Η άμμος και το χαλίκι είναι τα πλέον εξαγόμενα υλικά στον κόσμο, υπερβαίνοντας τα ορυκτά καύσιμα και τη βιομάζα (μετρούμενα κατά βάρος).
Η αυξανόμενη έλλειψη άμμου σε μέρη του κόσμου είναι ένα σύγχρονo σοβαρό ζήτημα και συνδέεται με τα πάντα, από το οργανωμένο έγκλημα μέχρι τις φυσικές καταστροφές. Για τους περισσότερους η άμμος φαντάζει ως ένας απεριόριστος πόρος και είναι φυσικά δύσκολο να φανταστεί κανείς πώς η άμμος μπορεί να μην φτάνει, όταν στις ερήμου του κόσμου υπάρχει προφανώς μια ατέρμονη προμήθεια.
Αλλά δεν είναι όλες οι άμμοι ίδιες. Υπάρχουν πολλά είδη άμμου και μόνο κάποια από αυτά χρησιμοποιούνται στην ανθρώπινη δραστηριότητα. Η λεπτή άμμος της Σαχάρας, για παράδειγμα, δεν παράγει κατάλληλο δομικό υλικό. Έτσι, η εξόρυξη πρέπει να γίνει στις όχθες των ποταμών και των ακτών. Η άμμος λοιπόν όχι μόνο δεν είναι απεριόριστη αλλά ταυτόχρονα η ανεξέλεγκτη χρήση της προκαλεί τεράστια περιβαλλοντικά προβλήματα.
Κι όμως, η άμμος τελειώνει…
Η άμμος είναι ο δεύτερος σε ζήτηση φυσικός πόρος παγκοσμίως, μετά το νερό, γιατί πολύ απλά χρησιμοποιείται παντού. Oικοδόμοι σε όλο τον κόσμο, χρησιμοποιούν άμμο από λατομεία, ποτάμια, θάλασσες, ωκεανούς και λίμνες για να ενισχύσουν πολλά από τα υλικά τους όπως το τσιμέντο και τα χρώματα. Tη χρησιμοποιούμε ως βασικό συστατικό στην παραγωγή γυαλιού, ηλεκτρονικών ειδών και – το σημαντικότερο – σκυροδέματος (δομικό υλικό), αλλά η αυξανόμενη ανάγκη για υλικά κατασκευής σημαίνει ότι η άμμος εξαντλείται.
Σχεδόν τίποτα δεν μπορεί να κατασκευαστεί, δίχως άμμο. Το Πρόγραμμα των Ηνωμένων Εθνών για το Περιβάλλον εκτιμά ότι το 2012 ο κόσμος χρησιμοποίησε σχεδόν 30 δισεκατομμύρια τόνους άμμου για την κατασκευή σκυροδέματος -ποσότητα αρκετή για την ανέγερση ενός τείχους ύψους 27 μέτρων και αντίστοιχου πλάτους γύρω από τον ισημερινό.
Κι ενώ πολλά έχουν γραφεί για την επίπτωση που έχουν τα έργα υποδομής στο περιβάλλον, ελάχιστη προσοχή έχει δοθεί στις επιπτώσεις από την εξόρυξη πρώτων υλών, όπως η άμμος, για την κατασκευή αυτών των έργων. Καθώς οι επιστήμονες κρούουν τον κώδωνα κινδύνου γι’ αυτό το νέο πρόβλημα, καθίσταται σαφές ότι η έλλειψη άμμου είναι ένα ζήτημα με σημαντικές κοινωνικοπολιτικές, οικονομικές και περιβαλλοντικές επιπτώσεις.
Η δρ Ορόρα Τόρες του Γερμανικού Κέντρου Έρευνας για την Ολοκληρωμένη Βιοποικιλότητα ερεύνησε την τελευταία διετία με τους συνεργάτες της σε βάθος το θέμα και δημοσίευσε πρόσφατα τα πορίσματά της στην επιθεώρηση Science.
