Στη Δυτική Κρήτη τα ερημικά τοπία με τους φοίνικες έχουν ως φόντο τις χιονισμένες κορυφές, τα αμέτρητα φαράγγια καταλήγουν σε μεγάλες αμμουδιές και τα αλπικά τοπία υψώνονται πάνω από εύφορα οροπέδια. Η Κρήτη είναι όλοι οι τόποι μαζί. Και είναι μοναδική.
Αν υπάρχει κάποιο μέρος στην Ελλάδα για το οποίο έχεις την εντύπωση ότι έχουν γραφτεί τα πάντα και εντούτοις παραμένει ακόμα άγνωστο και αστείρευτο σε εικόνες και αισθήσεις, αυτό είναι η Κρήτη. Και στην περίπτωση της άγριας κρητικής φύσης ο πλούτος και η μοναδικότητά της συναγωνίζονται επάξια τον πολιτισμό και την ιστορία της.
Η Δυτική Κρήτη παρουσιάζει έναν από τους πιο εντυπωσιακούς και ποικιλόμορφους σε τοπία και άγρια ζωή τόπους της Ευρώπης. Από τις ηλιόλουστες παραλίες και τα νησάκια της νότιας ακτής ως τα πεδινά, και από τα βαθιά δασωμένα φαράγγια και τα ψηλά οροπέδια μέχρι τις γυμνές ορεινές κορυφές, η Δυτική Κρήτη φιλοξενεί μια απίστευτα πλούσια πανίδα και χλωρίδα, που περιλαμβάνει έναν απαράμιλλο αριθμό ενδημικών και σπάνιων ειδών.
Η φρυγανική βλάστηση είναι χαρακτηριστική των ξερών και θερμών περιοχών
Από τους μεγαλοπρεπείς γυπαετούς που γυροπετούν ψηλά, ως τις σπάνιες τουλίπες στα οροπέδια και τη χελώνα Καρέτα που βγαίνει στις βόρειες παραλίες του νησιού για να γεννήσει τα αβγά της, καθένα από τα στοιχεία της κρητικής φύσης υπενθυμίζει στον επισκέπτη τη μοναδικότητά της.
Αγρίμια στον Εθνικό Δρυμό Σαμαριάς
Ανάμεσα σε τρεις ηπείρους
Η Κρήτη είναι το μεγαλύτερο νησί της Ελλάδας και το πέμπτο στη Μεσόγειο. Η θέση της είναι τέτοια ώστε να απέχει σχεδόν εξίσου από την Ευρώπη, την Ασία και την Αφρική, γεγονός που έχει επηρεάσει την άγρια ζωή που φιλοξενεί. Η Δυτική Κρήτη είναι έντονα ορεινή, με δύο κύριες οροσειρές: στον νομό Χανίων τα Λευκά Ορη (με ψηλότερη κορυφή τις Πάχνες στα 2.453 μ.) και στον νομό Ρεθύμνης, τον Ψηλορείτη (2.456 μ.), τον οποίο όμως μοιράζεται με τον νομό Ηρακλείου.
Η Centaurea idaea είναι ένα κοινό ενδημικό είδος ολόκληρου του νησιού
Τα βουνά αυτά αποτελούνται κυρίως από ασβεστόλιθους και δολομίτες που ακουμπούν πάνω σε παλαιότερα μεταμορφωμένα υποστρώματα, ενώ στα πεδινά υπάρχουν επίσης κιμωλίτες, ψαμμίτες, μάργες και κροκαλοπαγή πετρώματα. Εντυπωσιακά καρστικά φαινόμενα μαρτυρούν τα αναρίθμητα φαράγγια, οι σπηλιές, οι πόλγες και οι δολίνες που σημαδεύουν το νησί· μόνο στον νομό Χανίων τα φαράγγια ξεπερνούν τα 60, με διασημότερα τη Σαμαριά, την Αγία Ειρήνη και το Τοπολιανό.
Ψηλά στα βουνά, πάνω από τα 2.000 μ., σχηματίζουν πραγματικές ερήμους από πέτρες που μοιάζουν στο σχήμα με μικρές ασβεστολιθικές νιφάδες. Εκεί μπορούν να επιβιώσουν μόνο πολύ προσαρμοσμένα είδη χλωρίδας και πανίδας.
