Ν.Ε.Παπαδογιαννάκης, Δυο κιβωτάρια και μια ιστορία, εκδ. Λεξίτυπον, Αθήνα 2013,σσ.604: Ένα ιστορικό μυθιστόρημα – μαθητεία του αναγνώστη στους δύσκολους καιρούς πριν την Ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα (1821-1913)
Πιστέψετε π’ ό, τι θα πω είν’ ακριβή αλήθεια,
μα τες πολλές λαβωματιές που μόφαγαν τα στήθια,
μα τους συντρόφους πόπεσαν στην Κρήτη πολεμώντας,
μα την ψυχή που μ’ έκαψε τον κόσμο απαρατώντας.
Διονύσιος Σολωμός, «Κρητικός», Στυλιανός Αλεξίου (επιμέλεια-εισαγωγή), Διονυσίου Σολωμού Ποίηματα και Πεζά, στιγμή, Αθήνα 1994, σελ. 225.
Τι σημαίνει, αλήθεια, ενώ διανύουμε ήδη τη δεύτερη δεκαετία του 21ου αιώνα, η συγγραφή και η έκδοση ενός ιστορικού μθιστορήματος με κεντρικό θέμα το Κρητικό Ζήτημα, όπως αυτό εξελίσσεται ραγδαία και αναζητά τη λύση του στον πολυτάραχο 19ον αιώνα; Τι σημαίνει, επίσης, η αναδρομή στους αλλεπάλληλους ξεσηκωμούς των Κρητικών που ακολούθησαν τη μεγάλη Ελληνική Επανάσταση του 1821 και μετέτρεψαν το αίτημα της ανεξαρτησίας από την Οθωμανική Αυτοκρατορία και της Ένωσης με την Ελλάδα από εθνική σε ευρωπαϊκή υπόθεση; Κάποιος θα μπορούσε – μιας και το μυθιστόρημα Δυο κιβωτάρια και μια ιστορία αφιερώνεται στα εκατόχρονα της Ένωσης της Κρήτης με την Ελλάδα – να διακρίνει πίσω από την επετειακή πρόθεση του συγγραφέα τη νοσταλγία των φλογερών συνειδήσεων που τις φωτίζει το όραμα της ελευθερίας και που λιγοστεύουν στις μέρες μας. Και καθώς από την επετειακή αυτή πρόθεση απουσιάζει κάθε πανηγυρισμός, μια πρώτη απάντηση για τη σημασία και την επικαιρότητα του εν λόγω μυθιστορήματος σήμερα προέρχεται από την ανάγκη να μελετήσουμε εκ νέου την Ιστορία και τις πηγές της έτσι όπως προτείνει ο συγγραφέας, πάντοτε σε συνάρτηση με την προσωπική ζωή όσων δημιουργούν την Ιστορία αλλά και όσων υφίστανται την επιρροή της· πάντοτε σε συνάρτηση με την ανακάλυψη και την κάλυψη των «κενών», με την ανάμνηση των βιωμάτων, που συρράπτοντάς τα φτιάχνεις τις ιστορίες των προσώπων μέσα στη δίνη των ιστορικών και πολιτικών συνθηκών.
Παρά ταύτα, θα αναρωτιόμαστε και πάλι για τη συμβολή του μυθιστορήματος, εφ’ όσον είναι πλέον άφθονη η λογοτεχνική παραγωγή που εμπνέεται από τους αγώνες των Κρητικών στη Νεότερη Ιστορία. Και μόνο την Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας να ψάξομε, θα διαπιστώσομε ότι και στην ποίηση, αλλά πιο πολύ στην πεζογραφία έχει δημιουργηθεί πλούσια αφηγηματογραφία ιδωμένη από διαφορετικό πρίσμα σε κάθε γενιά. Στην πεζογραφία, μάλιστα, διακρίνονται δύο τάσεις κληρονομημένες από την ποίηση. Το ακριτικό τραγούδι και το ριζίτικο έχουν διαμορφώσει το πρότυπο του ήρωα πρόμαχου που συναντούμε στην τριλογία του Παντελή Πρεβελάκη Κρητικός και στον Καπετάν Μιχάλη του Νίκου Καζαντζάκη[1]. Ενώ ο Κρητικός του Σολωμού ως αφηγητής και ήρωας της πλοκής εισάγει στην ομόθεμη πεζογραφία τη φωνή του πρόσφυγα, με την πληγωμένη συνείδηση και την ταραγμένη ψυχοσύνθεση, την κατάσταση του εκπατρισμένου, του ξένου, που είναι και δεν είναι του κόσμου τούτου, και ανατρέχει σποραδικά σε υπαρκτά ιστορικά γεγονότα, προσπαθώντας, μετά την αποκαλυπτική σκηνή της Φεγγαροντυμένης στη θάλασσα, να συμμαζέψει τα θραύσματα του εαυτού του. Από εικόνες της μνήμης και παρόμοιες εμπειρίες ανασυγκροτεί τον γενέθλιο τόπο και τους ανθρώπους του ο ομώνυμος ήρωας στο μυθιστόρημα Ο βίος του Ισμαήλ Φερίκ Πασά (1991) της Ρέας Γαλανάκη. Ωστόσο, τομή ανάμεσα σ’ αυτές τις δυο τάσεις αποτελεί το μυθιστόρημα του Γιώργη Γιατρομανωλάκη Ο παππούς μου και το κακό όπου η υπερεκτίμηση που εμπνέει ο παππούς στον εγγονό για τον Βενιζέλο κάνει τον αναγνώστη να αμφισβητήσει το ίδιο το θρυλικό ιστορικό πρόσωπο.
