Του Βαγγέλη Πάλλα, δημοσιογράφου IFJ
Η καπιταλιστική βιομηχανία του θεάματος που κυριαρχεί στον πλανήτη και τα προϊόντα που παράγει τείνουν να γίνουν η πρώτη παγκόσμια κουλτούρα που γνώρισε ποτέ η ανθρωπότητα. Επικρατεί μια μορφή τέχνης που είναι χωρίς καμία δυσκολία προσιτή στον καθένα αλλά που δεν έχει να πει τίποτα σε κανένα. Εδώ όμως αγγίζουμε μία από τις πλευρές του ολοκληρωτισμού που διακατέχει το καπιταλιστικό σύστημα. Το τι μπορεί κάποιος να επιλέξει και το τι τελικά επιλέγει είναι αδύνατο να καθοριστεί από τον ίδιο.
Η περίφημη ελευθερία επιλογής που διατυμπανίζεται σαν δημοκρατικό κεκτημένο σε όλα τα μήκη και τα πλάτη της καπιταλιστικής κοινωνίας αποκαλύπτεται μάλλον σαν ψεύτικη. Επιλογές φυσικά υπάρχουν ωστόσο ελευθερία επιλογών δεν υπάρχει αφού τελικά το τί επιλέγεις καθορίζεται από τους ίδιους τους νόμους λειτουργίας και αναπαραγωγής του συστήματος.
Nα ένα παράδειγμα: Ένα παντελόνι από τσουβάλι και ένα παντελόνι Τζιν έχουν την ίδια αξία χρήσης. Πρακτικά δηλαδή καλύπτουν την ίδια ανάγκη. Όμως το παντελόνι Τζιν καλύπτει ακόμα μία ανάγκη. Μια ανάγκη αισθητικής θα έλεγε κάποιος που όμως έχει ήδη καθοριστεί από την μόδα δηλαδή από την βιομηχανία ρούχων. Επομένως επιλέγουμε το Τζιν, συνήθως, επειδή επιλέγουμε με βάση αυτό που ορίζει για μας ένας εξωτερικός από εμάς παράγοντας που στην προκειμένη περίπτωση είναι η μόδα. Αγοράζοντας τζιν αντί παντελόνι από τσουβάλι καλύπτεις βέβαια μια πρακτική ανάγκη αλλά επιβεβαιώνεις και την θέση σου, την παρουσία σου αλλά και την συναίνεσή σου σε κάτι που δημιουργήθηκε έξω από σένα χωρίς την δική σου συμμετοχή και ανεξάρτητα από τις ανάγκες σου και την αισθητική σου. Και ακόμα χειρότερα καθόρισε την αισθητική σου η βιομηχανία της μόδας. Αναπτύσσοντας ο καθένας αυτό το παράδειγμα, σε διάφορες πλευρές θα δώσει αρκετές απαντήσεις για τον ολοκληρωτισμό που ο καπιταλισμός επιβάλλει στη σκέψη. Θα γεννηθεί όμως και ένα ερώτημα πολύ διαδεδομένο που το θέτουν κυρίως οι απολογητές αυτής της επικίνδυνης, για την ελευθερία της σκέψης κατάστασης. Τελικά οι προτιμήσεις του κοινού διαμορφώνουν τα πολιτιστικά προϊόντα που παράγει η βιομηχανία της μαζικής κουλτούρας; Δηλαδή το κοινό ζητάει τον πολιτισμό που του παρέχει η βιομηχανία του θεάματος;
Όλοι μας έχουμε ακούσει ότι η πολιτιστική παραγωγή αντανακλά τις προτιμήσεις τα ενδιαφέροντα και τους προσανατολισμούς του λαού. Με λίγα λόγια ο λαός παίρνει αυτό που ακριβώς ζητάει. Παίρνει δηλαδή πολιτιστικά προϊόντα που κατανοούνται εύκολα, που δεν προβληματίζουν και δεν ξεφεύγουν από τις τυποποιημένες εδώ και χρόνια συνταγές. Η άποψη δεν είναι καινούργια. Το 1947 ένας θεατρικός συγγραφέας και παραγωγός στο Χόλιγουντ έλεγε πώς η εν λόγω βιομηχανία θα πρέπει να αρνηθεί την ιδέα ότι απολαμβάνει οποιαδήποτε ελεύθερη βούληση στην επιλογή των θεμάτων του. Το καλύτερο που έχει να κάνει είναι να αντικατοπτρίζει τα ενδιαφέροντα των εκατομμυρίων πελατών του. Άρα, προεκτείνοντας αυτή τη λογική, απόψεις, αξίες και ερμηνείες του κόσμου και της πραγματικότητας που δεν προβάλλονται οφείλεται στην έλλειψη ενδιαφέροντος από το κοινό για τέτοιες απόψεις, αξίες και ερμηνείες του κόσμου και τις πραγματικότητας. Έτσι όμως καθαγιάζεται ο διαρκής μονόλογος των κυρίαρχων. Και αυτός ο μονόλογος επαινεί το σύστημά τους.