Παγκόσμια πρωτιά
Η Δυτική Κρήτη αποτελεί ένα πραγματικό βοτανικό παράδεισο. Περισσότερα από 1.500 είδη και υποείδη φυτών εντοπίζονται στην περιοχή, αλλά το ιδιαίτερο ενδιαφέρον έγκειται στο μεγάλο αριθμό των φυτών ασιατικής ή αφρικανικής προέλευσης και κυρίως των ενδημικών ειδών.
Το Linum Arboreum φυτρώνει στους γκρεμούς και στα φαράγγια του νησιού
Τουλάχιστον 140 ενδημικά είδη έχουν παρατηρηθεί στην περιοχή η ύπαρξη των οποίων οφείλεται στην απόσταση της Κρήτης από τις γειτονικές ηπειρωτικές μάζες για μεγάλες περιόδους κατά τον περίπλοκο γεωλογικό της σχηματισμό. Οι παραθαλάσσιες περιοχές της Δυτικής Κρήτης, εμφανίζουν μεγάλη ποικιλομορφία τοπίων με τις μεγάλες αμμουδιές να διακόπτονται από τις βραχώδεις ακτές και τα φαράγγια, ωστόσο θεωρούνται αφιλόξενοι βιότοποι, καθώς είναι πολύ ξηροί και έχουν ιδιαίτερα υψηλή αλατότητα.
Η ενδημική ορχιδέα Ophrys Cretica φυτρώνει ανάμεσα στα φρύγανα την άνοιξη
Οι αμμώδεις βιότοποι φιλοξενούν είδη κοινά στην Ελλάδα, όπως η σιληνή Silene succulenta, η αγριομαργαρίτα Anthemis rigida, η αγριοβιολέτα Matthiola tricuspidata, το Γαλανόχορτο και ο Κρίνος της Θάλασσας.Υπάρχουν επίσης διάφορα είδη ανατολικής καταγωγής, όπως η κενταύρια Centaurea aegialophila και η Malcolmia, αλλά και είδη αφρικανικής καταγωγής, όπως η κενταύρια Centaurea pumilio και το σπάνιο είδος, που μοιάζει με κρόκο, Androcymbium rechingeri, που φυτρώνει μόνο στο Ελαφονήσι.
Η κενταύρια Centaurea rephanina subsp. Rephanina
Οι βραχώδεις ακτές και οι παραθαλάσσιες ορθοπλαγιές έχουν πολύ ιδιαίτερα και ενδιαφέροντα λουλούδια. Ανάμεσά τους, το Hypericum aegyptiacum, με βορειοαφρικανική καταγωγή, και το στομαχοβότανο Teucrium brevifolium, ενδημικό της Κρήτης και του Νότιου Αιγαίου. Η ζώνη με τη φρυγανική και μακία βλάστηση, από τα πεδινά έως τα 800 μ. περίπου, αποτελείται από χαμηλή βλάστηση, ανθεκτική στη βόσκηση και στην ξηρασία, που την άνοιξη δημιουργεί μαγευτικά τοπία.
Το φυτό Alyssum fragillimum είναι ενδημικό των Λευκών Ορέων
Σε αυτήν κυριαρχούν συνηθισμένοι θάμνοι, όπως λαδανιές, αστοιβές, και λεβάντες. Κάποιοι θάμνοι βρίσκονται αποκλειστικά στην Κρήτη, όπως η ασφάκα Phlomis lanata και το όμορφο αρχοντόξυλο. Αμέτρητα χρωματιστά λουλούδια φυτρώνουν ανάμεσά τους, συμπεριλαμβανομένων διαφόρων ενδημικών ειδών, όπως η Aristolochia cretica, το Arum creticum, η ανεμώνα Anemone heldreichii και το κρητικό κυκλάμινο.
Ενας νεαρός γυπαετός. Μόνο 4 ζευγάρια αυτού του σπάνιου γύπα αναπαράγονται στην Ελλάδα, όλα στην Κρήτη
Κάποια άλλα, όπως η κρητική τουλίπα, είναι ενδημικά της Κρήτης. Τα φρύγανα κρύβουν περισσότερα από 60 είδη ορχιδέας, κάποια από τα οποία είναι ενδημικά του νησιού, όπως οι Orchis sitiaca και O. prisca καθώς και τα μελισσάκια Ophrys cretensis, O. dictynnae, O. creticola και O. cressa.