Και έρχεται το μυθιστόρημα του Νίκου Παπαδογιαννάκη Δυο κιβωτάρια και μια ιστορία να διεκδικήσει τη θέση του ανάμεσα σ’ αυτές τις τρεις τάσεις. Γιατί κυριαρχεί μεν η ιστορική προοπτική του Κρητικού Ζητήματος, της Αυτονομίας και της Ένωσης και αυτή πλαισιώνει τη δράση των ιστορικών και των φανταστικών προσώπων, αλλά ο αναγνώστης αισθάνεται να τον διαπερνά ο απροσκύνητος αέρας του ριζίτικου, όταν διαβάζει για τις μάχες των Λακκιωτών με τους χωροφυλάκους που ζητούν τους φόρους ή χαίρεται τους χορούς και τα κυνήγια των ηρώων. Και, όταν πληροφορείται την άθλια κατάσταση των Κρητικών προσφύγων στον Πειραιά ή στην Αθήνα, και συμμερίζεται, μέσα από τις αφηγήσεις τους, την άθλια κατάστασή τους, την πείνα, τη φτώχεια, τη ζητιανιά και την έκδοση, πάλι ανακαλεί τον ταραγμένο λόγο του σολωμικού Κρητικού και θλίβεται για τους επαναλαμβανόμενους διωγμούς που γίνονται η μοίρα του τόπου μας. Και κάποιες φορές ο επίσημος φουσκωμένος λόγος των πολιτικάντηδων αναπαράγεται στην “αφελή” σκέψη των απλών ανθρώπων, αναλύεται και, καθώς γίνεται αντικείμενο αναστοχασμού, η βαρύτητά του εξαντλείται ειρωνικά.
Είναι, αλήθεια, πολλά τα πρόσωπα που κινούνται μέσα στο μυθιστόρημα και οι ιστορίες τους γίνονται ψηφίδες ενός ανθρώπινου μωσαϊκού που πάλλεται από ζωή και συγκίνηση, που ισορροπεί ανάμεσα στο τραγικό και στο κωμικό, στο λόγιο και στο απλό ύφος, στο σοβαρό και στο αστείο, ανάμεσα στην αστική ευπρέπεια και στην αυθόρμητη συμπεριφορά κι ακόμη, ανάμεσα στο ηρωικό ιδεώδες και τις στοχαστικές προσαρμογές στις ανάγκες της ζωής. Και είναι αυτές οι ανάγκες, πολλές φορές, δυνατές και γίνονται η αιτία των μοιραίων εξελίξεων και παγιδεύουν τα μυθιστορηματικά πρόσωπα στα άλυτα θέλγητρα – προβλήματα.