Σύμφωνα με την έρευνά της η αμμοληψία προκαλεί διάβρωση των ακτών, καταστρέφει οικοσυστήματα, δημιουργεί περιβάλλοντα που ευνοούν τη μετάδοση ασθενειών, ενώ σπέρνει τους σπόρους για φυσικές καταστροφές, όπως οι καταιγίδες και τα τσουνάμι. Αυτό αποδείχθηκε στη Σρι Λάνκα, όπου οι εκτεταμένες αμμοληψίες πριν το τσουνάμι του 2004 έκαναν τα κύματα πιο καταστροφικά απ΄ ό,τι θα ήταν σε αντίθετη περίπτωση. «Οι ακτές εξαφανίστηκαν και έτσι δεν υπήρχε φυσικό φράγμα για να σταματήσει τις πλημμύρες», επεσήμανε η Τόρες.
Η υπεραξία από την εκμετάλλευση της άμμου
Ιστορικά, η άμμος είναι ένας κοινός πόρος που εξάγεται και χρησιμοποιείται τοπικά. Ωστόσο, ο συνδυασμός περιφερειακών ελλείψεων, αυξημένης ζήτησης και εκτίμησης των περιβαλλοντικών επιπτώσεων της εξόρυξης άμμου έχει μετατρέψει την άμμο από ένα τοπικό προϊόν σε ένα ακριβό, παγκοσμιοποιημένο αγαθό.
Η εμπορική αξία της άμμου αυξήθηκε σχεδόν έξι φορές τα τελευταία 25 χρόνια. Μόνο στις ΗΠΑ, όπου η παραγωγή της αυξήθηκε κατά 24% την τελευταία πενταετία, η βιομηχανία άμμου κερδίζει περίπου 9 δισ. δολάρια. Αν και τα ποσοστά εισαγωγής άμμου είναι υψηλά σε ολόκληρη την Ευρώπη και τη Βόρεια Αμερική, οι μεγαλύτεροι καταναλωτές άμμου είναι τα ταχέως αναπτυσσόμενα ασιατικά έθνη.
Η οικοδομική έκρηξη στην Κίνα, που χρησιμοποίησε τη διετία 2011-2013 περισσότερο μπετόν απ’ ό,τι οι ΗΠΑ ολόκληρο τον εικοστό αιώνα, και στην Ινδία έχουν αυξήσει τις ανάγκες. Η Σιγκαπούρη στο μεταξύ κατέχει τα πρωτεία στις εισαγωγές παγκοσμίως καθώς την τελευταία 40ετία επέκτεινε τα εδάφη της ρίχνοντας εκατομμύρια τόνους άμμου στον ωκεανό.
Καθώς οι χώρες επεκτείνονται, κατασκευάζοντας ατέλειωτους δρόμους και μεγαλειώδη τεράστια κτίρια, η ζήτηση για άμμο όλο και αυξάνεται. Κάθε μέρα στην Ινδία αφαιρούνται 5.500 – 6.000 φορτηγά άμμου (περίπου 20 τόνοι το καθένα) από τις γραφικές παραλίες και τις 17 λεκάνες απορροής της πολιτείας Ταμίλ Ναντού στην Ινδία, σύμφωνα με την κρατική κυβέρνηση.
Τροφοδοτούμενη από την έκρηξη της ακίνητης περιουσίας, που εκτιμάται ότι θα δημιουργήσει 180 δισεκατομμύρια δολάρια ετησίως έως το 2020, η Ινδία πραγματοποιεί εκσκαφές 500 εκατομμύρια τόνων άμμου κάθε χρόνο, τροφοδοτώντας μια βιομηχανία αξίας άνω των 50 δισεκατομμυρίων δολαρίων. Και η ανάγκη της Ινδίας για άμμο αναμένεται να μεγαλώσει, καθώς η κυβέρνηση σκοπεύει να χτίσει περίπου 60 εκατομμύρια νέες, οικονομικά προσιτές κατοικίες μεταξύ του 2018 και του 2024.
Ομως, αυτή η έκρηξη ζήτησης για άμμο έπληξε τους ντόπιους και τραυμάτισε τα οικοσυστήματα. Οι κοινότητες που εξαρτώνται από τα ποτάμια και την παραλία στο Ταμίλ Ναντού θεωρούν ότι απειλείται ο βιοπορισμός τους, ενώ τα ενδιαιτήματα και οι τοπικές τροφικές αλυσίδες χάνουν την ισορροπία τους. Η Ινδία δεν είναι η μόνη. Οι μαζικές επιχειρήσεις εξόρυξης άμμου πραγματοποιούνται από τη μια πλευρά του πλανήτη έως την άλλη στη Νοτιοανατολική Ασία και το Μαρόκο, στη Νότια Αφρική, μέχρι τις Ηνωμένες Πολιτείες και την Καραϊβική.