Στον αντίποδα της άποψης αυτής βρίσκεται η άποψη ότι η βιομηχανία της μαζικής κουλτούρας αποφασίζει αυτόνομα για το ποια προϊόντα της θα καταναλώσει το κοινό και όχι μόνο δεν υποτάσσεται στις προτιμήσεις του αλλά επιπρόσθετα τις διαμορφώνει. Η άποψη αυτή απηχεί την πραγματικότητα μέχρις ένα βαθμό αφού σύμφωνα με αυτήν η καπιταλιστική κουλτούρα προσφέρει στο κοινό αυτό που θέλει και το κοινό θέλει αυτό που του προσφέρεται. Είναι γεγονός ότι τα στελέχη της μουσικής βιομηχανίας για παράδειγμα αλλά και τα μεγάλα της αστέρια είναι μάλλον αποκομμένοι από την νοοτροπία, τις προτιμήσεις και τους προσανατολισμούς του κόσμου που θέλουν να πουλήσουν το προϊόν τους. Μόνο μέσα από έρευνες αγοράς και σφυγμομετρήσεις προσπαθούν να μαντέψουν, στην καλύτερη περίπτωση, τις ανάγκες τις μάζας η οποία όμως μάζα περιλαμβάνει άντρες και γυναίκες κάθε ηλικίας, κοινωνικής καταγωγής, εθνικότητας, ιδιαίτερων προτιμήσεων που την καθιστά από την σκοπιά της βιομηχανίας ρευστή και άμορφη. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα μια απίθανη σε σύλληψη αλλά και φασισμό πρακτική.
Η βιομηχανία του πολιτισμού διαμορφώνει μια εικόνα κοινού που εξυπηρετεί τις ανάγκες της και στη συνέχεια διαμορφώνει το κοινό γούστο, και την κοινή αισθητική που θα ταιριάζει σε αυτή την εικόνα και θα την συμπληρώνει. Σε αυτή την κατεύθυνση επιστρατεύονται και άλλοι μηχανισμοί χειραγώγησης που αποτελούν αναπόσπαστα κομμάτια της βιομηχανίας του θεάματος. Η διαφήμιση, η μόδα, η κυρίαρχη λογοτεχνία, η εφημερίδες, τα περιοδικά, η τηλεόραση αρχίζουν να βομβαρδίζουν το κοινό με τα πρότυπα της εικόνας που η μουσική βιομηχανία έχει διαμορφώσει. Έτσι δημιουργείται ένα κοινό που ζητάει το μουσικό είδος που η βιομηχανία θέλει να πουλήσει. Και αυτή η ζήτηση θα είναι πλέον το άλλοθι για τις επιλογές που θα κάνει η βιομηχανία σε ότι αφορά τη μορφή και το περιεχόμενο των τραγουδιών που θέλει να πουλήσει. Για παράδειγμα ο καταναλωτής των τρεχόντων σουξέ παράλληλα έχει υιοθετήσει ένα τρόπο ζωής, εμφάνισης σκέψεις που με την σειρά του καθαγιάζει αυτές τις φτηνές απομιμήσεις της τέχνης. Και για να είμαστε δίκαιοι το ίδιο ισχύει και για τον καταναλωτή σοβαρότερων μορφών της μαζικής κουλτούρας που ανάλογα υιοθετούν τρόπο ντυσίματος, συμπεριφοράς, ιδεολογικών απόψεων, γλώσσας, ακόμα και ουσιών που χρησιμοποιούν.