Στην ορεινή ζώνη από τα 800 έως τα 1.800 μέτρα φυτρώνουν πολλά ενδιαφέροντα λουλούδια. Μεταξύ τους βρίσκονται οι τουλίπες Tulipa bakeri, T. doerfleri, T. saxatilis, το φιδόχορτο Arum idaeum, τα Erysimum raulinii, κ.α., αλλά και περισσότερα από 50 είδη ορχιδέας, στα οποία συμπεριλαμβάνονται τα ενδημικά είδη Cephalanthera cucullata, Epipactis cretica, Himantoglossum samariensis, Orchis sitiaca, κ.α.
Το κλωστιδάκι είναι μια σαύρα ενδημική της Κρήτης
Η υποαλπική και η αλπική ζώνη, που εκτείνεται από τα 1.800 ως τα 2.456 μ., αποτελεί το μεγαλύτερο καταφύγιο ενδημικών φυτών της Κρήτης. Είναι εντυπωσιακό το γεγονός ότι οι άνυδρες σεληνιακές κοιλάδες των Λευκών Ορέων κρύβουν μέσα τους σπάνια λουλούδια που ανθίζουν ακόμα και το κατακαλόκαιρο.
Ανάμεσα σε αυτά ξεχωρίζουν η φουμάνα η αλπική με τα κίτρινα άνθη, το λυσιμάχιο το θυμαρόφυλλο, η μπέλα η μακρόφυλλη με τα πριονωτά φύλλα, ο βολβός του Spreitzenhofer με τα μπλε και καφε-κίτρινα ανθάκια, το μικροσκοπικό άλυσσο το σφακιώτικο, το κυνόγλωσσο το σφακιώτικο, ο δίανθος ο σφακιώτικος, κ.ά.
Μία πασχαλίτσα πάνω σε μια πανέμορφη πηγουνιά του είδους Paeonia clusii που φυτρώνει μόνο στην Κρήτη και στην Κάρπαθο
Ιδιαίτερη αναφορά πρέπει να γίνει για τη βλάστηση των φαραγγιών. Στα φαράγγια της Δυτικής Κρήτης φιλοξενείται μια μεγάλη ποικιλία χασμόφυτων, όπως η καμπανούλα Campanula tubulosa, το Hypericum aciferum και το είδος-υπόλλειμμα Helichrysum heldreichii. Το Δίκταμο, η Petromarula pinnata και ο φλόμος Verbascum arcturus είναι τρία μόνο από τα πολλά ενδημικά που συναντώνται στα φαράγγια του νησιού. Συχνά, τα ρέματα που διασχίζουν τα φαράγγια σχηματίζουν μικρούς υγροτόπους καταλήγοντας στη θάλασσα με κύριο χαρακτηριστικό τις συστάδες από κρητικούς φοίνικες.
Η ποιότητα μετράει
Μπορεί η Κρήτη να διαθέτει περιορισμένο αριθμό ζώων σε σύγκριση με την ηπειρωτική χώρα και μάλιστα να μη φιλοξενεί καν συνηθισμένα στην υπόλοιπη Ελλάδα είδη, όπως οι αλεπούδες και οι οχιές, ωστόσο τα περιορισμένα πλάσματα που την κατοικούν αποτελούν ενδημικά είδη και υποείδη.
Το πανέμορφο Anrdocymbium rechingeri είναι ένα σπάνιο ενδημικό είδος που φύεται μόνο στην Ελαφόνησο και σε λίγα ακόμα σημεία της Δυτικής Κρήτης
Ολα τα μεγάλα θηλαστικά του νησιού, ιδιαίτερα το αγρίμι, ο ασβός, η αγριόγατα, το κουνάβι και ο λαγός καθώς και η νυφίτσα, ο σκαντζόχοιρος και ο μυωξός Glis glis, εκπροσωπούνται στην Κρήτη από υποείδη που παρατηρούνται αποκλειστικά στη νήσο ενώ ο κρητικός αγκαθοποντικός και η μυγαλή Crocidura zimmermanni είναι ενδημικά.