Οι μαφίες της άμμου
Καθώς η άμμος γίνεται μεγάλη επιχείρηση, το εμπόριο άμμου έχει προσελκύσει ακόμη και μαφιόζους. Υπάρχουν μέρη του κόσμου όπου το φαινόμενο της «αμμοθηρίας» είναι εξαιρετικά διαδεδομένο και προκαλεί έντονη ανησυχία. Η «μαφία της άμμου» στην Ινδία εκβιάζει τους ντόπιους και τους αναγκάζει να μαζεύουν την άμμο από τις παραλίες για να την εξάγει μαζικά. Στο Μαρόκο και την Καραϊβική, ανάλογα κυκλώματα «απογυμνώνουν» τις ακτές από την άμμο.
Η Σιγκαπούρη και το Κατάρ πληρώνουν πολλά για να εισάγουν άμμο από το εξωτερικό. Η άμμος της Αυστραλίας, μεταφέρθηκε πολλές εκατοντάδες χιλιάδες μίλια για να καταλήξει στην έρημο του Ντουμπάι, όπου κατασκευάστηκε ο πύργος Burj Khalifa. Η ζήτηση είναι τέτοια που έχουν παρατηρηθεί ακόμη και φαινόμενα λαθρεμπορίας. «Επειδή η άμμος έγινε ξαφνικά ένας ιδιαίτερα πολύτιμος φυσικός πόρος, έκαναν την εμφάνισή τους “μαφίες της άμμου” που κάνουν μπίζνες εκατομμυρίων δολαρίων. Μάλιστα το 2017, εκατοντάδες άνθρωποι δολοφονήθηκαν εξαιτίας των συγκρούσεων μεταξύ των μαφιών άμμου», λέει η Τόρες.
Το πρόβλημα είναι ιδιαίτερα οξύ , αλλά σύμφωνα με τον Δρα Πασκάλ Πελούτσι, συντάκτη έκθεσης των Ηνωμένων Εθνών για το θέμα με τον τίτλο «Άμμος, σπανιότερη από όσο νομίζουμε», οι παράνομες αμμοληψίες είναι ευρέως διαδεδομένες στον πλανήτη λόγω της ελλιπούς εποπτείας από τις Αρχές και της διαφθοράς.
Όταν πήγαν ερευνητές πριν από μερικά χρόνια στο Νεγκρίλ της Τζαμάικα, βρέθηκαν μπροστά σε μια τεράστια έκπληξη. Για τη διάβρωση της δυτικής ακτής δεν ευθύνονταν φυσικά φαινόμενα αλλά η τοπική μαφία. Ένοπλοι κουκουλοφόροι πήγαιναν τις νύχτες στις παραλίες και σήκωναν τόνους άμμου για να την πουλήσουν στη μαύρη αγορά.
Οι συνέπειες
Όπως προαναφέρθηκε η άμμος που παράγει κατάλληλο δομικό υλικό προέρχεται κυρίως από τις όχθες των ποταμών και των ακτών, και αυτό φέρνει μια ολόκληρη σειρά περιβαλλοντικών και ανθρώπινων προβλημάτων. Η εξόρυξη άμμου, για παράδειγμα, στην Κένυα έχει συνδεθεί με τεράστιες ζημιές σε κοραλλιογενείς υφάλους, στην Ινδία απειλεί τους κροκόδειλους που απειλούνται με εξαφάνιση, ενώ νησιά της Ινδονησίας έχουν κυριολεκτικά εξαφανιστεί εξαιτίας της υπερβολικής εξόρυξης.
Επιπλέον προκαλεί την παράκτια διάβρωση, καταστρέφει τα οικοσυστήματα, δημιουργεί περιβάλλοντα που διευκολύνουν τη μετάδοση των ασθενειών και ακόμη σπέρνει τους σπόρους για φυσικές καταστροφές. Επίσης η επιδείνωση της διείσδυσης των θαλάσσιων υδάτων θέτει σε κίνδυνο την παραγωγικότητα της γης και την παροχή γλυκού νερού αναγκάζοντας τους ανθρώπους να μετακινηθούν, αφού δεν έχουν πλέον πρόσβαση σε βασικούς πόρους.
