Δεν είναι μόνο η πανδημία. Οι αλλαγές είχαν αρχίσει να συντελούνται εδώ και δεκαετίες. Ήταν κυρίως η επέλαση των νέων τεχνολογιών και η ψηφιοποίηση, που μετατρέπει πλήρως τον χώρο της εργασίας.
Τις τελευταίες δεκαετίες η αγορά εργασίας και η φύση της εργασίας καθεαυτής επέφεραν έναν πιο ευέλικτο, εξαρτώμενο από την τεχνολογία, τρόπο με τον οποίο εντάσσεται ο καθένας μας στην οικονομική διαδικασία. Αυτή η ένταξη έχει θετικά και αρνητικά. Και τα δύο ορίζονται από το όραμα των κυβερνήσεων και την αίσθηση μέτρου των επιχειρηματιών.
Έρχονται τα ρομπότ
Εδώ και χρόνια, εν είδει δυστοπικής φαντασίωσης, πολλοί επικαλούνται τα ρομπότ που θα έρθουν να μας πάρουν τις δουλειές. Επιχειρήματα ίδια με αυτά που λέγονταν και κατά τη διάρκεια της Βιομηχανικής Επανάστασης με την αυτοματοποίηση των εργοστασίων.
Ναι, αλλάζει η φύση της βιομηχανικής παραγωγής, ωστόσο στο καλό σενάριο διευρύνεται η παραγωγή, αλλά διευρύνεται και η ανάγκη των εργαζομένων που χρειάζονται για τη διαχείριση των μηχανημάτων αυτών. Το ίδιο θα συμβεί και τώρα, στην αυγή της τέταρτης Βιομηχανικής Επανάστασης με τα ρομπότ και την ψηφιοποίηση. Προφανώς θα χαθούν θέσεις εργασίας, αλλά θα δημιουργηθούν νέες για να ανταποκριθούν στα νέα δεδομένα.
Όπως αναφέρει ο Αθ. Παπανδρόπουλος, «φθάσαμε στην εποχή της Τεχνητής Νοημοσύνης, την οποία οι ειδικοί αποκαλούν τέταρτη Βιομηχανική Επανάσταση». Κατά τον Τζέιμς Ουίλσον, διευθυντή Τεχνολογικής και Επιχειρηματικής Έρευνας στην εταιρεία συμβούλων Accenture, «η Τεχνητή Νοημοσύνη είναι ένα σύστημα που προεκτείνει τις ανθρώπινες ικανότητες μέσω των αισθήσεων, της μάθησης, της δράσης και της κατανόησης».
Η πανδημία λειτουργεί ως καταλύτης, ίσως και ως τιμωρία του ίδιου του καπιταλιστικού συστήματος. Ο Παπανδρόπουλος σημειώνει:
«Το παγκόσμιο εργασιακό περιβάλλον αλλάζει εδώ και τώρα. Θέσεις εργασίας εξαφανίζονται από τη μια μέρα στην άλλη, αλυσίδες παραγωγής και διάθεσης καταρρέουν και αμέτρητες παροχές υπηρεσιών ακυρώνονται».
Πριν από την Covid-19, ο Διεθνής Οργανισμός Εργασίας υπολόγισε ότι 1,4 δισ. εργαζόμενοι στον κόσμο (περίπου 37,5% του συνόλου) εργάζονταν σε ευάλωτη απασχόληση. Η πανδημία θα αυξήσει αυτό το ποσοστό. Οι μελλοντικές προοπτικές είναι μη ενθαρρυντικές, λόγω των εξελίξεων και των προκλήσεων που δημιουργούνται από τεχνολογία που σχετίζεται με την Τεχνητή Νοημοσύνη, τη Μηχανική Μάθηση, τη Ρομποτική και τη Βιομηχανική Αυτοματοποίηση.
Με βάση αυτή τη νέα πραγματικότητα, η οποία αναδύεται υπό συνθήκες αφόρητης πίεσης, μερικοί θεωρητικοί προβλέπουν ένα μετα-εργασιακό σενάριο, όπου τα ρομπότ θα αντικαταστήσουν ως επί το πλείστον το ανθρώπινο εργατικό δυναμικό. Μεταξύ των συνεπειών, αυτό θα σήμαινε το τέλος της παραδοσιακής εργασιακής δομής, κάτι που θα απαιτήσει τον επαναπροσδιορισμό του ίδιου του όρου της εργασίας.
«Αναμένεται έτσι ότι η εξελισσόμενη τεχνολογική επανάσταση, εκτός από την επερχόμενη οικονομική κρίση που οφείλεται στον κορωνοϊό, θα μπορούσε να μειώσει το επίπεδο της ρυθμιζόμενης απασχόλησης. Σε αυτό το σενάριο η σχέση μεταξύ εργοδότη και εργαζομένου θα μειωθεί στο ελάχιστο» λέει ο Παπανδρόπουλος.