Από το πλήθος αυτό ξεχωρίζουν οι δυο αρχετυπικές μορφές του μυθιστορήματος – υπαρκτές και οι δυο – που αντιμετωπίζουν διαφορετικά τις αυταρχικές συμπεριφορές των Οθωμανών κατακτητών της Κρήτης. Ο Χατζημιχάλης Γιάνναρης και η λαλά Μαριγώ η Μουσουροπούλα. Ο θρυλικός αρχηγός των Κρητικών Επαναστάσεων διακρίνεται για την πολιτική του σκέψη, την αγωνιστική του διάθεση, τα ιδανικά του και τον πατριωτισμό που εμπνέει στους ανηψιούς του, τον Αντώνιο Γιάνναρη, τον επιφανή φιλόλογο, και στον Σηφαλιό Μπλαζάκη, τον επίσης σπουδαγμένο φιλόλογο που κληρονομεί το επαναστατικό σθένος του θείου του. Από την άλλη μεριά, η λαλά Μαριγώ, που στάλθηκε από τους Γενίτσαρους δώρο στο χαρέμι του Σουλτάνου, αντιστέκεται στη μοίρα της παλλακίδας και με τον αγώνα της εν μέρει δικαιώνεται, αφού ο Σουλτάνος εκτιμά την άρνησή της, την παντρεύει με έμπιστό του πασά κι εκείνος τη σέβεται και της επιτρέπει να διατηρεί κρυφά την πίστη της για την ίδια και την οικογένειά της. Αυτή προσαρμόζεται «στοχαστικά», όπως λέει και ο Καβάφης, στις νέες συνθήκες και δεν διαλύει την οικογένειά της, όταν ο πατέρας της έρχεται, για να την συνοδεύσει στην Κρήτη. Το παράδειγμά της, όμως, εξελίσσεται σε προμηθεϊκό σύμβολο, αφού ο πόνος για την πατρίδα της «κατατρώει» μεν τα σωθικά, αλλά μέσα στις επικίνδυνες συνθήκες της Πόλης οφείλει να προσαρμοστεί, για να προκόψει ο γιος της, να ζει με ασφάλεια η οικογένεια και να μορφωθεί ο εγγονός της, ο Γιουσούφ. Έτσι ο νέος γίνεται στέλεχος της Διοίκησης της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας στα Χανιά, γνωρίζει τον Αντώνιο Γιάνναρη και τον Σηφαλιό Μπλαζάκη και τους ενώνει μια βαθύτατη φιλία.
Αυτά τα τρία πρόσωπα προέρχονται από τη γενιά των σπουδαγμένων νέων, που οι προσδοκίες των συγκλίνουν σε μια διαφορετική συμβίωση των δύο κοινοτήτων, χριστιανικής και μουσουλμανικής, ειρηνική και γόνιμη. Αλλά το ουτοπικό όραμα το καταστρέφουν τα πολιτικά μικροσυμφέροντα, η υπόγεια ή φανερή επιρροή των Μεγάλων Δυνάμεων, η κατάχρηση εξουσίας, οι δυσβάσταχτοι φόροι, οι έριδες στην Εκκλησία της Κρήτης. Εν μέρει η κινητικότητα των προσώπων μεταξύ της πόλεως των Χανίων και της υπαίθρου, μεταξύ Κρήτης, Αθηνών, Κωνσταντινουπόλεως και ευρωπαϊκών μητροπόλεων, συνδυασμένη με τα πάθη, τα οράματα, την υπηρεσία και το παρελθόν που συνδέεται με τους τόπους αυτούς, τους προσδίδει μια διάσταση συμμετοχής στο πεπρωμένο των προσώπων. Για τον Αντώνιο η Κωνσταντινούπολη είναι η Βασιλεύουσα, για τον Γιουσούφ η ασφαλής γενέτειρα πόλη, μέχρι να αποκαλυφθεί η αλήθεια της κρυπτοχριστιανικής του καταγωγής, για τον Σηφαλιό ο τόπος των σκληρών διαπραγματεύσεων για την υπόθεση της Κρήτης και της αγαπημένης του Ερασμίας. Και ο αναγνώστης έχει την ευκαιρία να ξανασκεφτεί την Πόλη, την ακμή και την παρακμή της, διαβάζοντας την προσωπική σχέση των ηρώων με αυτήν. Αλλά η Πόλη προβάλλεται στο μυθιστόρημα ως ισχυρό κέντρο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας αλλά και ως εστία του Ελληνισμού που ζει και προκόβει ακόμη εκεί τον 19ον αιώνα. Ο Ελληνισμός με τα πλούτη του, τη χλιδή του, την καλή του “καταδιά”, τις φιλίες του, τη δόξα του ως οικονομική και πνευματική δύναμη! Τελευταίες στιγμές της αναλαμπής του.
