Του Δρ. Παναγιώτη Ξηρουχάκη
Εισαγωγή
Η τέχνη του φανταστικού αναφέρεται συνήθως στη τέχνη (ποίηση, λογοτεχνία, ζωγραφική κλπ ) που περιγράφει φαινόμενα και γεγονότα που δεν θα μπορούσαν να συμβούν σύμφωνα με τις προδιαγραφές της επιστήμης. Οι ρίζες του «φανταστικού» ανάγονται στην προϊστορία του ανθρώπου. Η εξέλιξη του πολιτισμού συμβάδισε με την εδραίωση της λογικής σκέψης, όμως ο ανορθολογισμός και η πίστη του ανθρώπου στο υπερφυσικό διατήρησαν για αιώνες τη δύναμη τους. Έτσι και αλλιώς για μεγάλο χρονικό διάστημα, οι άνθρωποι πίστευαν πιο εύκολα ότι άκουγαν οπότε τα σύνορα ορθολογισμού και ανορθολογισμού υπήρξαν για αιώνες δυσδιάκριτα.
Πολλές ιστορίες που την εποχή τους θεωρούνταν αληθινές σήμερα είναι γνωστό ότι αποτελούν αποτέλεσμα μυθοπλασίας . Ενδεικτικά αναφέρω ότι πατέρας της ιστορίας είναι ο Ηρόδοτος που αντιμετωπίζει την ιστορία σαν επιστήμη. Στην αρχαία Ελλάδα φαίνεται να γίνεται μία πρώτη προσπάθεια διαχωρισμού της ορθολογικής σκέψης από το υπερφυσικό και το θείο. Μέχρι τότε φανταστικό, μύθος και θρησκεία δε διαχωρίζονται από την επιστημονική σκέψη. Αλλά στο Μεσαίωνα ο ανορθολογισμός κερδίζει έδαφος και τα όρια «φανταστικού» και ρεαλισμού εκείνη την εποχή είναι πολλές φορές ανύπαρκτα
Η εξουσία χρησιμοποίησε διαχρονικά τη τέχνη του φανταστικού για να επιβιώσει ποντάροντας στην ανορθολογική πλευρά του ανθρώπου. Αρκεί να αναλογιστεί κανείς τα μεγάλα ιερά έργα κάθε πολιτισμού (βίβλος, κοράνι, βίβλος των νεκρών κλπ). Αυτά διαμόρφωναν εκτός από τις θρησκευτικές πεποιθήσεις των πιστών και τις πολιτικές και κοινωνικές τους απόψεις.
Στις μέρες μας αν και η πίστη του ανθρώπου στον ανορθολογισμό έχει υποχωρήσει, η έμμεση πλέον προπαγάνδα μέσω των ταινιών κυρίως επιστημονικής φαντασίας (και όχι μόνο) δείχνει τηδιαχρονική δύναμη του θεάματος στη διαμόρφωση των συνειδήσεων.
Από την άλλη ο άνθρωπος από τα αρχαία χρόνια μέσω του φανταστικού προσπαθούσε να διαβάλει ή και να ανατρέψει την εξουσία. Έφτιαχνε μύθους με φανταστικούς ήρωες που πολεμούσαν τους δυνάστες και γκρέμιζαν θεούς. Αν και οι ισχυροί κάθε εποχής προσπάθησαν να χαλιναγωγήσουν την ανορθολογική πλευρά του ανθρώπου, ποτέ δε το κατάφεραν. Η Δυστοπική τέχνη σαν παρακλάδι της μοντέρνας επιστημονικής φαντασίας (που αποτελεί συνέχεια στις μέρες μας του «φανταστικού») εκφράζει τις ελευθεριακές και αντιεξουσιαστικές αγωνίες των ανθρώπων που φοβούνται την ασυδοσία της εξουσίας.
Αρχαιότητα, πολιτική και τοιχογραφίες
Η Μάχη του Καντές είναι αυτή που μνημονεύεται σαν τη μεγαλύτερη νίκη του Ραμσή του Μεγάλου ή Ραμσή Β. Κατά το πέμπτο με έκτο έτος της βασιλείας του, ο Ραμσής έπρεπε να αντιμετωπίσει το στρατό των Χετταίων. Η μάχη δόθηκε στα περίχωρα της πόλης Καντές. Δεν οδήγησε όμως σε λήξη του πολέμου. Ύστερα από δεκάξι χρόνια, από τη μάχη, ο Ραμσής Β΄ συμφώνησε με τον βασιλιά των Χετταίων να κλείσουν μια συνθήκη ειρήνης και να θέσουν τέρμα στις εχθροπραξίες των δυο λαών. Ο Ραμσής για να ενδυναμώσει τη συνθήκη παντρεύτηκε δυο Χετταίες πριγκίπισσες.