Ο οποιοσδήποτε μουσικός εκδότης, έλεγε κάποιος πασίγνωστος διαφημιστής μπορεί να σου πει μήνες πριν ποιο μουσικό κομμάτι μπορεί να γίνει δημοφιλές. Μάλιστα η εκδοτική επιχείρηση εξασφαλίζει ότι κάποιο μουσικό κομμάτι που θέλει θα γίνει επιτυχία με το να ξοδέψει αρκετά χρήματα για αυτόν τον σκοπό. Πάντως δεν είναι σίγουρα μόνο το κοινό που κάνει ένα κομμάτι δημοφιλές. Είναι γνωστό, αλλά και αν δεν είναι, καθημερινά φανερώνεται, ότι ο καπιταλισμός προσφέρει στα παιδιά των εργαζομένων μια τυπική παιδεία αλλά όχι τα προσόντα και τα βιώματα που θα χρειάζονταν και θα επέτρεπαν μια γνήσια ενεργητική συμμετοχή του λαού στην πνευματική και καλλιτεχνική δημιουργία. Αυτό κλείνει τον δρόμο του λαού προς την υψηλή τέχνη και η υψηλή τέχνη από μόνη της δεν μπορεί να φτάσει στο λαό. Από την άλλη είναι δυστυχώς αλήθεια ότι πολύ είναι εκείνη που αποζητούν την πληροφόρηση και την ψυχαγωγία που δεν προβληματίζει, δεν κουράζει πνευματικά, δεν αναστατώνει τον τρόπο ζωής τους και τον τρόπο της σκέψης τους. Όμως η πραγματικότητα των λαϊκών προτιμήσεων είναι πιο πολύπλοκη και πάει μακρύτερα από τα προϊόντα που προβάλει η πολιτιστική βιομηχανία των καπιταλιστών.
Είδαμε ήδη πώς η αντίληψη ότι η μάζα είναι ένα συμπαγές και αμετάβλητο σώμα είναι δημιούργημα της βιομηχανίας του θεάματος προκειμένου να δημιουργήσει ένα αμετάβλητο και μοναχικό πλήθος που θα καταναλώνει τα πολιτιστικά της προϊόντα και θα καθαγιάζει την διαιώνιση της παραγωγής σκουπιδιών. Αυτή η πρακτική αποκλείει δια παντός μια ουσιαστική προσπάθεια κατανόησης των λαϊκών αναγκών, των ικανοτήτων και των δυνατοτήτων των πραγματικών αντρών και γυναικών που απαρτίζουν τη μάζα και όχι των αναγκών του απρόσωπου μοντέλου που έχει διαμορφώσει η βιομηχανία του θεάματος. Αποδεικνύεται δηλαδή ότι ο καπιταλισμός ούτε θέλει αλλά τελικά ούτε και μπορεί να προσφέρει στους εργαζομένους την πραγματική απόλαυση εκείνης της διαδικασίας που αποκαλείται ανθρώπινη τέχνη και δημιουργία.
