Tα Δίδυμα (Didim) (ονομασία προερχόμενη – κατά μία άποψη – από την παρουσία ενός άλλου ναού προς τιμήν της Αρτέμιδος, δίδυμης αδελφής του τιμώμενου θεού) είναι μια παράλια κωμόπολη που βρίσκεται περ. 170 χλμ.νότια της Σμύρνης και είναι γνωστή για τον αρχαιολογικό της χώρο, με κυριότερο μνημείο το Ιερό του Απόλλωνος, ένα από τα μεγαλύτερα σε μέγεθος οικοδομήματα της αρχαιότητας και το εντός αυτού μαντείο που κατείχε την πρώτη θέση από άποψη σπουδαιότητας ανάμεσα στα 14 προς τιμήν του μαντεία στη Μικρά Ασία.Βρισκόταν υπό τον άμεσο έλεγχο της Μιλήτου, από την οποία απείχε 17 χλμ. και συνδεόταν με αυτήν με Ιερά Οδό, λιθόστρωτη από τη ρωμαϊκή εποχή, που ακολουθούσε ετήσια τελετουργική πομπή. Η λειτουργία του Ιερού χρονολογείται τουλάχιστον από το τέλος του 7ου αι.π.Χ. Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο ο Φαραώ Νεκώς ανέθεσε εκεί το μανδύα του (609 π.Χ.) μετά τη νίκη του επί των Συρίων, ενώ αργότερα ο περιώνυμος βασιλιάς της Λυδίας Κροίσος δώρισε ίσης αξίας χρυσά αντικείμενα στους Δελφούς και τα Δίδυμα.
Ο αρχαϊκός ναός καταστράφηκε από τους Πέρσες το 494 π.Χ. και η ανοικοδόμησή του νέου γιγαντιαίου ναού ξεκίνησε επί Μεγ. Αλεξάνδρου και των Επιγόνων του Σέλεύκου και Αντιόχου και συνεχίσθηκε από τους αυτοκράτορες Καλιγούλα και Ιουλιανό, χωρίς ποτέ να ολοκληρωθεί, ενώ το 391 μ.Χ.το Ιερό διέκοψε τη λειτουργία του μετά το γνωστό απαγορευτικό της άσκησης της αρχαίας λατρείας διάταγμα του Θεοδοσίου. Στα βυζαντινά χρόνια κτίσθηκε εκκλησία στο εσωτερικό του ναού (Βλ. ερείπιά της που στη συνέχεια κατεδαφίστηκαν στην παλαιά φ.52) που κατέρρευσε από σεισμό, όπως και το μεγαλύτερο μέρος του αρχαίου μνημείου (φωτο 30), τα πεσμένα στο έδαφος (φ. 38) μέλη του οποίου στη συνέχεια χρησίμευσαν μέσω της ασβεστοποίησης ως οικοδομικό υλικό για την ανέγερση του νεώτερου οικισμού που κάλυψε την παρακείμενη αρχαία πόλη.
Το Διδυμαίον δηλ. ο ναός, ήταν Ιωνικού ρυθμού, είχε μήκος 120 μ. και ύψος 40 μ. και τα σωζόμενα κατάλοιπά του μαρτυρούν τη μεγάλη αρχιτεκτονική του αξία και εντυπωσιάζουν με τον περίτεχνο γλυπτό διάκοσμό τους. Ήταν ναός δίπτερος δηλ. με διπλή εξωτερική κιονοστοιχία (φ.36, 37 και 49) στις μακρές πλευρές, με κυκλικό βωμό (φαίνεται κατά το ήμισυ το ίχνος του σε πρώτο πλάνο στη φ. 20) και κρηπίδα ύψους επτά βαθμίδων, βαθύ πρόναο, την οροφή του οποίου στήριζαν τρεις κιονοστοιχίες, που έδιναν την εντύπωση “δάσους” κιόνων (Στις φ. 53 και 57 διακρίνονται μετά το κιγκλίδωμα της προς ανατολάς κεντρικής εισόδου, ενώ ένας από αυτούς – φ. 40 – συντηρείται σήμερα από τεχνίτες του γερμανικού – Alman – αρχαιολογικού Ινστιτούτου, που έχει την επίβλεψη των ανασκαφών και στην ευρύτερη περιοχή). Η κάθοδος στον υπαίθριο σηκό (κυρίως ναό) (φ. 45 κ.ά.) γινόταν με δύο μακρούς κατηφορικούς καμαροσκέπαστους διαδρόμους (φ. 42, 43, 44 και στα δύο άκρα της φ.48). Ανάμεσα στον πρόναο και την κλίμακα προς τον υπαίθριο σηκό ή “άδυτο” παρεμβάλλεται αίθουσα σε ανυψωμένο επίπεδο, την οροφή της οποίας στήριζαν δύο κορινθιακοί κίονες (φ.49, 57), με τεράστια θύρα ύψους 14 μ. προς τον πρόναο (φ. 53, 57). Από αυτή τη θύρα δίνονταν οι χρησμοί, ενώ οι λοιποί χώροι ήταν προσβάσιμοι μόνο από τους προφήτες (ιερείς). Από την άλλη πλευρά αυτής της αίθουσας μια μνημειακή, πολύ πλατιά κλίμακα (φ.48, 55, 59, κ.ά.) την συνέδεε με το σηκό, στο βάθος του οποίου διακρίνονται τα οικοδομικά λείψανα του ναϊσκου που στέγαζε το λατρευτικό άγαλμα (φ. 56) με την παραπλεύρως ιερά πηγή, όπου ενώθηκαν ο Ζεύς με τη Λητώ, μητέρα των διδύμων θεοτήτων. Στις φ. 61 έως 73 δειγματοληπτικά παρουσιάζονται μέλη του εσωτερικού διάκοσμου της ζωφόρου του σηκού (μυθικοί γρύπες και φυτικός διάκοσμος) και υψηλής καλλιτεχνίας βάσεις κιόνων των αυτοκρατορικών χρόνων. Οι εντυπωσιακές κεφαλές των Μεδουσών (φ.17 και 18) ήταν τοποθετημένες στην πρόσοψη του ναού και είχαν αποτροπαϊκό χαρακτήρα δηλ. με σκοπό να απωθούν το κακό. Η μη ολοκλήρωσή του ναού είναι εμφανής π.χ. στην περίπτωση ενός εκ των τριών εξ ολοκλήρου σωζομένων κιόνων που παρέμεινε αρράβδωτος δηλ. χωρίς να λαξευτούν σ’ αυτόν οι χαρακτηριστικοί των ιωνικών κιόνων αυλοί (ο αριστερός στη φ.20).
Δίπλα στο αρχαίο μνημείο υψώνεται άθικτη χριστιανική ορθόδοξη εκκλησία που τώρα χρησιμοποιείται ως ισλαμικό τέμενος, ενώ μόλις προ ημερών εντοπίσθηκαν κάτω από αυτήν σειρές μεγάλων δόμων, οι οποίοι προφανώς ανήκουν στα θεμέλια προγενέστερου αρχαίου ναού, μη ταυτισμένου ακόμη από τους αρχαιολόγους που εντατικά εργάζονται εκεί και ορθώς δεν επέτρεψαν τη φωτογράφιση των αδημοσίευτων ευρημάτων τους.
Δρ.Αιμίλιος Δασύρας
Γεωλόγος