Ήδη, από το 2012 ο Γάλλος σκηνοθέτης Denis Ντελεστράκ έκανε ένα ντοκιμαντέρ το οποίο ονόμασε “Sand Wars”. Οι ”Πόλεμοι της Άμμου” αναλύουν τις επιπτώσεις στον σύγχρονο πολιτισμό μας από την έλλειψη άμμου. Το ντοκιμαντέρ προσπαθεί να ευαισθητοποιήσει τους ανθρώπους σχετικά με αυτό το φυσικό πόρο ενώ παρουσιάζει με ιδιαίτερο τρόπο τις οικολογικές και οικονομικές επιπτώσεις που παρατηρούνται από την νόμιμη οδό και από το παράνομο εμπόριο τόσο στον τομέα των κατασκευαστικών εταιρειών όσο και στην βιομηχανία παραγωγής φυσικού αερίου-πετρελαίου.
Σήμερα, χώρες όπως η Κίνα, η Ινδονησία, η Μαλαισία και η Καμπότζη έχουν ήδη απαγορεύσει τις εξαγωγές άμμου για να αντιμετωπίσουν το πρόβλημα. Πριν κάποιους μήνες, η Καλιφόρνια έκανε κινήσεις για να τερματίσει την παράκτια εξόρυξη άμμου στις ΗΠΑ, κλείνοντας τις δραστηριότητες στην περιοχή Monterey Bay που συνδέονται με τη διάβρωση της παραλίας. Με τέτοια δυνητικά καταστροφικά αποτελέσματα, η σύγχρονη κοινωνία οφείλει, καθώς ήδη υπόκεινται σε πίεση να ρυθμίσει την εξόρυξη άμμου.
Εναλλακτικές λύσεις για την κατασκευή
Η ανακύκλωση του σκυροδέματος είναι μια πιθανότητα, αλλά δεν χρειάζεται υποδομή, πράγμα δύσκολο ιδίως για τις αναπτυσσόμενες χώρες. Η εύρεση εναλλακτικών τύπων άμμου είναι μια άλλη επιλογή, αλλά πιο περίπλοκη. Η άμμος είναι ένα ιδιαίτερο υλικό και η παραγωγή αντικαταστάτη της με αυτές τις ιδιότητες είναι δύσκολη, παρότι ήδη βρίσκονται σε εξέλιξη σχέδια για την παραγωγή ενός τέτοιου υλικού.
Ινδοί ερευνητές με έδρα τη Γκόα εργάζονται από το 2014 για δύο από τις πιο πιεστικές ανησυχίες της χώρας τους: την έλλειψη άμμου και την αφθονία των πλαστικών απορριμμάτων. Η ιδέα που έχουν είναι να μετατρέψουν τα πλαστικά απορρίμματα σε πλαστική άμμο, η οποία είναι στην πραγματικότητα ένα υποπροϊόν των διαδικασιών της βιομηχανίας ανακύκλωσης.
Υπάρχουν βέβαια ικανά υποκατάστατα της άμμου, αφού τόσο η άσφαλτος όσο και το τσιμέντο μπορούν να ανακυκλωθούν. Επιπλέον, στην κατασκευή των κατοικιών μπορούν να χρησιμοποιούνται εναλλακτικά τα άχυρα και το ξύλο, καθώς και η λάσπη.Η ελπίδα είναι πως, καθώς τα αποθέματα άμμου μειώνονται και οι τιμές ανεβαίνουν, οι ειδικοί θα αναγκαστούν να βρουν εναλλακτικές λύσεις.
Η Τόρρες προειδοποιεί ότι το θέμα αυτό ξεπερνά την απλή έλλειψη άμμου. Οι προκλήσεις που θα αντιμετωπίσουμε στην εξόρυξη πολλών διαφορετικών πόρων δεν είναι θέμα απόλυτης αφθονίας ή έλλειψης, λέει. «Θα είναι περισσότερο για τις συνέπειες που έχει αυτό στην κλιματική αλλαγή, στο περιβάλλον και τα ανθρώπινα οικο-συστήματα».
Είναι απίθανο να εξαντληθεί τελείως η άμμος, αλλά εκτός από τα μειούμενα αποθέματα οι καταστροφικές επιπτώσεις της εξόρυξης άμμου σημαίνουν ότι αυτό δεν είναι πλέον κάτι που μπορεί να συνεχιστεί ανεξέλεγκτα.