Γιατί η βιομηχανία έχει μετατρέψει τις οντότητες και τις συναισθηματικές τους ανάγκες σε πελάτες. Ταξινομεί, οργανώνει και βάζει ετικέτες στους καταναλωτές. Για όλους παράγει κάτι έτσι ώστε κανείς να μην ξεφεύγει. Το κοινό τροφοδοτείται με ένα φάσμα προϊόντων μαζικής παραγωγής και διαφορετικών ποιοτήτων όπου κοντά στη χορογραφία ενός κέντρου διασκέδασης ξεδιπλώνεται μια πειραματική χορογραφία και πλάι σε μια πειραματική θεατρική παράσταση ξεσπούν ηλεκτρονικά τσιφτετέλια.
Ο καθένας πρέπει να συμπεριφέρεται σαν να του ερχόταν αυθόρμητα σύμφωνα με το προκαθορισμένο και ταξινομημένο επίπεδό του και να επιλέγει κατηγορία των μαζικών προϊόντων που παράγεται για τον δικό του τύπο. Οι καταναλωτές εμφανίζονται στους πίνακες των ερευνητικών οργανισμών ως στατιστικά στοιχεία και κατανέμονται κατά εισοδηματικές κατηγορίες σε κόκκινες, πράσινες και μπλε ομάδες. Η τεχνική είναι όμοια με αυτή που χρησιμοποιείται για οποιουδήποτε είδους προπαγάνδας. Αξίζει τον κόπο να δούμε μία ακόμα παράμετρο που ίσως αποτελέσει υλικό για ακόμα ένα κείμενο μας.
Είδαμε πώς για να επιβιώσει ο καπιταλισμός απαιτεί την ολόπλευρη και βαθύτατη αλλοτρίωση του ανθρώπου.
Μαζικοποιεί την κοινωνία στη βάση ενός απρόσωπου μοναχικού πλήθους που κατευθύνεται σε κατευθύνσεις που η βιομηχανία του ελεύθερου χρόνου έχει επιλέξει και αυτό σημαίνει με λίγα λόγια ολοκληρωτισμός πάνω στην σκέψη που αντανακλά τον ολοκληρωτισμό σε ολόκληρη την κοινωνία. Έτσι η κοινωνία οδηγείται σε μια παράλογη, αντικοινωνική απάνθρωπη συμπεριφορά με αξίες ανάλογες των αξιών της πολιτικής οικονομίας του καπιταλισμού που συνοψίζονται στο στη ζούγκλα της αγοράς υπερισχύει το άδικο του ισχυρότερου.
Είναι χαρακτηριστικό ότι η μαζικοποίηση του πολιτισμού εμφανίστηκε σε μια ορισμένη ιστορική στιγμή του καπιταλισμού. Στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ου αιώνα όταν ο καπιταλισμός είχε περάσει στο ιμπεριαλιστικό στάδιο και δεν επιδίδονταν απλά στο κυνήγι του κέρδους αλλά στο κυνήγι του μέγιστου κέρδους. Αυτή η συνεχής και άγρια προσπάθεια οδήγησε και συνεχίζει να οδηγεί στη συνεχόμενη μαζική παραγωγή και στην πραγματοποίηση μαζικών πωλήσεων. Το κέρδος ωστόσο καθορίζει τι θα παραχθεί και τι όχι. Αναπόφευκτα η ποσότητα γίνεται σημαντικότερη από την ποιότητα και η πώληση αλλά και ο τρόπος της πώλησης σημαντικότερος από το ίδιο το προϊόν που σε πολλές περιπτώσεις δεν έχει καμία αξία χρήσης. Μπορούμε να πάρουμε πολλά παραδείγματα από τον χώρο του θεάματος, της βιβλιοπαραγωγής, της ιδιωτικής τηλεόρασης, της μόδας, της μουσικής βιομηχανίας. Αυτή είναι η μαζική καπιταλιστική κουλτούρα η οποία προϋποθέτει την διαμόρφωση μιας απρόσωπης και αποξενωμένης κοινωνίας των μαζών που θα μπορεί καταναλώνοντας τα πολιτιστικά προϊόντα, και όχι μόνο, να αναπαράγει και να ενσωματώνει τον λόγο των κυρίαρχων. Να αναπαράγει τελικά το σύστημα στο οποίο ο άνθρωπος εκμεταλλεύεται τον άνθρωπο. Κορωνίδα σε αυτή τη κοινωνία είναι το χρήμα και το αμείλικτο κυνηγητό για την εξεύρεσή του.