Αργότερα έκτισε το Αμπού Σίμπελ που αποτελείται από δυο μεγαλοπρεπείς ιερούς ναούς σκαμμένους μέσα σε έναν λόφο από ροδόχρωμο ψαμμίτη. Οι τοίχοι έχουν και μια μεγαλοπρεπή αναπαράσταση της μάχης του Καντές που παρουσιάζεται σαν θρίαμβος των αιγυπτιακών όπλων (την εποχή που δεν υπήρχε κινηματογράφος βέβαια εύκολα κατανοεί κάποιος ότι το ρόλο του θεάματος έπαιζαν οι τοιχογραφίες, τα θεατρικά δρώμενα κλπ). Τι έγινε πραγματικά όμως στο Καντές? Νίκησαν οι Αιγύπτιοι όπως οι ίδιοι προπαγάνδισαν μέσω αυτής της τοιχογραφίας?
Η μάχη κατέληξε σε τακτική νίκη των Αιγυπτίων, με βαριές απώλειες, αλλά ουσιαστικά σε στρατηγική ήττα τους, αφού αποχώρησαν χωρίς να καταλάβουν το Καντές. Αργότερα αποφάσισαν να παραχωρήσουν το προτεκτοράτο τους στους Χετταίους. Ο Ραμσής έχασε ουσιαστικά αλλά επέλεξε στους υπηκόους του να πλασαριστεί σαν νικητής. Διατήρησε επίσης τη δική του εκδοχή της μάχης σε 13 παπύρους, που φυλάσσονταν στα ιερά του Αμπού Σίμπελ. Έγραψε με άλλα λόγια τη δική του ιστορία. Είναι η πρώτη φορά που κάτι τέτοιο γίνεται. Ο Ραμσής συνέλαβε τη δύναμη της ιστορίας και της τέχνης στη διαμόρφωση του κοινωνικού και ταξικού status. Ουσιαστικά για πρώτη φορά η τέχνη του φανταστικού (πλαστές τοιχογραφίες, αλλοιωμένες ιστορικές καταγραφές γεγονότων κλπ) χρησιμοποιήθηκε σε τόσο μαζικό επίπεδο για να παραπλανηθούν οι υπήκοοι.
Η τέχνη του φανταστικού σε όλες της τις μορφές (ψευδοιστορία, επική λογοτεχνία και ποίηση, επιστημονική φαντασία κλπ) χρησιμοποιήθηκε από την αρχαιότητα μέχρι τις μέρες μας για ποικίλους πολιτικούς λόγους. Όπως θα δούμε άλλοτε εξυπηρέτησε την ανάγκη για εξωτερικές επεμβάσεις και επεκτατικούς πολέμους (γεωπολιτική) και άλλοτε για το σκοπό του ταξικού πολέμου.
Αρχαιότητα και επική φαντασία
Η Ιλιάδα αποτελεί το χαρακτηριστικό παράδειγμα έργου που οι γεωπολιτικές του προεκτάσεις έπαιξαν σημαντικό προπαγανδιστικό ρόλο για αιώνες. Πέρα από τις αρετές του Ομήρου που είναι έτσι και αλλιώς αναμφισβήτητες, οι ιδεολογικές και κοινωνιολογικές απόψεις του έργου του κάθε άλλο παρά αθώες υπήρξαν. Σίγουρα η Ιλιάδα δεν είναι το μόνο έργο της αρχαιότητας με τόσο σημαντικό ιδεολογικοπολιτικό αντίκτυπο. Είναι όμως το πιο διάσημο.
Ο Τρωικός πόλεμος λοιπόν διαφημίστηκε μέσω του Ομήρου όσο κανένας άλλος στην αρχαιότητα. Ένας πόλεμος «τίμιος» για την ωραία Ελένη. Οι Έλληνες πολέμησαν και νίκησαν με τη βοήθεια των θεών ένα λαό που τους μοιάζει πολύ. Σήμερα οι ιστορικοί πιστεύουν ότι οι Τρώες υπήρξαν μία μίξη Χετταίων κατακτητών , ντόπιων πληθυσμών και Ελλήνων. Πάντως στην Ιλιάδα περιγράφεται με έντονα στοιχεία φανταστικού (παρέμβαση θεών, υπεράνθρωποι ήρωες κλπ) μία στρατιωτική σύγκρουση ανατολής και δύσης όπου νικητής είναι η Δύση. Οι πλούσιοι είναι οι πιο δυνατοί και η αρετή τους είναι το δίκιο τους. Έτσι απλά. Όποιος πάει κόντρα στην εξουσία θανατώνεται (βλέπε θερσίτης). Το έργο αυτό ώθησε τους αρχαίους Έλληνες να θέλουν να επαναλάβουν τα ανδραγαθήματα του Αχιλλέα.