Στα θηλαστικά του νησιού περιλαμβάνονται αρκετά ποντίκια και το μικροσκοπικό Suncus etruscus. Μεταξύ των πουλιών, περίπου 87 είδη αναπαράγονται τακτικά στην Κρήτη, από ένα σύνολο 300 ειδών που έχουν παρατηρηθεί στο νησί. Τα περισσότερα είδη πουλιών διασχίζουν την Κρήτη κατά την περίοδο της μετανάστευσης, ενώ υπάρχουν και αρκετά ενδημικά υποείδη της Κρήτης, όπως ο χρυσαετός και ο καλόγερος.
Τα όρνια είναι ένα κοινό θέαμα στην Κρήτη
Η Δυτική Κρήτη ιδιαίτερα είναι το τελευταίο προπύργιο της Ελλάδας για ένα από τα πλέον απειλούμενα ευρωπαϊκά πουλιά: τον γυπαετό. Περίπου 25 άτομα ζουν ακόμη εδώ, με 4 έως 6 αναπαραγόμενα ζευγάρια. Οι συγγενείς τους, τα όρνια, αφθονούν, χάρη στον μεγάλο αριθμό κοπαδιών που ζει στο νησί.
Εκτός από τους χρυσαετούς, υπάρχουν επίσης σημαντικοί αναπαραγόμενοι πληθυσμοί από σπιζαετούς, πετρίτες, χρυσογέρακα, γερακίνες, και, σε μικρότερο βαθμό, κιρκινέζια. Το νησί φιλοξενεί επίσης είδη σπάνια για την Ευρώπη, όπως ο μαυρόλαιμος τσιροβάκος, που στην Κρήτη έχει τη μεγαλύτερη πυκνότητα από όλη τη χώρα, και ο κλειδωνάς.
Σε λίγους υγροτόπους, όπως στη Γεωργιούπολη και στις λίμνες Κουρνά και Αγιάς, ζουν αποδημητικά υδρόβια πουλιά που παρότι είναι λίγα σε αριθμό, περιλαμβάνουν σπάνια για τη χώρα είδη, όπως οι πουλάδες. Μεγάλους αριθμούς στρουθιόμορφων μπορεί κανείς να συναντήσει στα μεταναστευτικά περάσματα, όπως τα ακρωτήρια Γραμβούσα, Ροδοπού και Ακρωτήρι στον νομό Χανίων.
Η Centaurea idaea είναι ένα κοινό ενδημικό είδος ολόκληρου του νησιού
Οταν οι συνθήκες είναι ευνοϊκές, μπορεί κανείς να δει μυγοχάφτες, χελιδόνια, συκοφάγους, και τρυγόνια να καταφτάνουν στο νησί από την Πελοπόννησο, ή αντίστοιχα το φθινόπωρο να φεύγουν προς τα εκεί. Μερικές φορές μπορεί κανείς να δει μεγάλα αρπακτικά, όπως βασιλαετούς, στεπαετούς, κίρκους κ.λπ.
Τέλος στη Δυτική Κρήτη κατοικούν 12 είδη ερπετών -13, αν συνυπολογίσουμε τις ελληνικές χελώνες που εισήγαγε ο άνθρωπος-, πολλά από τα οποία εκπροσωπούν ενδημικά υποείδη: η ενδημική σαύρα κλωστιδάκι (Podarcis cretensis) η τρανόσαυρα (1 υποείδος), ο κυρτοδάκτυλος (3 διαφορετικά υποείδη) και το αγιόφιδο (2 υποείδη). Στην περιοχή ζουν επιπλέον 3 φίδια: η δεντρογαλιά, το σπιτόφιδο και το ψηφιδόφιδο, ενώ τα αμφίβια είναι τρία, ο πρασινόφρυνος, ο δεντροβάτραχος και ο ενδημικός κρητικός λιμνοβάτραχος.
Κείμενο: Andrea Bonetti, Δαυίδ Κουτσογιαννόπουλος
Φωτογραφίες: Γιώργος Πατρουδάκης, Andrea Bonetti