Ας δώσουμε τον λόγο στον Μαρξ για να κατανοηθεί σε βάθος και σε πλάτος η σχέση εμπορεύματος – χρήματος και πώς επιδρά αυτή η σχέση στην ανθρώπινη συνείδηση. «Αυτό που υπάρχει για μένα μέσα από τον σύνδεσμο του χρήματος, αυτό που μπορεί να πληρώσει το χρήμα αυτό ακριβώς είμαι εγώ, ο κάτοχος του χρήματος. Οι ιδιότητες του χρήματος είναι δικές μου, εμένα του κατόχου, ιδιότητες και ουσιαστικές δυνάμεις. Έτσι αυτό που είμαι και αυτό που μπορεί να κάνω σε καμία περίπτωση δεν καθορίζεται από την ατομικότητα μου. Είμαι άσχημος αλλά μπορώ να αγοράσω τη πιο όμορφη γυναίκα. Πράγμα που σημαίνει ότι δεν είμαι άσχημος γιατί το αποτέλεσμα της ασχήμιας, η απωθητική της δύναμη εξουδετερώνεται από το χρήμα. Είμαι ανυπόληπτος το χρήμα όμως είναι ευυπόληπτο άρα το ίδιο και ο κάτοχός του. Είμαι άμυαλος αν όμως το χρήμα είναι ο πραγματικός νους όλων των πραγμάτων πώς είναι δυνατό ο κάτοχός του να είναι άμυαλος». Ο Μαρξ ονόμασε το χρήμα εμπόρευμα των εμπορευμάτων. Άρα αν βάλουμε στη θέση χρήμα τη λέξη καταναλωτικά εμπορεύματα τότε θα καταλάβουμε με τον λαμπρότερο τρόπο τις ψευδαισθήσεις και την αλλοτρίωση που μας υποδέχεται στο τέλος του ταξιδιού μας στην θεαματική καπιταλιστική βιομηχανία.
Όπως έλεγε ο Μπρεχτ για τα χρόνια του, αλλά και για τα χρόνια που θα ερχόντουσαν «ο φασισμός περιμένει πολλά από την επιρροή που θα ασκήσει στα μυαλά και από την εμπέδωση της επιρροής αυτής στις καρδιές. Προσθέτει στην ωμότητα των άντρων βασανιστηρίων την ωμότητα των σχολείων του, των εφημερίδων του, του θεάτρου του. Εκπαιδεύει ολόκληρο το έθνος και το εκπαιδεύει ολημερίς. Δεν έχει και πολλά να δώσει στη μεγάλη πλειοψηφία και αυτό σημαίνει ότι την εκπαιδεύει σκληρά. Δεν δίνει φαγητό, επομένως πρέπει να την διδάξει αυτοπειθαρχία. Δεν μπορεί να βάλει σε τάξη την παραγωγή του και χρειάζεται πολέμους, έτσι πρέπει να την εκπαίδευση για την σωματική αντρεία. Χρειάζεται θύματα και πρέπει να την εκπαιδεύσει στο πνεύμα θυσίας. Είναι και αυτά ιδανικά, απαιτήσεις από τον άνθρωπο, και μάλιστα μερικά είναι υψηλά ιδανικά, υψηλές απαιτήσεις. Πρέπει να μάθουμε τι εξυπηρετούν αυτά τα ιδανικά. Να μάθουμε ποιος εκπαιδεύει και ποιος ωφελείται από αυτή την εκπαίδευση. Πρέπει να αποκαλύψουμε πώς δεν ωφελείται αυτός που εκπαιδεύεται».