Οι γεωπολιτικές προεκτάσεις του πολέμου ερχόταν σε δεύτερη μοίρα. Ή μάλλον αποκρυβόταν. Όπως ο Τρωικός πόλεμος έγινε για ένα αδειανό πουκάμισο, έτσι και ο Μέγα Αλέξανδρος πήγε όχι για να κατακτήσει αλλά για να εκπολιτίσει την Ανατολή. Με άλλα λόγια και να μην είχε υπάρξει Ιλιάδα που εκπαίδευσε τους Αρχαίους Έλληνες στις «αρετές» του πολέμου, αυτοί που λιγουρεύονταν τα μικρασιατικά παράλια έπρεπε να την εφεύρουν (και εδώ γεννάται το ερώτημα μήπως ο Όμηρος εξυπηρέτησε εξαρχής πολιτικές σκοπιμότητες. Αλλά αυτό βέβαια δεν αποδεικνύεται εύκολα). Άλλο Τρώες και άλλο Πέρσες βέβαια. Αλλά πάντα ανατολίτες. Άρα εχθροί των Ελλήνων.
Το έργο όμως έχει τεράστιο αντίχτυπο και εκτός Ελλάδας. Οι Ρωμαίοι ταυτίζονται με τους Τρώες. Και εδώ από πίσω βρίσκονται τα μεγάλα οικονομικά και κοινωνικά συμφέροντα. Ο Βιργίλιος γράφει την Αινειάδα (με βάση τον Τρώα Αινεία που σε φαντασιακό επίπεδο ίδρυσε τη Ρώμη) με πολιτική σκοπιμότητα και για να δικαιολογήσει την ανωτερότητα του Ρωμαϊκού imperium. Πιο συγκεκριμένα ο Βιργίλιος συγκεντρώνοντας διάσπαρτες ιστορίες και θρύλους για τον Αινεία, δημιούργησε τον ιδρυτικό μύθο της Ρώμης. Στο έπος αυτό συνδέονται η Ρώμη με την Τροία με απώτερο σκοπό τη νομιμοποίηση της Ιουλιανή δυναστεία ως καταγόμενη από τους ιδρυτές της Ρώμης που ήταν συνάμα και οι ήρωες της Τροίας. Κυριολεκτικά σε αυτή την περίπτωση δημιουργήθηκε ένα έπος για να δικαιωθεί η πολιτική εξουσία της εποχής.
Και μετά έρχονται οι Τούρκοι. Μια μεγάλη ανατροπή συντελείται στο φαντασιακό της τότε εποχής. Οι Τρώες παίρνουν εκδίκηση. Οι Οθωμανοί ταυτίζουν για τα δικά τους συμφέροντα τη μοίρα τους με αυτή των εκδικητών που έρχονται από την ανατολή.
Επίσης η εξουσία χρησιμοποίησε διαχρονικά τη τέχνη του φανταστικού για να επιβιώσει μέσω της θρησκείας. Ο Μπακούνιν πίστευε ότι η οργανωμένη θρησκεία αποσκοπεί στη δικαίωση του επίγειου δυνάστη. Αυτό γίνετε με το να αποκτά , μέσω των κηρυγμάτων του ιερέα, ο θεός ή οι θεοί ιδιότητες που χαρακτηρίζουν τον εξουσιαστή κάθε εποχής. Ο υπήκοος συνηθίζει ότι όποιος έχει τέτοιες ιδιότητες (βασιλιάδες, αριστοκράτες κλπ) έχει «θεϊκή» καταγωγή οπότε πρέπει να θυσιάζει την ελευθερία του για το θεϊκό καλό. Στα μεγάλα ιερά έργα κάθε πολιτισμού (βίβλος, κοράνι, βίβλος των νεκρών κλπ) εμφανίζονται έντονα στοιχεία φανταστικού (πχ το «άνοιγμα» της ερυθρής θάλασσας για να περάσει ο Μωυσής). Οι ιερείς πόνταραν στην ανορθολογική πλευρά του υπηκόου-πιστού για να τον πείσουν. Αυτά τα ιερά βιβλία λοιπόν διαμόρφωναν εκτός από τις θρησκευτικές πεποιθήσεις των πιστών και το κοινωνικό και ταξικό περιβάλλον της εποχής.
