Του Γιώργου Στάμκου
Ο 20ος αιώνας μας κληροδότησε μια πρωτοφανή αύξηση του προσδόκιμου επιβίωσης σε παγκόσμιο επίπεδο, που ήταν βεβαίως αποτέλεσμα της ιατρικής προόδου, της δημόσιας υγιεινής, της δημιουργίας υποδομών ύδρευσης και αποχέτευσης καθώς και στην ικανοποιητική σίτιση των ανθρώπων ακόμη και σε αρκετές υποανάπτυκτες χώρες. Μόνο στην Ινδία ο μέσος όρος ζωής εκτινάχθηκε από τα 32 χρόνια το 1947 στα 65 χρόνια σήμερα, αυξάνοντας ταυτόχρονα τον αριθμό των Ινδών άνω των 60 ετών από 19 εκατομμύρια το 1951 στα 177 εκατομμύρια το 2025.
Centenarian Tsunami: Το «τσουνάμι αιωνόβιων»
Δεν υπάρχει αμφιβολία πως ο 21ος αιώνας θα είναι ένας «γκρίζος» αιώνας, ένας αιώνας των ηλικιωμένων. Ο πλανήτης μας γίνεται όλο και πιο «γκρίζος», μιας και τα 2/3 όλων των ηλικιωμένων που έζησαν ποτέ ζούνε σήμερα. Και βρισκόμαστε ακόμη στην αρχή, καθώς αναμένεται ένα ολόκληρο «τσουνάμι αιωνόβιων» (Centenarian Tsunami), που θα σαρώσει τα ασφαλιστικά συστήματα ακόμη και των πλουσιότερων χωρών του κόσμου. Μέχρι το 2050 υπολογίζεται πως ο αριθμός των ηλικιωμένων (άνω των 65 ετών) θα φθάσει παγκοσμίως στο 1,9 δισεκατομμύριο ανθρώπους από τα σημερινά 629 εκατομμύρια και θα αποτελούν το 21% του παγκόσμιου πληθυσμού. Από αυτούς οι άνω των 80 ετών θα φθάσουν τα 370 εκατομμύρια και οι αιωνόβιοι (άνω των 100 ετών), από 100.000 το 1998, θα εκτοξευτούν στα 2,2 εκατομμύρια.
Τα άτομα τρίτης ηλικίας, η πληθυσμιακή ομάδα που αυξάνεται γρηγορότερα από όλες τις υπόλοιπες, φτάνουν σήμερα στο 10% του παγκόσμιου πληθυσμού. Εκτιμάται ότι το 2050 το 19% των ανθρώπων θα είναι ηλικίας άνω των 80 ετών. Ο αριθμός των αιωνόβιων αναμένεται επίσης να αυξηθεί κατά 15 φορές, από 210.000 σήμερα στα 3,2 εκατομμύρια μέσα στα επόμενα 48 χρόνια. Τέλος, σύμφωνα με σχετική έκθεση του ΟΗΕ, οι γυναίκες της τρίτης ηλικίας είναι πολύ περισσότερες από τους άνδρες, αφού σε κάθε 100 ηλικιωμένες γυναίκες αντιστοιχούν 81 άνδρες. Η τάση της γήρανσης του παγκόσμιου πληθυσμού είναι μη αντιστρέψιμη εφόσον, σύμφωνα με τους συντάκτες σχετικής έκθεσης του ΟΗΕ, «η αύξηση των ηλικιωμένων δεν είναι δυνατό να αντιστραφεί και θα πρέπει να κατανοήσουμε ότι δεν πρόκειται πλέον να έχουμε τους μικρής ηλικίας πληθυσμούς του παρελθόντος». Θα πρέπει δηλαδή να μάθουμε να ζούμε με τη γήρανση.
Η αναπόφευκτη γήρανση της Γερμανίας
Ακόμη και οι πλουσιότερες χώρες του πλανήτη δεν μπορούν να προσβλέπουν μακροπρόθεσμα σε διατήρηση του υψηλού βιοτικού τους επιπέδου, έχοντας ένα πληθυσμό στάσιμο και γερασμένο. Το 2035 στη Γερμανία, στη μεγαλύτερη οικονομία της Ευρωπαϊκής Ένωσης, οι άνω των 65 ετών θα αντιστοιχούν στο μισό πληθυσμό των ενηλίκων (18-65 ετών) σε σύγκριση με το 1/4 που είναι σήμερα. Η Γερμανία θα χρειαστεί να εισαγάγει 500.000 μετανάστες ετησίως για τα επόμενα 30 χρόνια μόνο και μόνο για μόνο για να δει τον πληθυσμό της να περιορίζεται μετριοπαθώς από τα σημερινά 82 εκατομμύρια στα 70-73 εκατομμύρια. Την ίδια περίοδο ο πληθυσμός της γειτονικής Γαλλίας, αρκετά πιο νεανικός και με αξιοσημείωτο δείκτη γεννητικότητας, θα αυξηθεί από τα σημερινά 65 εκ. σε 76 εκατομμύρια κατοίκους ως το 2070 κι έτσι η Γαλλία θα είναι πλέον η μεγαλύτερη και πολυπληθέστερη χώρα της Ευρωπαϊκής Ένωσης.
