηκε κατά τα έτη 2015-2019 από το ίδιο προσωπικό, με το οποίο σήμερα συνεργάζεται η νέα πολιτική ηγεσία. Γιατί, βεβαίως, η διοίκηση έχει συνέχεια και η νυν ηγεσία οφείλει να συνεργαστεί για να συνεχιστεί και να ολοκληρωθεί κατά το δυνατόν το έργο, ανάλογα με τα χρονοδιαγράμματα, όπως αρμόζει σε ένα κράτος δικαίου. Ως νέο έργο υπήρξε η συνεργασία με το ΑΠΘ για γεωφυσική διερεύνηση στο μνημείο, γύρω από αυτό και στον λόφο 133.
Τα παραπάνω μπορεί να χαλούν μια ωραία επικοινωνιακή ιστορία κινδυνολογίας, αλλά είναι προφανές ότι η λήψη των άμεσων μέτρων προστασίας και όσες ενέργειες προαναφέρθηκαν μόνο εγκατάλειψη και απαξίωση δεν μαρτυρούν. Συνεπές το υπουργείο Πολιτισμού είχε θέσει σε απόλυτη προτεραιότητα την προστασία και αποκατάσταση του σημαντικού μνημείου στην Αμφίπολη στο πλαίσιο ενός ολοκληρωμένου προγράμματος ανάδειξης του ίδιου και της αρχαίας πόλης της Αμφίπολης στη βάση της επιστημονικής δεοντολογίας και της διεπιστημονικής συνεργασίας, με σταθερά βήματα, συντεταγμένο τρόπο και χωρίς βιασύνη, όπως απαιτεί ένα σύνθετο έργο υψηλής εξειδίκευσης.
Δεν περιμένει, βέβαια, κανείς υπό τις παρούσες συνθήκες να γίνεται αναφορά στη συμβολή των «άλλων» κατά τα προηγούμενα έτη, πολύ δε περισσότερο όταν πρόκειται για το μνημείο της Αμφίπολης. Κάτι τέτοιο χρειάζεται γενναιότητα. Αλλο όμως η σιγή και άλλο να γίνεται το άσπρο μαύρο και να εξαπολύονται κατηγορίες για εγκατάλειψη και αδράνεια κατά το διάστημα 2015-2019. Επειδή αυτό παρατηρείται και σε άλλες περιπτώσεις ανά την επικράτεια, σαν μια προσπάθεια να σβηστεί, να διαγραφεί, να ξεχαστεί και να αντιστραφεί ό,τι έχει συντελεστεί τα τελευταία χρόνια, δεν θα θέλαμε να πιστέψουμε ότι αυτό αποτελεί προσφιλή τακτική της υπουργού. Εξάλλου, η αναφορά σε απραξία και άλλες συναφείς εκφράσεις αποτελούν προσβολή όλης της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας: γενικών διευθυντών, διευθυντών, τμηματαρχών, τακτικού και έκτακτου προσωπικού.
Η πορεία των έργων και ο σεβασμός στα μνημεία
Κατά την προηγούμενη τετραετία, η αντιμετώπιση των θεμάτων προστασίας, συντήρησης και ανάδειξης των μνημείων γινόταν με μεθοδικότητα, κατανόηση, νηφαλιότητα και σεμνότητα, μέσα σε ένα κλίμα άριστης συνεργασίας, σύμπνοιας και αλληλοσεβασμού, εν τέλει δημοκρατικότητας, χωρίς φιέστες, περιττά έξοδα και συνεχείς φωτογραφίσεις, για το καλό των ίδιων των μνημείων. Τα μνημεία ουδέποτε αντιμετωπίστηκαν ως πηγή άντλησης έπαρσης και προσωπικής ανάδειξης. Περιοριστήκαμε αυστηρά στην προστασία και στη δική τους ανάδειξη. Ετσι τα έργα προχωρούσαν και ολοκληρώνονταν χωρίς τυμπανοκρουσίες, χωρίς εμμονική προσπάθεια σπίλωσης της προηγούμενης ηγεσίας, παρά τις διαρκείς προκλήσεις, και με κατανόηση και άμεσα αντανακλαστικά σε περιπτώσεις όπου τυχόν οι συνθήκες επέβαλλαν την αλλαγή ενός χρονοδιαγράμματος. Τα έργα προχωρούσαν με τον σεβασμό που απαιτούν τα μνημεία και οι άνθρωποί τους, χωρίς βιασύνη, ασφυκτική πίεση και εκβιαστική ατμόσφαιρα, που συνεπάγονται λάθη, συχνά μη αναστρέψιμα. Αυτό το κλίμα είναι το ενδεδειγμένο και το ίδιο θα έπρεπε να επικρατεί, κατά τη γνώμη μας, και σήμερα, άλλως αλίμονο κατ’ αρχάς στα μνημεία όσο και στους ταγμένους να τα προστατεύουν. Η πολιτιστική κληρονομιά, όπως δεν προσφέρεται για εθνικιστική εκμετάλλευση, δεν μπορεί και δεν πρέπει να γίνεται αντικείμενο πολιτικής εκμετάλλευσης ή (κατά την προσφιλή έκφραση της κυρίας Μενδώνη) εργαλειοποίησης.
Η κυρία Μαρία Ανδρεαδάκη-Βλαζάκη είναι επίτιμη γενική διευθύντρια Αρχαιοτήτων και Πολιτιστικής Κληρονομιάς, πρώην γενική γραμματέας υπουργείου Πολιτισμού.