Χαρτογραφία
Η χαρτογραφία ξεκινά το 150 μχ με τον αλεξανδρινό Πτολεμαίο (πτολεμαικοί χάρτες). Μεγάλος σταθμός στην εξέλιξη της χαρτογραφίας είναι οι τεχνολογικές εξελίξεις του 15ου αι (ξυλογραφία, ξυλογραφία και λιθογραφία). Έτσι μπορούσαν να παραχθούν πολλαπλοί χάρτες που θα περιείχαν περισσότερα διακοσμητικά στοιχεία (εικονογραφικές πληροφορίες) από ότι μπορούσε να γίνει στο παρελθόν. Η εξουσία κατανοεί τη χρησιμότητα που οι χάρτες έχουν. Αναπαριστούν την πραγματικότητα με βάση αυτό που ο ηγέτης θέλει. Όχι με βάση τι υπάρχει πραγματικά.
Έτσι η χαρτογραφία είχε περισσότερη σχέση με τη τέχνη του φανταστικού παρά με την επιστήμη. Δεν είναι βέβαια σύμπτωση που στους χάρτες οι φτωχές χώρες είναι κάτω και οι πλούσιες πάνω. Από τις τοιχογραφίες στο Αμπού Σίμπελ φτάνουμε στο σύγχρονο χάρτη της υφηλίου. Εικόνες που εμπεριέχουν το ψέμα και όμως έχουν μία πανίσχυρη δύναμη. Όπως κάποτε είχαν τα επικά έργα του Ομήρου και του Βιργιλίου. Πολλοί πίστευαν στην αυθεντία τους. Βέβαια τότε ο κόσμος δεν ήξερε και πολλά για την επιστήμη. Η τελευταία ήταν κτήμα των λίγων, των εξουσιαστών (παπάδων, βασιλιάδων, στρατιωτικών κλπ). Η τέχνη, η επιστήμη και η ιστορία δεν διαχωρίζονταν από το μύθο για αιώνες. Τι γίνεται στη μοντέρνα εποχή που η επιστήμη κερδίζει τα ηνία από τη θρησκεία?
Βιομηχανική επανάσταση και επιστημονική φαντασία
Μετά τη βιομηχανική επανάσταση και την άνοδο της επιστημονικής σκέψης, η εξουσία μοιραία δεν μπορεί πλέον να χρησιμοποιεί χοντροκομμένα ψέματα. Γενικά οι μυθικές και φανταστικές προπαγανδιστικές μέθοδοι του παρελθόντος θα υποχωρήσουν. Η προπαγάνδα ξεφεύγει από τα παιδική της ηλικία (πχ βασιλεία ελέω θεού) και πρέπει να αναζητήσει την ύλη της στη μαζική ψυχολογία με βάση τις κοινωνικές επιστήμες. Αλλά αυτό δεν είναι το θέμα του παρόν άρθρου.
Η τέχνη του φανταστικού δε θα μπορούσε να μείνει αναλλοίωτη τον 19ο αιώνα που η τεχνολογία θριαμβεύει. Επιστημονική φαντασία λοιπόν είναι κατηγορία του φανταστικού που εμφανίζεται στις αρχές του 19ου αι. και στην οποία κεντρικό ρόλο παίζουν πιθανές μελλοντικές εξελίξεις στην επιστήμη, στην τεχνολογία ή στην κοινωνία. Πρωτεργάτες της Ε.Φ είναι η Μαίρη Σέλλευ και ο Ιούλιος Βερν.
Τα έργα της επιστημονικής φαντασίας (όχι όλα βέβαια) έχουν μοιραία την εμπορική τους πλευρά άρα δε θα μπορούσαν να μην εξυπηρετούν σκοπιμότητες. Στην επιστημονική φαντασία πχ η εισβολή των εξωγήινων αποτελεί ένα από τα συνηθέστερα μοτίβα. Το φόβο που γεννά στους ανθρώπους αυτό το γεγονός τον χρησιμοποιούσε ανέκαθεν η εξουσία για έμμεση προπαγάνδα. Οι ΗΠΑ χρησιμοποιούσαν τους Αρειανούς (Άρης ο κόκκινος πλανήτης) στις χολιγουντιανές παραγωγές του 50 αλλά και στα b movie για να τους παραλληλίσουν με τους Σοβιετικούς-τους κόκκινους, τους κομουνιστές.