Μάλιστα το έγκυρο ερευνητικό ινστιτούτο DIW του Βερολίνου εκτιμά πως μετά το 2020 η Γερμανία θα πρέπει να εισάγει ένα εκατομμύριο εργάτες το χρόνο μόνο και μόνο για να κρατήσει την εργατική της δύναμη σταθερή. Πως μπορεί όμως να αποδεχθεί κάτι τέτοιο μια κοινωνία που έχει οικοδομηθεί πάνω στο «ιδανικό» του ομοιογενούς έθνους-κράτους; Οι ψύχραιμοι Γερμανοί είναι σίγουρο πως θα σκεφτούν σοβαρά αυτό το ενδεχόμενο καθώς, μέχρι το 2050, το εργατικό δυναμικό της Γερμανίας θα συρρικνωθεί από τα σημερινά 40 εκατομμύρια στα 30 εκατομμύρια και η μέση ηλικία του πληθυσμού της χώρας θα ανέβει από τα 41 χρόνια σήμερα στα 49 χρόνια. Στη σημερινή Γερμανία λαμβάνουν χώρα περίπου 700.000 γεννήσεις το χρόνο, αριθμός που θα συρρικνωθεί στις 500.000 το έτος 2050. Με βάση ένα μετριοπαθές σενάριο ο πληθυσμός της Γερμανίας το 2050 θα είναι ίδιος με εκείνον που είχε η χώρα το 1960, αλλά όμως πολύ μεγαλύτερης ηλικίας (86,6 χρόνια υπολογίζεται το προσδόκιμο επιβίωσης ενός μέσου Γερμανού το 2050). Οι δημογραφικές προοπτικές της Γερμανίας κάθε άλλο παρά ρόδινες είναι.
Γκρίζα Ιαπωνία
Παρόμοια μοίρα θα έχει και η Ιαπωνία, η τρίτη σημερινή οικονομία στον κόσμο, που θα δει τον πληθυσμό της να συρρικνώνεται από τα 125 εκατομμύρια στα 95 εκατομμύρια το 2050. Πολύ πριν από αυτό όμως ο πληθυσμός των ηλικιωμένων της θα αντιστοιχεί στο μισό ενήλικο πληθυσμό της, καθώς η Ιαπωνία έχει ίδιο ρυθμό γεννήσεων με τη Γερμανία (1,3 παιδιά ανά γυναίκα αναπαραγωγικής ηλικίας). Οι ηλικιωμένοι Ιάπωνες άνω των 65 ετών αριθμούσαν 19 εκατομμύρια τον Οκτώβριο του 1999. Ο αριθμός αυτός αυξήθηκε κατά 3 εκατομμύρια κάθε πενταετία που θα πέρασε μέχρι το 2015. Την ίδια χρονιά ο αριθμός των ηλικιωμένων Ιαπώνων έφθασε τα 31 εκατομμύρια. Έκτοτε αυξάνεται κατά 4 εκατομμύρια ανά πενταετία: μια ζοφερή προοπτική ακόμη και για μια τόσο ισχυρή οικονομία, που θα δει το ασφαλιστικό της σύστημα να κλυδωνίζεται και θα αναποθέσει τις ελπίδες της στη Ρομποτική. Στη Χώρα του Ανατέλλοντος Ηλίου, που ήδη έχει το μεγαλύτερο προσδόκιμο επιβίωσης στον κόσμο, αναμένεται ένα «τσουνάμι αιωνόβιων» (Centenarian Tsunami), που κλονίσει το ιαπωνικό σύστημα δημόσιας υγείας και ασφάλισης.
Ευρώπη και Ελλάδα υπό τον «Ηλικιακό Σεισμό»
Οι περισσότερες ανεπτυγμένες χώρες της Ευρώπης θα αντιμετωπίσουν παρόμοια προβλήματα, ερχόμενες αντιμέτωπες με το φάσμα της μείωσης και της γήρανσης του πληθυσμού τους. Η Ιταλία και η Ισπανία βρίσκονται στη χειρότερη μοίρα. Η Ιταλία θα δει τον πληθυσμό της να πέφτει από τα σημερινά 59 εκατομμύρια στα 44 εκατομμύρια το 2050 και η Ισπανία από τα σημερινά 45 εκατομμύρια στα 35 εκατομμύρια, μια μείωση της τάξεως του 25%. Η Ισπανία θα είναι το 2050 και η πιο γερασμένη χώρα του κόσμου με τη μέση ηλικία των κατοίκων της να φθάνει τα 55 έτη.