Ορισμένες κυβερνήσεις αναπτύσσουν στρατηγικές για να αντιμετωπίσουν πολύ αρνητικά σενάρια που ενδέχεται να προκύψουν.
Υπ’ αυτή την έννοια, ένα από τα πιο αμφιλεγόμενα αντίμετρα είναι το «γενικό βασικό εισόδημα» (Universal Basic Income – UBI). Αν και αυτό το μέτρο το έχουν υπερασπιστεί ως επί το πλείστον αριστερά κινήματα και κόμματα στο παρελθόν και έχει επικριθεί από άλλους, σήμερα τα πράγματα είναι διαφορετικά.
Κίνδυνος αποκλεισμού
Η ψηφιοποίηση των διαδικασιών παραγωγής είναι εδώ. Και είναι μονόδρομος. Η τεχνολογία μάς έχει προσφέρει απλόχερα ευκαιρίες, αλλά και πολλές δυστυχίες – όπως τα social media και η παραπληροφόρηση – και όλα εξαρτώνται από τη χρήση τους. Από τον ίδιο τον άνθρωπο και τις επιλογές που κάνει. Το ασφαλές συμπέρασμα είναι ότι η ψηφιοποίηση, το διαδίκτυο, η ταχύτητα της επικοινωνίας έχουν κάνει τη ζωή μας ευκολότερη. Το ίδιο και τον χώρο εργασίας, αναδεικνύοντας συνεχώς νέες προκλήσεις και ευκαιρίες. Η βασικότερη πρόκληση είναι ο αποκλεισμός.
Και τι σημαίνει αποκλεισμός; Να μην δοθεί κοινωνική στόχευση στην αναγκαία επιμόρφωση του εργατικού δυναμικού και η ένταξη αναγκαίων κοινωνικών δεξιοτήτων στο εθνικό εκπαιδευτικό σύστημα. Η εκπαίδευση και ειδικότερα οι δεξιότητες αποτελούν νόμισμα κοινωνικής ευημερίας και μόνο ως τέτοιες θα βοηθήσουν τις κοινωνίες. Σε όποια άλλη περίπτωση θα τις διχάσουν.
Πιστοποίηση για όλους
«Οι δεξιότητες που θα “χρειάζονται” οι εργοδότες στο μέλλον θα είναι διαφορετικές από το παρελθόν. Λόγω των συνεχιζόμενων αλλαγών, οι επιχειρήσεις πρέπει να ενθαρρύνουν όλο το ανθρώπινο δυναμικό τους να αναπτύξει νέες απαραίτητες δεξιότητες και να βρίσκεται σε μια διαδικασία συνεχούς εκμάθησης, όχι μόνο εκείνους που θα ανέπτυσσαν τις δεξιότητές τους ούτως ή άλλως. Ενθαρρύνετε την απομακρυσμένη εκμάθηση και υποστηρίξτε τους εργαζομένους ώστε να ξεκινήσουν μια διαδικασία εκμάθησης μέσα από την οποία θα αναπτύξουν τις δεξιότητες που χρειάζεται η επιχείρησή σας» σημειώνει ο Παπανδρόπουλος και συνεχίζει:
«Ο πραγματικός αντίκτυπος της τεχνολογικής επανάστασης πρέπει να ενταχθεί στο πλαίσιο του επικρατούντος κλίματος αβεβαιότητας, στο οποίο όλα θα εξαρτηθούν από τις πολιτικές που θα υιοθετηθούν στη διάρκεια των επόμενων μηνών. Αναμένεται έτσι μια πολύ πιο ελεγχόμενη παγκοσμιοποίηση με αρνητικές επιπτώσεις στις μετακινήσεις προσώπων και γενικά σε εκδηλώσεις με μαζική συμμετοχή. Αντιθέτως τεράστιες ευκαιρίες θα αναδυθούν εκεί ακριβώς όπου θα υπάρξουν και σοβαρά προβλήματα».
Στο διά ταύτα, στο νέο περιβάλλον εργασίας που ξεπροβάλλει, κομβικό είναι τα κράτη να επικαιροποιήσουν τα εκπαιδευτικά τους συστήματα – η Ε.Ε. ήδη βρίσκεται προς αυτή την κατεύθυνση – και να επανορίσουν τον κοινωνικό ορίζοντα των πιστοποιημένων δεξιοτήτων.
Η πιστοποιημένη γνώση ως ελάχιστη κοινωνική δικαιοσύνη είναι και μονόδρομος και υποχρέωση. Από όλους για όλους, με κόστος που θα μπορούν όλοι να αντιμετωπίσουν για να είναι χρήσιμοι και όχι απλά χρηστικοί στη νέα τάξη πραγμάτων της αγοράς εργασίας.