Επίσης η Επιστημονική φαντασία στα χρυσά της χρόνια (δεκαετίες του 40 και 50) εξυμνούσε την κατάκτηση του διαστήματος. Στις μάζες καλλιεργήθηκε λοιπόν αυτός ο διακαής πόθος (και μάλλον απραγματοποίητος). Η υποθετική όμως αυτή κατάκτηση του διαστήματος έγινε μέσο άσκησης της γεωπολιτικής από την εξουσία. Ο ανταγωνισμός για αυτή την κατάκτηση μεταξύ της ΕΣΣΔ και των ΗΠΑ οδήγησε στην κατάκτηση του Φεγγαριού το μακρινό 1969 από τις ΗΠΑ (αν και διάφορες θεωρίες συνωμοσίες αμφισβητούν ότι ο άνθρωπος πήγε ποτέ στο φεγγάρι). Τι αντίκτυπο είχε στις μάζες η κατάκτηση του Φεγγαριού? Την πολιτισμική ισοπέδωση της ΕΣΣΔ και την κυριαρχία των ΗΠΑ στις συνειδήσεις των πολιτών σαν την απόλυτη διαστημική δύναμη.
Στις μέρες μας η προπαγάνδα δεν έχει πάψει. Έτσι σε αρκετές ταινίες καταστροφής ή επιστημονικής φαντασίας, ο αμερικάνικος στρατός παίζει θετικό ρόλο στην προστασία του πολίτη από κάθε πιθανό ή απίθανο κίνδυνο (σεισμούς, τσουνάμι, εξωγήινους, τρομοκράτες κλπ). Γίνεται με άλλα λόγια μια πλύση εγκεφάλου στο θεατή για την αναγκαιότητα της ύπαρξης του Αμερικανικού στρατού. Το ψέμα είναι κραυγαλέο. Ο Αμερικάνικος στρατός σκοτώνει άραβες αυτή τη στιγμή. Δε σώζει γυναικόπαιδα στις ΗΠΑ από τους εξωγήινους. Όμως όπως είδαμε η εξουσία ποντάρει στην ανορθολογική πλευρά του ανθρώπου-υπηκόου. Από τη τοιχογραφία στο Αμπού Σίμπελ στην Αρχαίο Αίγυπτο που υμνεί μία ανύπαρκτη νίκη, στις σύγχρονες ταινίες καταστροφής που υμνείται ο ανύπαρκτος ανθρωπιστικός ρόλος του μιλιταρισμού υπάρχει ένα κοινό νήμα: Η εικόνα στην υπηρεσία της εξουσίας.
Η άλλη όψη του νομίσματος
Απαρχή όμως της επιστημονική φαντασίας είναι ο «Φρανκεστάιν». Η Μαίρη Σέλλευ επηρεασμένη από τις απόψεις του αναρχικού πατέρα της Ουίλλιαμ Γκόντουϊν , περιγράφει την κόλαση της αναδυόμενης βιομηχανικής εποχής. Σε πολλά έργα συγγραφέων ΕΦ λοιπόν, η εξουσία δέχεται σκληρή κριτική. Δεδομένου βέβαια του εμπορεύσιμου χαρακτήρα της λογοτεχνίας, η επιστημονική φαντασία εξυπηρέτησε σε γενικές γραμμές την κρατική προπαγάνδα. Είναι λογικό αυτό και ισχύει για όλα τα είδη εμπορεύσιμης τέχνης. Αυτό δε σημαίνει ότι δεν υπήρχαν πολλές εξαιρέσεις. Άλλωστε το φανταστικό δεν παύει να είναι κύριο χαρακτηριστικό της ανθρώπινης σκέψης και εξέλιξης. Από τη μία η εξουσία διαχρονικά προσπαθούσε να το χαλιναγωγήσει, από την άλλη οι λαοί μέσα από αυτό δημιουργούσαν τους δικούς τους ήρωες που είχαν αντιεξουσιαστικά χαρακτηριστικά : Ρομπέν των δασών, Ζορό κλπ. Επίσης στο γότθικο τρόμο του 19ου αι. όπως τόνισε και ο Φουκώ, οι βρικόλακες (το απόλυτο κακό) συνήθως είναι πλούσιοι αριστοκράτες. Η εργατική τάξη δείχνει να παίρνει μία υπόγεια εκδίκηση.