Η θέση της Ελλάδας σ’ αυτή τη «Νέα Πληθυσμιακή Τάξη Πραγμάτων» θα επιδεινωθεί. Το 2000 η χώρα μας, με βάση τον πληθυσμό της, ήταν 69η ανάμεσα σε 217 χώρες. Το 2050 αναμένεται να κατρακυλήσει στην 99η θέση του παγκόσμιου πληθυσμιακού πίνακα. Το ίδιο έτος το 32% του πληθυσμού της χώρας μας θα είναι άνω των 65 ετών, γεγονός που θα κατατάσσει την υπερχρεωμένη Ελλάδα σε μια από τις πρώτες θέσεις στη γκρίζα «λέσχη» των πιο γερασμένων χωρών του πλανήτη μας. Στις δεκαετίες που έρχονται το δημογραφικό πρόβλημα της Ελλάδας (μείωση γεννήσεων, συρρίκνωση εργατικού δυναμικού, γήρανση πληθυσμού) θα αποτελέσει μια πολύ σοβαρή πρόκληση, η οποία θα επηρεάσει καθοριστικά και την οικονομική ανάπτυξη της χώρας καθώς και τη βιωσιμότητα του δυσβάστακτου χρέους της. Ο δρόμος για μια βιώσιμη οικονομία περνάει μέσα από ένα πιο ομαλό «δημογραφικό προφίλ», καθώς και με νέες πολιτικές απασχόλησης για άτομα μεγαλύτερης ηλικίας. Όπως και να ‘χει στην Ελλάδα του 2050 ελάχιστοι θα παίρνουν σύνταξη πριν από τα 70 τους χρόνία.
Η γήρανση του «Κόκκινου Δράκου»
Από τη γήρανση του πληθυσμού θα πληγούν και οι αναπτυσσόμενες χώρες, όπωςη Κίνα που μετά το 2025 θα γεράσει με ταχύτερο ρυθμό απ’ ό,τι οι Δυτικές χώρες. Μετά το 2025 θα υπάρχουν στην Κίνα, που έχει ήδη μετατραπεί σε οικονομία μεσαίου εισοδήματος, περίπου 300 εκατομμύρια ηλικιωμένοι, ένα τεράστιο παθητικό που ίσως «ψαλιδίσει» κάπως τις φιλοδοξίες ανάδειξης του Κόκκινου Δράκου σε παγκόσμια οικονομική υπερδύναμη, αλλά δεν θα τις ανακόψει. Όπως αναφέρει χαρακτηριστικά και ο Πολ Γουάλας, συγγραφέας του βιβλίου με τίτλο Ηλικιακός Σεισμός, «Σε μια εικοσαετία η Κίνα θα γίνει μια κοινωνία με έντονο δημογραφικό πρόβλημα εξαιτίας της ταχύτατης γήρανσης του πληθυσμού της». Την ίδια μοίρα προβλέπεται να ακολουθήσει και η Ινδία, μετά όμως από το 2040-2050. Η γήρανση του αναπτυσσόμενου κόσμου, που θα ξεκινήσει μετά την τρίτη δεκαετία του 21ου αιώνα, θα αποτελέσει και τη χαριστική βολή στην προσπάθεια ανάπτυξης των φτωχότερων 2/3 του πλανήτη μας.
Ακόμη και οι πιο αισιόδοξοι αναλυτές συμφωνούν πως ζούμε πάνω σ’ ένα ηφαίστειο, η έκρηξη του οποίου μπορεί να υπολογιστεί σε χρόνια. Η έκρηξη της «ωρολογιακής βόμβας» των γηρατειών μπορεί να προδιαγραφεί με σχετική ακρίβεια, εφόσον οι ηλικιωμένοι του 21ου αιώνα έχουν ήδη γεννηθεί. Η έκρηξη των γηρατειών θα έχει τεράστιες επιπτώσεις στην οικονομία, στην κοινωνία, στα ασφαλιστικά συστήματα, στη γεωπολιτική ισορροπία, στην εξωτερική πολιτική και στη διεθνή ασφάλεια. Η πληθυσμιακή πυραμίδα θα καταρρεύσει και ο κόσμος θα γίνει πιο εύθραυστος, μοιάζοντας με ραγισμένη γυάλινη σφαίρα.
O Πιτ Πίτερσον, συγγραφέας του βιβλίο του «Γκρίζα Αυγή: Πως το Κύμα της Γήρανσης Θα Μεταμορφώσει τον Κόσμο», περιγράφει το φαινόμενο της παγκόσμιας γήρανσης ως παγόβουνο: «Βλέπουμε μόνο την κορυφή του και δεν μπορούμε να υπολογίσουμε τις καταστροφικές συνέπειες που βρίσκονται πέρα από πεδίο της όρασής μας και οι οποίες θα κάνουν τη σημερινή κρίση να μοιάζει με παιδικό παιχνίδι»…
* Ο Γιώργος Στάμκος είναι συγγραφέας και δημοσιογράφος.