Και αν η Κωνσταντινούπολη λειτουργεί ως υπερκείμενος αμφίσημος τόπος τραγικού κάλλους, μνήμης, αλώσεων, φυλακίσεων, διπλωματικών αδιεξόδων και προσωπικών συγκινήσεων ή διεκδικήσεων, καθημερινού πλούτου και ευημερίας, η Κρήτη, στην άλλη άκρη, μέσα από κάθε πρόσωπο ανακαλύπτεται εκ νέου. Γιατί αυτό δένεται με τη φύση και τους ανθρώπους της σε κοινό πεπρωμένο που άλλοτε ευνοεί και άλλοτε εμποδίζει την επιβίωσή του. Όταν ο Γιουσούφ αναλαμβάνει υπηρεσία στα Χανιά αρχίζει η περιπέτεια της επιστροφής της οικογένειας των Μουσούρων στην πατρίδα τους και η Ερασμία συνεχίζει αυτήν την επιστροφή, επιφορτισμένη και αυτή με μια στοχαστική προσαρμογή στον τόπο όπου οι επαναστάσεις αποτελούν καθημερινότητα. Αλλά για τον Γιουσούφ ο τόπος διαμορφώνει ένα «διπρόσωπο» πεπρωμένο. Με το διονυσιακό προσωπείο του εμπνέει τον έρωτα της Κατεριάς προς αυτόν, χωρίς να έχει αίσιο τέλος, ενώ με την αναγνώριση της ταυτότητάς του ως Κρητικού και Χριστιανού ταλαντεύεται, χάνει την αυτοπεποίθησή του, την εύστροφη αυτογνωσία του και δεν ξέρει ποιος είναι. Και αν δεν ήταν ο Χατζημιχάλης Γιάνναρης να του τονίσει την κρητική του ταυτότητα, αυτήν, δηλαδή, που επιλέγει και ενώνεται με τους επαναστάτες, ίσως κέρδιζε τη ζωή, όχι, όμως, και την υστεροφημία του, τη μνήμη-πληγή στη συνείδηση του φίλου του και του … αναγνώστη..
Στον πλασματικό χαρακτήρα του Γιουσούφ προσομοιάζει ο Αντώνιος Γιάνναρης, αυτή η κομψή και ευαίσθητη ιστορική προσωπικότητα που γίνεται κεντρικός χαρακτήρας στο μυθιστόρημα. Βέβαια, οι επιστολές του προς τον θείο του Χατζημιχάλη Γιάνναρη βοηθούν στη σύνθεση της πλοκής, στην ενδοσκόπηση του ήρωα, στην ανάπλαση της ψυχοσύνθεσης, στη μίμηση του επίσημου λόγου που υιοθετείται στο μυθιστόρημα τόσο στη σύνταξη των επισήμων εγγράφων όσο και στις αγορεύσεις ή τις υπηρεσιακές συζητήσεις. Για να γίνει, όμως, ένα πρόσωπο διαλογικό, ανοιχτό στις ποικίλες προκλήσεις και συζητήσεις του άμεσου και καθημερινού περιβάλλοντος, χρειάζεται η ανάκληση αυτών των φωνών που είναι συνδεδεμένες με την ανάπλαση της ίδιας της αληθοφάνειας της ζωής, αλλά και την προσωπικότητα του ίδιου του ήρωα. Ο Αντώνιος Γιάνναρης φτιάχνει τον εαυτό του παίρνοντας τη μόρφωση από τους ανθρώπους, τα Γράμματα, τους τόπους όπου δούλεψε, τις γλώσσες που έμαθε, τα ακούσματα της φύσης… Γι’ αυτό επινοούνται ποικίλες σκηνές, αυτές της ζωής στην Ευρώπη, εκείνες της διδασκαλίας στα Χανιά, παρατίθενται αποσπάσματα έργων συγγραφέων από όλο το φάσμα της ελληνικής λογοτεχνίας και όλα τούτα φτιάχνουν αξιοθαύμαστη πολυφωνία, γιατί ακούς ρυθμούς, αισθάνεσαι ρίζες να ξεφυτρώνουν και να γίνονται καταβολάδες και να πλάθουν καινούργιες λέξεις, λες και πραγματώνεται κάθε στιγμή το όραμα του Γιάνναρη για τη συνέχεια της γλώσσας. Ο Αντώνιος, υποψιάζομαι, είναι το alter ego του συγγραφέα …
Σε τούτο το σημείωμα δεν θίγονται πολλά σπουδαία θέματα, ομορφιές και σοφίες του μυθιστορήματος, όπως είναι οι εξαίσιες περιγραφές των τόπων, ο λόγος των απλών ανθρώπων και το χιούμορ τους, το αίτημα της παιδείας να προσαρμόζεται στις ανάγκες του τόπου και το όραμα του Γιάνναρη γι’ αυτήν. Δεν εξηγείται ούτε ο τίτλος. Αυτό το σημείωμα δεν αναφέρεται, επίσης, στη δράση του Βενιζέλου ή του Κούνδουρου που είναι δρώντα πρόσωπα στο μυθιστόρημα και προσεγγίζονται με εξαιρετική προσοχή και λεπτότητα.
Θα έχουμε την ευκαιρία να μιλήσουμε γι’ αυτά, την Δευτέρα, 27 Μαΐου, στο Πολιτιστικό Κέντρο της Ιερά Μητροπόλεως Κυδωνίας και Αποκορώνου, όπου θα γίνει η παρουσίαση του μυθιστορήματος.
Ελπινίκη Νικολουδάκη-Σουρή